جمهوری گیلان
جمهوری گیلان یا اولین جمهوری ایران یک جمهوری شورایی با عمر کوتاه بود که توسط میرزا کوچک خان جنگلی، از رهبران نهضت مشروطه گیلان، در ۱۶ خرداد ۱۲۹۹ش تاسیس با استفاده از نیروهای چریکی مشهور به جنگلی در منطقه گیلان تاسیس شد.[۱]
روز ۱۶خرداد ۱۲۹۹ میرزا کوچک خان جنگلی در ادامه مبارزات خود در راه اعاده استقلال و حاکمیت ملی ایران، در شهر رشت حکومت جمهوری اعلام کرد. این اعلام درپی یک رشته تماسها و گفتگوها با مقامات روسیه و کسب اطمینان از این که نیروهای مداخله‌گر آنان در شمال ایران در کار حکومت انقلابی میرزا، کارشکنی نخواهند کرد، صورت گرفت. درست سه هفته پیش از این اعلام، در سپیده دم روز ۲۸ اردیبهشت ۱۲۹۹ نیروهای ارتش سرخ به بهانه «سرکوبی ضد انقلاب که در شمال ایران کمین کرده بود» به بندرانزلی یورش برده و این شهر را اشغال کرد.[۲]
جمهوری گیلان در جریان جنگ جهانی اول و در زمانی که بی طرفی ایران نقض و کشور اشغال شده بود، از دل جنبش وسیع، ضد نیروهای اشغال‌گر پدید آمد. میرزا کوچک خان، یکی از مبارزان دوران مشروطیت در راس گروهی از آزادیخواهان و ملیون در گیلان علیه قوای تزاری بپاخاست و در جنگل های اطراف رشت مستقر گردید. پس از آنکه انگلیسی ها مجبور به عقب نشینی از قفقاز شدند و ارتش سرخ صحنه قفقاز را از قوای خارجی و نیروهای ارتجاعی داخلی پاک کرد، میرزا کوچک خان با کمک کمونیست ها و توده های مردم که از پیروزی های انقلاب اکتبر تاثیر پذیرفته بودند به رشت وارد شد.[۳]
موسس جمهوری گیلان، میرزا کوچک جنگلی
ميرزا يونس معروف به ميرزا كوچك‌خان در ۱۲۹۸هـ در رشت متولد شد. میرزا کوچک فرزند میرزا بزرگ، در یک خانواده متوسط در محله اوستا‌سرای رشت به‌دنیا آمد. ابتدا در رشت و سپس در تهران به تحصیل علوم دینی پرداخت. اما خیلی زود جذب نیروهای انقلابی شد.
۲۵ساله بود که شیفته ستارخان شد. به‌دنبال آن، به عضویت کمیته سردار درآمد. او که همراه با مجاهدان گیلان در فتح قزوین شرکت داشت، در جریان فتح تهران نیز در کنار ستارخان بود. پس از ظهور دوباره استبداد، با بسیاری از سران ملی، در تهران تماس گرفت و تلاش کرد آنها را به مبارزه با استبداد برانگیزد. اما وقتی دید آنها رویه ای دیگری در پیش گرفتند، ناامید شد و برای تشکیل جنبشی مستقل، راهی زادگاهش گیلان گردید به همراه چند تن از مبارزان، جنبش جنگل را در جنگلهای فومن گیلان آغاز کرد.[۴]
شعار مجاهدین جنگل
شعار مجاهدین جنگل اخراج نیروهای بیگانه، برقراری امنیت و رفع بی‌عدالتی و مبارزه با خودکامگی و استبداد بود. روزنامه جنگل در شماره ۲۸سال اول خود خط مشی سیاسی خود را چنین بیان کرده است: «ما قبل از هر چیز طرفدار استقلال مملکت ایرانیم استقلالی به تمام معنای کلمه، یعنی بدون اندک مداخله هیچ دولت اجنبی اصلاحات اساسی مملکت و رفع فساد تشکیلات دولتی که هر چه بر سر ایران آمده از فساد تشکیلات دولتی‌ست».[۵]
