دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه
نمای دریاچه ارومیه
موقعیت	ایران، آذربایجان غربی آذربایجان شرقی
مختصات	۳۷°۴۲′ شمالی ۴۵°۱۹′ شرقی
ورودی‌های اصلی	۲۱ رودخانه دائمی و فصلی و ۴۹ رودخانه مقطعی
خروجی‌های اصلی	تبخیر
مساحت آبخیز	۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع
کشور	ایران
طول	۱۴۰ کیلومتر
عرض	۵۵ کیلومتر
مساحت	۵۲۰۰ کیلومتر مربع
حداکثر عمق	۱۶ متر (۵۲ فوت)
ارتفاع از سطح آبهای آزاد	۱۲۶۷ متر
جزیره‌ها	۱۰۲

دریاچه ارومیه نام دریاچه‌ای در شمال غربی ایران است که مابین استان‌های آذربایجان غربی و شرقی قرار دارد. این دریاچه به‌عنوان بزرگ‌ترين درياچه داخلی ايران و از مهم‌ترين و با ارزش‌ترين اكوسيستم‌های آبی ايران و جهان به‌شمار می‌آيد. حوضه آبریز دریاچه ارومیه با مساحت ۵۱۸۷۶ کیلومتر مربع یکی از شش حوضه آبریز اصلی کشور ایران است. این دریاچه که هم‌نام شهر ارومیه -مرکز استان آذربایجان غربی- است، دومین دریاچه شور از نظر سختی آب در جهان محسوب می‌شود و بیستمین دریاچه بزرگ جهان است.

نام‌گذاری

ارومیه نامی است که به سبب نزدیکی دریاچه به شهر ارومیه، مرکز استان آذربایجان‌غربی، بر این دریاچه گذاشته شده است. در دهه ۱۹۳۰ میلادی و مصادف با سلطنت رضاشاه، نام دریاچه به افتخار این شاه، به رضاییه تغییر یافت؛ اما پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ باز هم به نام پیشین خود، دریاچه ارومیه نام‌گذاری گردید.

نام باستانی این دریاچه، «چیچست» است که به معنای «درخشنده» می‌باشد و احتمالاً به‌دلیل وجود املاح معدنی که در سواحل به صورت کریستال دیده می‌شود، این نام را برای آن برگزیده‌اند.

عکس دریاچه ارومیه در بین ده مورد از بهترین عکس‌های گرفته شده از سیاره زمین در پایان سال ۲۰۱۶

در زبان ترکی به این دریاچه اورمو گولو گفته می‌شود و در لاتین با عنوان لاکوس ماتینوس (به لاتین: Lacus Matianus) آن را می‌شناسند. در حدود سال‌های ۱۰ شمسی تا ۸۸۵ شمسی، این دریاچه «کبودا» یا «کبودان» نامیده می‌شد که ریشه آن از لغت (به فارسی: آزور) (azure) یا (به ارمنی: Կապուտան ծով) یا Kapuyt/Gabuyd بوده است.

امروزه، ساکنان پیرامون دریاچه، آن را به چندین نام می‌شناسند:

فارسی‌زبانان با نام دریاچه ارومیه

آذری‌زبانان با نام اورمو گولو (به ترکی آذربایجانی: Urmu gölü)

و ارمنی‌ها با نام کپوتان (به ارمنی: Կապուտան ծով)

تاریخچه

دریاچه ارومیه در دوران چهارم زمین شناسی به وجود آمده است. یکی از نخستین نشانه‌هایی که در آن به وجود دریاچه ارومیه اشاره شده است در کتیبه سده نهم پیش از میلاد مسیح در شلمنسر سوم (سلطنت بین ۸۵۸–۸۲۴ قبل از میلاد) بوده که دو نام در محل دریاچه ارومیه در آن به چشم می‌خورد: پرسواه (به معنی ایرانیان یا پارسیان) و ماتای (یا میتانی‌ها). البته هنوز مشخص نیست که این نام‌ها به منطقه یا قبیله‌ای اشاره داشته و یا از پیوندی که بین گروهی از نام‌های مردم با شاهان وجود داشته، صحبت می‌کند.

در زمان حکوت مَنّائیان، این دریاچه مرکز پادشاهی آنها بود و محل زندگی آنها احتمالاً در تپه حسنلو در جنوب دریاچه بوده‌ است. منائیان یا مانناها قومی بودند که اقدام به تشکیل حکومتی در جلگه جنوبی دریاچه ارومیه کردند و بیش از یک قرن بر این منطقه تسلط داشتند. منائیان توسط گروهی که متیان نام داشتند از میان برداشته شدند. متیان، مردمان ایرانی مختلفی بودند که با عنوان سکاها، سرمتی‌ها یا کیمری شناخته می‌شدند. در این دوره نام دریاچه نیز متیان بود و هنوز معلوم نیست که این مردمان، نامشان را از دریاچه گرفته‌اند و یا این‌که دریاچه به واسطه حضور آنها به این نام خوانده شده، اما کاملاً مشخص است که نام لاتین دریاچه از همین نام گرفته شده است.

