سرود ملی ایران

پرچم شیروخورشید نشان ایران

سرود ملی ایران سرود رسمی ایران و یکی از نمادهای ملی ایران است که در یادبودها و مراسم ملی و رسمی پخش و یا اجرا می‌شود. ایران تاکنون ۵ سرود ملی داشته‌است؛ که نخستین آن در دوره ناصرالدین شاه بوده‌است. سرود «ای ایران ای مرز پرگهر» اگر چه در هیچ حکومتی سرود رسمی اعلام نشده اما بعنوان یک سرود میهنی و ملی برای اغلب مردم بخصوص مخالفان حکومت‌های جمهوری اسلامی و نظام سلطنتی پذیرفته شده‌است. این سرود از سوی شورای ملی مقاومت ایران سرود رسمی اعلام شده‌است.

تاریخچه اولین سرود ملی

در نخستین سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا در سال ۱۸۳۷ و به هنگام ورود او به پاریس «دسته‌ی موزیک» با نواختن مارش‌هایی ادای احترام کرد، در استقبال از او در شهر وین گروهی با نواختن «مارش ایرانی» از او استقبال کردند. این مارش ساخته «یوهان اشتراوس» آهنگساز آلمانی در سال ۱۸۶۴ بود. در مراسم رسمی سفر شاه به اروپا موسیقی، یکی از عوامل ادای احترام بود. شاه از این رسم خوشش آمد و از مقامات فرانسوی خواست که شخص یا اشخاصی را مأمور کنند تا مدرسه‌ای را در ایران برای تربیت افراد موزیک نظامی تأسیس کنند.

این مدرسه زیر نظر «مسیولومر Lemaire» فرانسوی ابتدا به صورت کلاسی در مدرسة دارالفنون تأسیس شد و سپس تحت عنوان «مدرسة موزیک» استقلال یافت. درهمین مدرسه موسیو لومر آهنگی بی کلام ساخت به نام «سلام شاه» که به هنگام ورود و بر تخت نشستن شاه اجرا می‌شد این قطعه نخستین بار در تیرماه ۱۲۵۱ در مهمانی ملکه ویکتوریا با حضور ناصرالدین شاه نواخته و همان سال در فرانسه بر صفحه گرامافون ضبط شد.

یکی از بهترین شاگردان و همکاران مسیو لومر که پس از درگذشت وی ریاست مدرسه را بعهده گرفت «غلامرضاخان سالار معزز» است. نصرالله‌خان مین باشیان (نصرالسلطان) فرزند سالار نیز پس از تحصیل در همین مدرسه و اتمام دورة کنسرواتوار روسیه بعنوان معاون مدرسة موزیک مشغول به کار شد و بعدها به مقام ریاست موزیک نظام منصوب شد. لومر و سالار معزز و نصرالسلطان و برخی دیگر از شاگردان مدرسة موزیک مارش‌ها و سرودهایی میهنی ساختند که در مراسم خاص نواخته می‌شد، اما تا سال ۱۳۱۲ شمسی سرودی که جنبة رسمی داشته باشد و بعنوان سرود ملی ایران شناخته شده باشد موجودنبود.

سرود ملی در دوران احمدشاه

در دوران احمد شاه سرود ملی وجود نداشت. خاطره ای به نقل از دکتر جلال گنجی از دوران دانشجویی اش در آلمان نشان می‌دهد که دانشجویان ایرانی مقیم آلمان هیچ سرودی به نام سرود ملی ایران نمی‌شناخته‌اند و ترانهٔ «عمو سبزی فروش» را به جای سرود ملی ایران در رژهٔ دانشجویان خارجی در برابر امپراتور آلمان خوانده‌اند.