زمینه سازیهای جمهوری گیلان
جنبش جنگل توسط آزادی خواهان و به رهبری میرزا کوچک خان، دکتر حشمت و میرزا حسین کسمایی و سایر نیروهای مشروطه خواه (مجاهدین) در سال ۱۹۱۵ تشکیل شد.[۶] جنگلیها در دوران تزارها قیام خود را آغاز و به مخالفت با آنان پرداختند، امّا در آغاز پیروزی انقلاب اکتبر، روابط جنگلیها با روس‌ها حسنه شد. میرزا کوچک خان و حدود ۳۰۰ چریک مسلح تحت فرمانش که جنگلی خوانده می‌شدند تا سال ۱۹۱۶ به تدریج گیلان را به کنترل خود درآوردند. در ۱۹۱۸ حمله ناموفقی به قزوین کردند. در اوت ۱۹۱۸ در حالی که جنگ جهانی اول به پایان نزدیک می‌شد انگلستان قراردادی با جنگلیها بست که به موجب آن گیلان منطقه جنگلیها محسوب می‌شد ولی افسران ترک و آلمانی و اتریشی باید گیلان را ترک می‌کردند. دولت مرکزی در سال ۱۹۱۹به اتفاق نیروهای قزاق به جنگلیها حمله کرد و بسیاری مناطق که تحت کنترل جنگلیها بود را تصرف کرد. پس از قرارداد ۱۹۱۹ وثوق الدوله بین ایران و انگلیس، میرزا کوچک خان با حمایت بلشویکها برنامه تاسیس جمهوری گیلان را ریخت. یک رشته تماسها و گفت‌وگو‌ها با مقامات روسیه و کسب اطمینان از اینکه نیروهای مداخله‌گر آنان در شمال ایران در کار حکومت انقلابی میرزا کارشکنی نخواهند کرد، صورت گرفت. درست سه هفته پیش از این اعلام، در سپیده دم روز ۲۸ اردیبهشت ۱۲۹۹ نیروهای ارتش سرخ به بهانه «سرکوبی ضد انقلاب که در شمال ایران کمین کرده بود» به بندر انزلی یورش برده و این شهر را اشغال کرد. مقصود روسیه از “ضدانقلاب” افراد مسلحی بودند که با حمایت انگلیسی‌ها علیه بلشویسم نوظهور در شوروی می‌جنگیدند و از اراضی شمال ایران نیز به عنوان یکی از پایگاه‌های خود استفاده می‌کردند. جنگلیها که مبارزات مسلحانه با رژیم قاجار را آغاز کرده و جنگلهای شمال را مقر خود قرار داده بودند، در آغاز پیروزی انقلاب روسیه روابط حسنه‌ای با بلشویکها برقرار کرده بودند، نهضت جنگل انقلاب روسیه را تأیید می‌کرد و رهبران جدید روسیه نیز میرزا را به عنوان یک انقلابی ضداستعمار می‌دانستند و او را ستایش می‌کردند.[۷]
فراز و نشیبهای اعلام جمهوری گیلان
روز ۲۸ اردیبهشت، نیروهای ارتش سرخ وارد انزلی شدند. نهضت میرزا کوچک خان که حضور نیروهای کشوری دیگر را در خاک ایران مخالف با اصول سیاست خود و به زیان استقلال و تمامیت ارضی کشور می‌دانست، به مخالفت برخاست. در آن زمان هم روس‌ها و هم میرزا کوچک خان در شرایطی بودند که رویارویی با یکدیگر را به صلاح خود نمی‌دیدند. هر یک با اقدامات نظامی، اهداف خاص خود را دنبال می‌کردند و دیدگاه متعرضانه به یکدیگر نداشتند؛ در نتیجه تماس‌های بعدی میرزا کوچک خان با نیروهای نظامی و سیاسی روسیه، میان طرفین توافق‌هایی حاصل شد.[۸]