در پانصد سال گذشته نواحی اطراف دریاچه محل سکونت مردمان ایرانی شامل آذربایجانی‌ها بوده است.

کیفیت آب

دریاچه ارومیه پس از بحرالمیت، دومین دریاچه شور از نظر سختی آب در جهان محسوب می‌شود و بیستمین دریاچه بزرگ جهان است. دریاچه ارومیه یکی از دریاچه‌های نادر و غیرعادی در جهان است که آب آن از نمک اشباع شده و از نظر اندازه، عمق، ترکیبات شیمیایی آب آن، نوع رسوب، اکولوژی و گردش آب دارای اختصاصات ویژه است. درباره علل شوری آب دریاچه ارومیه، باید از وجود سنگ‌های گچی و نمکی نئوژن در حوضه آبریز آن نام برد. از جمله عوامل دیگر شوری دریاچه ارومیه، عامل تبخیر می‌باشد . طبق محاسبات انجام شده، میزان تبخیر سالانه از سطح دریاچه، حدود ۲/۱ متر می‌باشد. این مقدار با توجه به عمق متوسط دریاچه که 6 متر می باشد، رقم بالایی است.

از نظر طبقه بندی شيميايی، آب درياچه اروميه تيپ «كلره» داشته و باقيمانده خشك عناصر محلول در آب آن در دوران پرآبی در حدود ۲۲۰-۲۸۰ گرم در ليتر می‌باشد.البته در دوران کم‌آبی غلظت املاح بیشتر از مقادیر بیان شده می‌باشد. حجم آب درياچه در مساحت ۵۸۲۲ كيلومتر مربع و با عمق متوسط ۴/۵ متر بالغ بر ۳۱ ميليارد متر مكعب تخمين زده می‌شود.

آب این دریاچه از نظر ترکیب شیمیایی جزو آب‌های کلروره سدیک سنگین و سرد می‌باشد که سختی و قابلیت هدایت الکتریکی بالایی داشته و مواد جامد باقیمانده پس از تبخیر آن، قابل توجه است. این دریاچه به‌علت شوری زیاد از نظر صنعتی و کشاورزی قابل استفاده نیست ولی از نظر اقتصادی منبع غنی برای تهیه نمک طعام و درمانی و نیز عصاره‌های درمانی می‌باشد. از نظر درمانی، آب آن که از نوع آب‌های کلروره سدیک است خاصیت هیپرتونیک دارد که این دسته آب‌ها آرام‌بخش بوده و موجب اتساع عروق محیطی می‌شوند.

ارزش‌های ملی

– ارزش حفاظتی به جهت داشتن انواع گونه‌های حیات وحش

– ارزش حفاظتی به جهت داشتن انواع گونه‌های پوشش گیاهی در سطح جزایر

– ایجاد تعادل طبیعی در منطقه آذربایجان

– ارزش توریستی ، تفریحی و اجتماعی

– داشتن عنوان‌های پارک ملی، اندوخت‌گاه زیست سپهر و تالاب بین‌المللی

– ارزش طبی (لجن‌درمانی)

– ذخیره‌گاه زیست سپهر

– تالاب بین‌المللی (ثبت شده در کنوانسیون رامسر)

جزایر

حال و گذشته مشت عثمان کوچک‌ترین جزیره دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه دارای بیش از ۱۰۰ جزیره بزرگ و کوچک است که همه آنها از سوی سازمان یونسکو به‌عنوان اندوخته طبیعی جهان به ثبت رسیده است. مهم‌ترین این جزایر عبارتند از:

جزیره کبودان (قویون داغی) با ۳۱۲۵ هکتار مساحت

جزیره اشک با ۱۲۵۰ هکتار مساحت

جزیره اسپیر با ۱۲۵۰ هکتار مساحت

جزیره آرزو با ۸۰۰ هکتار مساحت

جزایر نه‌گانه (محل تخم‌گذاری پرندگان)

ویژگی‌های زیستی

حوضه دریاچه ارومیه جزو تقسیم‌بندی‌های مرکز تنوع گیاهان WWf و IUCN قرار دارد. در حوضه اکولوژیکی دریاچه ارومیه ۵۴۶ گونه گیاهی به ثبت رسیده است.

گونه‌های گیاهی

جوامع گیاهی اصلی عبارتند از:

گیاهان شورپسند Halophytic

گیاهان شن‌پسند pseammaphytic

گیاهان خشکی‌زی Xerophytic

گیاهان آب‌پسند Hydrophtic

دریاچه ارومیه شامل انبوه فراوانی از جلبک های سبز – آبی می باشد، تولید بالای این جلبک‌ها اساس زنجیره غذایی را ایجاد می‌کند.