سرود ملی در دوره رضاشاه

در آستانه سفر رضاشاه به ترکیه به او اطلاع داده شدکه در آنجا برای او سرود ملی خواهند نواخت. چون ایران سرود ملی نداشت، بدستور رضاشاه قرار شد سرود ملی تهیه شود؛ و فرمان اجرای آن به انجمن ادبی داده شد، اما اعضای انجمن ادبی نمی‌دانستند چگونه سرود ملی تهیه کنند. ابتدا قرار شد سرودهای بقیه کشورها را بشنوند تا بفهمند اصولا سرود ملی چیست و شامل چه مطالبی است. آنها برای اینکار از مین‌باشیان (غلامرضا خان‌سالار معزز) راهنمایی خواستند. مین‌باشیان در مدرسه موزیک که شعبه‌ای از دارالفنون بود زیر نظر موسیو مولر فرانسوی، موسیقی آموخته بود و معلم موسیقی بود و بعدها ریاست کل موزیک نظام را به‌عهده داشت.

با همکاری مین‌باشیان و شاهزاده محمدهاشم میرزا افسر شعر و آهنگ سرودی آماده شد. رضاشاه پس از شنیدن شعر و آهنگ، دو قسمت آن را تصحیح کرد. یک‌جا گفته شده بود، «از اجنبی جان می‌ستانیم» که رضاشاه گفت «از دشمنان جان می‌ستانیم». دیگری کلمه «شهنشه» بود که گفته شده بود «شهنشه ما زنده بادا» که رضاشاه آن را به «شاهنشه ما زنده بادا» تغییر داد و به این صورت سرود ملی ایران تهیه شد.

سرود ملی در دوره محمدرضاشاه

سرودی که در زمان رضاشاه تهیه شده بود با تغییراتی و با نام رسمی سرود شاهنشاهی در زمان حکومت محمدرضا پهلوی به عنوان سرود ملی ایران اجرا می‌شد. این سرود شامل سه بخش «شاهنشاهی» «پرچم» و «ملی» بود.که اغلب اشعار آن به مدح و ستایش شاه ایران می‌پرداخت.

سرود ملی پس از انقلاب ۵۷

پس از سرنگونی نظام سلطنتی در ایران، اشعار جدید و زیبایی به‌عنوان سرود ملی پیشنهاد و اجرا شد. در این میان سرود «ای ایران» به مدت سیزده ماه کمابیش نقش سرود ملی ایران را در رادیو و تلویزیون اجرا می‌کرد اما صادق قطب‌زاده سرپرست وقت رادیوتلویزیون ملی ایران پخش این سرود که از نظر او فاشیستی و طاغوتی بود را ممنوع کرد. شعر اولین سرود ملی توسط ابوالقاسم حالت سروده و جایگزین سرود شاهنشاهی شد. نام این سرود «پاینده بادا ایران» بود.این سرود از نظر ریتم و ملودی شبیه به سرود شاهنشاهی بود اما مضمون شعر آن دگرگون شده بود.

تغییر سرود ملی در سال ۱۳۷۱

در سال ۱۳۷۱ سرود پاینده بادا ایران به درخواست خامنه‌ای به بهانه طولانی بودن و وجود بعضی اشکالات دیگر (که این اشکالات گفته نشد) کنار گذاشته شد و سرود سفارشی دیگری به نام «مهر خاوران» از بین ۶۸ اثر سفارشی دیگر به تأیید خامنه‌ای رسید. در جلسه سفارش سرود ملی، خامنه‌ای تأکید کرده بود که ذکری از حضرت امام و شهدا حتماً در آن وجود داشته باشد. در مقایسه دو سرود پاینده بادا ایران و مهرخاوران نشان می‌دهد که در سرود دوم کلمه «امام» وارد سرود ملی می‌شود، همچنین عناصر و ارزش‌های مورد تأیید حکومت جمهوری اسلامی در سرود دوم کاملاً برجسته و غالب است. کلمه امام در این سرود تقریباً همان نقشی را دارد که کلمه شاهنشاه در سرود شاهنشاهی داشت.علاوه بر سفارشی بودن این سرود از سوی ولی‌فقیه که نام ملی را هم بر خود دارد، شباهت‌هایی بین این سرود سفارشی و سرود ملی کشور کره هم وجود داردکه موضوع ملی و ایرانی بودن آن را هم زیر سؤال می‌برد.