اعلام موجودیت جمهوری گیلان توسط میرزا
اجمال این توافقنامه عدم دخالت روس‌ها در امور داخلی ایران، در عین حفظ حداقل دو هزار نظامی آنان در شمال ایران بود؛ حضوری که خود به منزله دخالت در امور داخلی ایران بود. میرزا کوچک خان جنگلی با استناد به همین توافقنامه بود که سه هفته پس از مداخله نظامی آنان در انزلی، موجودیت حکومت خود را در رشت اعلام کرد. در پی اعلام حکومت جمهوری گیلان، مرامنامه جنگل نیز انتشار یافت. در این مرامنامه بر آسایش عمومی، آزادی حقیقی، تساوی افراد انسانی بدون تبعیضهای نژادی و مذهبی، حاکمیت اکثریت ملت، استقلال و تمامیت ارضی، آزادی اجتماعات، مطبوعات، کار، کلام، تحصیل و تساوی زن و مرد در حقوق اجتماعی و برانداختن اصول بیکاری و مفتخوری تأکید شده است.[۹]
سران نهضت جنگل پس از اعلام حکومت، ضمن انتشار اعلامیه‌ای با عنوان «فریاد ملت مظلوم ایران از حلقوم فدائیان جنگل»، به مفاسد دستگاه حاکمه ایران و جنایات انگلیسی‌ها اشاره کردند و در پایان نظریات خود را به شرح زیر اعلام داشتند:[۱۰]
نظریات سران جنگل
۱ـ جمعیت انقلاب سرخ ایران اصول سلطنت را ملغی کرده جمهوری را رسماً اعلام می‌نماید.
۲ـ حکومت موقت جمهوری حفاظت از جان و مال عموم اهالی را برعهده می‌گیرد.
۳ـ هر نوع معاهده و قراردادی که به ضرر ایران با هر دولتی منعقد شده است، لغو و باطل می‌شناسد.
۴ـ حکومت موقت جمهوری همه اقوام بشر را یکی دانسته، تساوی حقوق را در باره آنان قائل است و حفظ شعائر اسلامی را فریضه می‌داند.[۱۱]
مرامنامه نهضت جنگل برای تشکیل جمهوری گیلان
قبل از مطالعه این مرامنامه موضوع ظریفی را که نباید از نظر دور داشته باشیم، این است که این مرامنامه در چه سالی و در چه موقعیتی نوشته شد، یعنی بیش از نود سال پیش با سطح فرهنگ آن دوران! پس با علم به این که در چه دورانی تنظیم شده، میزان ترقی آن را بسنجیم.
مرامنامه یاران جنگل برای تشکیل جمهوری گیلان[۱۲]
«آسایش عمومی ونجات طبقات زحمتکش ممکن نیست مگر به تحصیل آزادی حقیقی و تساوی افراد انسانی بدون فرق نژاد و مذهب در اصول زندگانی و حاکمیت اکثریت بواسطه ی منتخبین ملت-پیشرفت این مقاصد را فرقه «اجتماعیون» بموارد ذیل تعقیب مینمایند».[۱۳]
ماده اول
- حکومت عامه و قواء عالیه در دست نمایندگان ملت جمع خواهد شد.
- قواء مجریه در مقابل منتخبین مسؤول بوده و تعیین آنها از مختصات نمایندگان متناوب ملت می باشد.
- کلیه افراد بدون فرق «نژاد» و «مذهب» از حقوق مدنیه بطور «مساوی» بهره مند خواهند بود.
- آزادی تامه افراد انسان در استفاده از قواء طبیعی خود.
- الغاء کلیه شئون و امتیازات.
ماده دوم-حقوق مدنیه
- مصونیت شخص و مسکن از هر نوع تعرض و حریت اقامت و مسافرت.
- آزادی فکر، عقیده، اجتماعات، مطبوعات، کار، کلام (بیان).