گونه‌های جانوری

در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه ۳۱۳ گونه جانور وجود دارد.

در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه،۲۷ گونه پستاندار، ۲۱۲ گونه پرنده، ۴۱ گونه خزنده، ۷ گونه دوزیست و ۲۶ گونه ماهی وجود دارد.

دریاچه ارومیه زیست‌گاه زمستان‌گذرانی گروه‌های بزرگی از مرغان آبزی بویژه اردک‌ها و مرغان دراز‌پا Waders می‌باشد. علاوه بر این، بزرگ‌ترین کلنی‌های تولید مثلی فلامینگو در ایران و همچنین پلیکان سفید را پذیرا می‌شود.

دو نوع از پستانداران در معرض نابودی به جزایر پارک ملی دریاچه ارومیه معرفی و جمعیت آنها در این منطقه افزایش یافت. این دو نوع پستاندار، گوزن زرد ایرانی Dama mesopotamica و قوچ و میش ارمنی Ovis orientalis gimelini بود.

مهم‌ترین بی‌مهره آبزی دریاچه ارومیه Artemia urmiana می باشد که یک گونه میگوی بومی آب شور است. این جانور از رده سخت‌پوستان بوده و تأمین‌کننده غذای بسیاری از گونه‌های مهم پرندگان (فلامینگو) می‌باشد.

در دریاچه ارومیه تعداد زیادی زیستگاه‌های آبی و خشکی وجود دارد.

گونه‌های در معرض تهدید پرندگان ثبت شده در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه (سال ۱۳۷۹ IUCN) عبارتند از:

با کلان کوچک، اردک بلوطی، غاز پیشانی سفید کوچک، خروس کولی دشتی، عروس غاز، میش مرغ، اردک مرمری، متای پاسرخ، اردک سرسفید.

تنها موجود زنده محیط آبی دریاچه

شوری بیش از حد آب دریاچه ارومیه بر زندگی آرتمیا تنها موجود زنده محیط آبی این دریاچه نیز تأثیر گذاشته، به‌طوری‌که این شرایط، زیست این آبزی را مختل کرده و تعداد تخم آرتمیا را از ۲۰ تا ۳۰ عدد در هر لیتر آب دریاچه، به یک تا سه تخم کاهش داده است. جلبک در دریاچه ارومیه، آغاز زنجیره غذایی است که مورد استفاده آرتمیا می‌باشد و این سخت‌پوست، زنجیره غذایی پرندگان را تشکیل می‌‌دهد. با ایجاد هرگونه خلل در اکوسیستم و از بین رفتن آرتمیا، جلبک‌ها ازدیاد پیدا کرده و تمامی دریاچه را فرا می‌گیرند و عملاً آن را به یک مرداب تبدیل می‌کنند. همچنین با از بین رفتن آرتمیا، دیگر منبع غذایی برای پرندگان وجود نخواهد داشت.

وضعیت فعلی

باوجودی‌که ادعای احیای دریاچه ارومیه به ابزار تبلیغاتی کاندیداهای حکومت تبدیل شده است اما به گفته کارشناسان این دریاچه در خطر خشک شدن کامل قراردارد. مرتضی موسوی سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس گفت: «در حال حاضر دریاچه ارومیه با 70 درصد خشک‌شدگی، نفس‌های آخر را می‌کشد.» نادر قاضی‌پور عضو دیگر مجلس شورای اسلامی نیز گفت «در حال حاضر وضعیت دریاچه ارومیه اسف‌بار و نگران‌کننده است.»

علل و نتایج خشک‌شدن

ایجاد میان‌گذر دریاچه ارومیه یکی از دلایل خشک شدن آن است که این مسئله باعث شده تا آب دریاچه در دو طرف ساکن بماند و در نتیجه، رسوبات دریاچه صدها برابر افزایش یافته است. همچنین ایجاد سدهای بدون کارشناسی از جمله عوامل اصلی خشکی دریاچه ارومیه شده است. اختصاص ۹۰٪ منابع آبی منطقه به بخش کشاورزی، تبخیر زیاد آب به‌دلیل گرم شدن هوا و برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی در پی حفر چاه، از دلایل خشک شدن این دریاچه می‌باشد. کارشناسان ابراز داشته‌اند در صورت خشک شدن این دریاچه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و وضعیت زیست‌محیطی منطقه را تغییر خواهد داد. همچنین پیش‌بینی می‌شود در صورت خشک شدن دریاچه وزش باد و بارش‌های نمکی باعث آواره شدن ۱۱میلیون نفر از ساکنین مناطق هم‌جوار شود. مدیرکل مدیریت بحران استانداری در آذربایجان غربی در رابطه با خطر خشک شدن دریاچه ارومیه گفت: «چنان‌چه دریاچه ارومیه احیا نشود، بیش از ۱۴میلیون نفر جانشان در خطر خواهد بود و انواع بیماری‌ها آنها را تهدید می‌کند.»