سرود ای ایران ای مرز پرگهر

سازندگان سرود ای ایران

«ای ایران ای مرز پرگهر» در نخستین سال‌های پس از انقلاب ۵۷ به عنوان سرود ملی استفاده می‌شد، این سرود براساس شعری از حسین گل‌گلاب، استاد پیشین دانشگاه تهران شکل گرفته و در جریان اشغال نظامی ایران از سوی متفقین کامل شد. این سرود همان سال‌ها به رهبری روح‌الله خالقی، آهنگساز مشهور و خوانندگی بنان اجرا شده و از جمله آثار درخشان موسیقی میهنی محسوب می‌شود.

اگر چه «ای ایران» هرگز سرود ملی رسمی ایران نبوده، اما همیشه به عنوان یکی از مهم‌ترین سرودهای میهنی در میان ایرانیان رواج داشته‌است؛ و به نمادی از همبستگی ملی و مبارزه و مخالفت با حاکمیت ایران هم تبدیل شده‌است، و در بسیاری از تجمع‌های اعتراضی و تظاهرات ضدحکومتی توسط مردم خوانده می‌شود و در واقع سرود ملی غیررسمی ایران محسوب می‌شود. این سرود بعنوان سرود رسمی و ملی در همه جلسات شورای ملی مقاومت ایران اجرا می‌شود. علاوه بر غلامحسین بنان این سرود توسط مرضیه نیز اجرا شده‌است.

تاریخچه خلق سرود ای ایران

شعر «ای ایران» توسط «حسین گل گلاب» سروده شده و آهنگ آن را «روح‌الله خالقی» آهنگساز نامدار در سال ۱۳۲۳ در آواز دشتی ساخته‌است.

متن سرود ای ایران ای مرز پرگهر

دکتر حسین گل گلاب در آن سالها و در اواخر حکومت رضاشاه تألیف کتابهای درسی مدارس را بر عهده داست، شعر او و آهنگ جاودانه روح‌الله خالقی مردمی‌ترین سرود ایران بوده که در هر شرایطی، غم و شادی زمزمه شده‌است. تمام واژگان شعر این سرود آن به زبان فارسی است و واژه بیگانه‌ای در آن نیست. ملودی اصلی و پایه ای این سرود از برخی نغمه‌های موسیقی لری بختیاری که از فضایی حماسی برخوردار است، گرفته شده‌است.

نواب صفا در کتاب خاطرات خود به نقل از دکتر حسین گل گلاب، شاعر این سرود آورده‌است:

«وقتی در سال ۱۳۲۳ ایران تحت اشغال متفقین بود. بعد از ظهر یکی از روزهای تابستان در خیابان شاهد حرکات دور از نزاکت بعضی از سربازان خارجی با مردم بودم. از ناراحتی نمی‌دانستم چه کنم، بی‌اختیار راه انجمن موسیقی را که تازه تأسیس شده بود، پیش گرفتم. وقتی خالقی مرا دید گفت: چرا ناراحتی؟ واقعه را برایش تعریف کردم. او گفت ناراحتی تأثیری ندارد بیا کاری کنیم و سرودی بسازیم. این بود که سرود ای ایران خلق گردید.»