- هریک از افراد ملت که بسن شصت سالگی برسد از طرف حکومت حقوق تقاعد خواهد گرفت و در مقابل آن ترویج ادبیات و اصلاح اخلاق جماعت را عهده دار خواهد بود.
- تساوی زن و مرد در حقوق مدنی و اجتماعی.
ماده سوم-انتخابات
۱۰-انتخابات باید عمومی و متناسب و مساوی و مستقیم باشد.
۱۱-هر یک از افراد ۱۸ ساله حق انتخاب کردن و ۲۴ ساله حق انتخاب کردن و انتخاب شدن را دارا هستند.
ماده چهارم-اقتصاد
- منابع ثروت از قبیل خالصجات، رودخانه ها، مراتع جنگلها، دریاها، معادن، طرق و شوارع و کارخانجات جزء علاقه عمومی است.
- مالکیت اراضی با ملاحظه ی تأمین معیشت عمومی تا حدی تصدیق می شود که حاصل آن عاید تولید کننده شود.
- ممنوع بودن انحصار و احتکار ارزاق و سرمایه.
- تبدیل مالیات های غیر مستقیم به مستقیم تدریجاً.
ماده پنجم-معارف. روحانیت. اوقاف
- تعلیمات ابتدائی برای کلیه اطفال مجانی و اجباری است.
- تحصیلات متوسطه و عالیه برای اطفالیکه استعداد داشته باشند مجانی و حتمی است.
تبصره- محصلین در انتخاب هر فنی از فنون آزادند.
- انفکاک روحانیت از امور سیاسی و معاشی.
- دیانت چون از عواطف قلبیه است باید مصون از تعرض باشد.
- ضبط و اداره کل اوقاف در دست عامه و تخصیص عواید آنها به مصارف عمومی و امور خیریه و صحیه و تأسیس کتابخانه های عمومی.
ماده ششم-قضاوت
- قضاوت باید سریع، ساده و مجانی باشد.
- تبدیل تنبیهات به اصول تکدیری.
- حبس مقصرین باعمال شاقه باید به مدرسه و دارالتربیه اخلاقی تبدیل شود.
ماده هفتم-دفاع
- ورزش و مشق نظامی برای مدارس ابتدائی و متوسطه اجباری است.
- برای تحصیل فنون نظام، مدارس عالیه تأسیس خواهد شد.
- در مقابل تهاجمات ضد اصول اجتماعی و تجاوزات کشور ستانی، دفاع از وظایف عمومی و اجباری است.
ماده هشتم-کار
۲۷-ممنوع بودن کار و مزدوری برای اطفالیکه سنشان به ۱۴ سال نرسیده.
- برانداختن اصول بیکاری و مفتخواری بوسیله ی ایجاد مؤسسات و تشکیلاتی که تولید کار و شغل می نماید.
- ایجاد و تکثیر کارخانجات با رعایت حفظ الصحه کارگران.
- تجدید ساعات کاردر شبانه روز منتها به هشت ساعت-استراحت عمومی و اجباری در هفته یک روز.
ماده نهم-حفظ الصحه
- تاسیس دار العجزه و مریضخانه های عمومی و مجانی.
- رعایت نظافت و حفظ الصحه در مجامع و منازل و مطبخ ها و کارخانجات و غیره.
- انتشار قوانین صحی در بین عامه.
۳۴-جلوگیری از امراض مسریه و مسکرات- منع استعمال افیون و سایر مواد مخدره.[۱۴]
تاریخ اعلام جمهوری گیلان
۱۶ خرداد ۱۲۹۹ میرزا کوچک خان در شهر رشت، حکومت جمهوری اعلام کرد. این اعلام درپی یک رشته تماسها و گفتگوها با مقامات روسیه و کسب اطمینان از این که نیروهای مداخله‌گر آنان در شمال ایران در کار حکومت انقلابی میرزا، کارشکنی نخواهند کرد، صورت گرفت.
جمهوری گیلان و خیانت به میرزا
حکومت جمهوری با عنوان «جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران» در همان روز شکل گرفت و یک روز بعد کمیته انقلاب هیات دولت جمهوری را معرفی کرد که در این میان میرزا کوچکخان عنوان سر کمیسر و کمیسر جنگ را داشت. در ۲۲ ژوئن همین سال کنگره اول حزب کمونیست ایران در بندر انزلی تشکیل و برنامه حزب را مبنی بر اخراج انگلیسی‌ها از ایران، واژگون کردن رژیم سلطنتی و فئودالی و مصادره و تقسیم بلاعوض املاک مالکان بزرگ، تصویب و کمیته مرکزی خود را انتخاب کرد.
هنوز دولت تازه انقلابی سامان نگرفته بود که با حمایت بلشویک‌های روس اغتشاش انقلابی‌های سرخ طرفدار شوروی آغاز گردید که باعث شد در نهایت روز جمعه ۱۸ تیر ۱۲۹۹ میرزا به عنوان اعتراض از رشت به صومعه‌سرا برود. وی قبل از حرکت دو نفر نماینده با نامه مفصلی برای لنین به مسکو فرستاد که در آن ذکر شده بود: «در موقع، خود به نمایندگان روسیه اظهار کردم که ملت ایران حاضر نیست پروگرام بلشویکها را قبول کند.»[۱۵]
در روز شنبه ۹ مرداد ۱۲۹۹ طرفداران شوروی با رهبری و حمایت فرمانده قوای مسلح شوروی و مدیر بخش سیاسی و امنیت نظامی آن در رشت بر ضد میرزا کوچکخان کودتا کردند. همه طرفداران میرزا را هر که و هرجا بود دستگیر و بازداشت کردند. آنها سپس دولت جدیدی اعلام کردند که احسان‌الله خان سر کمیسر و کمیسر خارجه و سیدجعفر پیشه‌وری کمیسر داخله آن شد. اختلافات و بگیر و ببند‌ها بالا گرفت و قوای جنگل رو به روز بیشتر تضعیف شد.
در پی این اتفاقات به فرمان احمد شاه قاجار قوای دولتی بریگاد قزاق به سرکردگی سردار سپه برای سرکوبی قوای سرخ وارد رشت شد که چندین برخورد جنگی بین دو قوا به وجود آمد که گاه نیروهای دولتی پیشروی و گاه عقب‌نشینی می‌کردند. در نهایت با مذاکرات پشت پرده، قوای سرخ خاک رشت و بندر انزلی را ترک کردند. در این زمان میرزا که با قوای خود در صومعه‌سرا بود، بی‌طرف ماند و در فکر تجدید قوا بود.[۱۶]
سرنوشت میرزا کوچک خان
قزاق‌ها که به سرکردگی سردار سپه در بیرون کردن قوای روس موفق شده بودند، سعی کردند برای قانع کردن میرزا برای آنکه به مرکز بیاید و نیات استقلال‌طلبانه خود را از مرکز شروع کند، مذاکره کنند اما این مذاکرات به دلایل عدیده‌ای به شکست انجامید. یکی از این دلایل این بود که تعدادی از جنگلیها مثل دکتر حشمت و یارانش که قبلاً فریب قول و قرارهای سردار سپه را خورده بودند، تسلیم و به دار آویخته شده بودند. با شکست مذاکرات، قوای دولتی رضاخان از تفرق حاصله در میان نیروهای جنگل سود برده و به حمله علیه جنگلیها پرداختند. در این میان بسیاری از قوای متفرق جنگل که تحت فشار شدید قرار داشتند پس از یک دوره مبارزه گسترده علیه حکومت رضاخان، به اردوی دولت تسلیم شدند. از آن جمله خالو قربان بود که خود را سریعا به رضاخان تسلیم کرد و به درجه سرهنگی رسید. بعد از این وقایع بخش باقی‌مانده نهضت جنگل که وفادار به میرزا کوچکخان بودند، به اعماق جنگل رفتند. در نهایت قوای قزاق از فرصت استفاده و طی شبیخون‌های فراوانی، نیروهای جنگل را وادار به عقب‌نشینی کردند و اکثر سران حرکت تسلیم یا کشته شدند. عاقبت نیز روز نهم مرداد ۱۲۹۹ (یعنی قریب دو ماه پس از تشکیل جمهوری) برخی سردمداران آن، بر علیه میرزا و یارانش کودتا کردند، میرزا برای جلوگیری از خونریزی از رشت به سوی جنگل عقب نشست.