درسال ۱۳۲۴ در کنسرتی این قطعه در تبریز هم اجرا شد که شور و شوق زیادی برانگیخت و مورد توجه مردم قرار گرفت. اما در هیچ دوره ای این سرود مورد توجه حکومت‌ها نبوده و تنها از طرف مردم حمایت شده. دکتر جواد وهاب‌زاده که خود شاگرد گل‌گلاب بوده خاطره استادش از خلق این سرود را اینچنین می‌گوید:

مرضیه خواننده سرود ای ایران

«در سال ۱۳۲۳ که ارتش متفقین، کشور ما را اشغال کرده بود، در بعدازظهر یک روز تابستانی، در یکی از خیابان‌های تهران، شاهد رفتار ناشایست و توهین‌آمیز سربازان اشغالگر با دختران و زنان ایرانی بودم که دل هر ایرانی میهن‌پرستی را می‌آزرد. متأثر از این منظره، به دیدن دوست هنرمندم آقای روح‌الله خالقی (۱۳۴۴–۱۲۸۵) آهنگساز معروف رفتم. او وقتی آثار ناراحتی و عصبانیت را در چهره‌ام دید و پس از پرس و جو علت آن را دریافت، گفت: حالا بیا کاری برای ایران انجام دهیم. گفتم چه کاری از دست ما بر می‌آید؟ گفت: سرودی برای ایران می‌سازیم. یک سرود ملی و میهنی ماندگار. شب وقتی به خانه رسیدم، شروع به سرودن شعر «ای ایران، ای مرز پرگهر» کردم و طولی نکشید که آهنگ آن نیز توسط آقای خالقی ساخته شد و با صدای دلنشین و گیرای آقای غلامحسین بنان (۱۳۶۴–۱۲۹۰) به اجرا درآمد و مورد توجه اصحاب هنر قرار گرفت. با این حال، مدتی مانع پخش آن از رادیو شدند تا این‌که در یک مراسم سلام رسمی که با عده‌ای از دانشگاهیان به کاخ گلستان رفته بودیم؛ محمدرضا شاه وقتی به من رسید، اظهار داشت: «شنیدم سرود خوبی ساخته‌اید، ولی اسم شاه را در آن نیاورده‌اید!» در پاسخ گفتم: «وقتی دربارهٔ ایران سخن می‌گوییم، شامل حال شاه هم که یکی از افراد این کشور هستند می‌شود.» شاه تأملی کرد و حرف مرا تأیید کرد و از سال ۱۳۲۴ ممانعت پخش آن برطرف شد. البته بعدها معلوم شد که عده‌ای متملق و چاپلوس به شاه گفته بودند که گل گلاب هیچ اسمی از شاهنشاه در سرود نیاورده و خود آنها هم مانع پخش آن شده بودند.».

محبوبیت سرود ای ایران

در نخستین اجرای این سرود در ۲۷ مهرماه ۱۳۲۳در سالن سینما تهران، در خیابان استانبول، شنوندگان سه بار تکرار آن را خواستار شدند و سه بار اجرا شد. استقبال و تأثیر این سرود باعث شد که وزیر فرهنگ وقت، هیئت نوازندگان را به مرکز پخش صدا فرستاد تا صفحه‏‌ای از آن ضبط و همه روزه از رادیو تهران پخش شود. به این ترتیب برای اولین بار به دستور وزیر فرهنگ، ای ایران در قالب یک صفحه تک نسخه ضبط شد.

اجرایی که از این اثر بجامانده است، مربوط به سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۳۷ در ارکستر بزرگ گلها است که غلامحسین بنان، این سرود را خواند.

این سرود در بسیاری از تجمعات اعتراضی و نیز یادبودهای هنرمندان و سیاست‌مداران درگذشته مانند سیمین بهبهانی، داریوش فروهر، عباس کیارستمی و ... بعنوان نماد همبستگی مردم، خارج از دایره حکومت نیز اجرا شده‌است.

اجرای مرضیه از سرود ای ایران

سرود ای ایران ای مرز پرگهر با صدای مرضیه

یکی از اجراهای این سرود توسط خانم مرضیه ضبط و منتشر شده‌است. تنظیم آهنگ این سرود از محمد شمس است.[۱]سرود ای ایران بعنوان سرود رسمی در جلسات شورای ملی مقاومت ایران خوانده می‌شود.