از همان آغاز کار جمهوری، حزب عدالت با گرایشات اپورتونیستی خود مشکلات زیادی ایجاد کرد. این حزب، به قول میرزا، متشکل بود از ” افراد ناسالمی که با تاکتیک های ناصواب از آزادی ملت ایران جلوگیری می کنند. “
اگر چه در آغاز سال ۱۳۰۰ شمسی، بین میرزا و حزب مذکور مصالحه ای بر قرار گردید و کمیتة انقلابی جدیدی با شرکت میرزا، حیدرخان عمواوغلی، خالو قربان و . . . پایه گذاری شد؛ اما این تفاهم دیری نپائید. برخی از اپورتونیست های انقلابی نما، در زیر تهاجمات گستردة قوای مرکزی، تاب نیاورده و تسلیم رضاخان شدند.
نهایتان میرزا در مسیر عقب نشینی به اتفاق تنها یار وفادارش، گائوک آلمانی معروف به هوشنگ، جهت رفتن پیش عظمت خانم فولادلو، که همیشه از میرزا حمایت می‌کرد، در مسیر خلخال به کوه‌های گیلوا زد، ولی در پی برف و بوران شدید، زیر ضربات خرد کننده سرما در ۱۱ آذر ۱۳۰۰، هنگامی که میرزا هوشنگ را به کول گرفته بود، هر دو از پای در آمدند.[۱۷] سر بریده اش توسط خالوقربان به بارگاه رضاخان تقدیم شد . . . .
جنبش جنگل اگر چه با مرگ میرزا به شکست انجامید اما در عمر هفت ساله اش ۱۳۳۳هـ. ق تا ۱۳۴۰) تجربیات عظیمی برای مبارزات ضد استعماری خلق ببار آورد.
منابع
- ↑ روزنامه سیاسی اقتصادی مستقل اعلام موجودیت جمهوری گیلان
- ↑ پایگاه خبری تحلیلی ابریشم اعلام جمهوری گیلان
- ↑ وبلاگ جمهوری ائتلافی گیلان خیز جمهوری خواهی که به خون کشیده شد
- ↑ وبلاگ جمهوری ائتلافی گیلان مترقی ترین خیز
- ↑ سایت سازمان مجاهدین خلق فتح رشت و اعلام جمهوری گیلان
- ↑ سایت بالاترین تاسیس جمهوری سوسیالیستی گیلان
- ↑ سایت بالاترین تاسیس جمهوری سوسیالیستی گیلان
- ↑ سایت چمدان روزی که میرزا کوچک خان اعلام جمهوری کرد
- ↑ سایت سازمان مجاهدین خلق فتح رشت و اعلام جمهوری
- ↑ سایت چمدان روزی که میرزا اعلام جمهوری کرد
- ↑ پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران نهضت جنگل به روایت تاریخ
- ↑ وبسایت جنگل مرامنامه نهضت جنگل
- ↑ وب سایت ورگ مرامنامه انقلاب جنگل
- ↑ وبسایت جنگل مرامنامه نهضت جنگل
- ↑ سایت فرهنگی و آموزشی رشت بزرگداشت میرزا کوچکخان
- ↑ سایت بالاترین جمهوری سوسیالیستی شورایی گیلان
- ↑ سایت دیار میرزا روزی که دولت پایان قیام نهضت جنگل را اعلام کرد