۱٬۲۰۱
ویرایش
←نفوذ خارجیان در ایران عصر قاجار
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (یک نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۴۷: | خط ۴۷: | ||
اولین نشانه‌های بیداری در بین ایرانیان در جنبش تنباکو در زمان ناصرالدین شاه قاجار نمایان شد. در اثر ایستادگی مردم ایران و همراهی برخی مراجع و ملایان، دربار در مقابل خواست مردم عقب نشینی کرد و امتیاز انحصار تجارت تنباکو را که به یک کمپانی انگلیسی واگذار کرده بود لغو کرد. در همین دوران تعدادی از ایرانیان که به اروپا رفته بودند و پیشرفت‌های آنجا را دیده بودند؛ این آگاهی‌ها را به جامعه ایران آورده و شور آزادیخواهی را در ایران می‌پراکندند. ایران در حال گذار از یک جامعه‌ی فئودالی به یک جامعه‌ی بورژوایی تجاری بود. الزام این گذار آزادی‌های سیاسی بود که قدرت مطلقه دربار را تهدید می‌کرد. تشکیلات حکومت و استبداد مانع پیشرفت جامعه ایران بود. در واقع جنبش مشروطه پاسخی به یک ضرورت تاریخی در ایران بود که قدرت شاه و دربار را محدود کرده و مشارکت اقشار مختلف مردم در حاکمیت را تضمین می‌کرد. | اولین نشانه‌های بیداری در بین ایرانیان در جنبش تنباکو در زمان ناصرالدین شاه قاجار نمایان شد. در اثر ایستادگی مردم ایران و همراهی برخی مراجع و ملایان، دربار در مقابل خواست مردم عقب نشینی کرد و امتیاز انحصار تجارت تنباکو را که به یک کمپانی انگلیسی واگذار کرده بود لغو کرد. در همین دوران تعدادی از ایرانیان که به اروپا رفته بودند و پیشرفت‌های آنجا را دیده بودند؛ این آگاهی‌ها را به جامعه ایران آورده و شور آزادیخواهی را در ایران می‌پراکندند. ایران در حال گذار از یک جامعه‌ی فئودالی به یک جامعه‌ی بورژوایی تجاری بود. الزام این گذار آزادی‌های سیاسی بود که قدرت مطلقه دربار را تهدید می‌کرد. تشکیلات حکومت و استبداد مانع پیشرفت جامعه ایران بود. در واقع جنبش مشروطه پاسخی به یک ضرورت تاریخی در ایران بود که قدرت شاه و دربار را محدود کرده و مشارکت اقشار مختلف مردم در حاکمیت را تضمین می‌کرد. | ||
پس از صدور فرمان مشروطه مجلس شورا در تهران آغاز به کار کرد. پس از مرگ مظفرالدین شاه، محمد علی میرزا به پادشاهی رسید. او دشمن مشروطه بود و به دنبال حاکمیت مظلق خود بر همه امور مملکت بود. محمد علی شاه مجلس را به توپ بست و به مدت یک سال استبداد را بر ایران حاکم کرد. در این میان تنها تبریز نوانست در برابر دیکتاتوری مقاومت کند. علت این امر آینده‌نگری و درایت سران جنبش در تبریز بود. سران مشروطه در تبریز که در ر‌‌أس آنان علی مسیو قرار داشت، بر خلاف شهرهای دیگر که تنها به فعالیت سیاسی و تشکیل انجمن اکتفا کرده بودند؛ به تأسیس انجمن غیبی دست زدند. انجمن غیبی در تبریز تمامی امور مربوط به جنبش را در دست داشت و تربیت نیروی نظامی برای حفاظت از دستاوردهای انقلاب مشروطه را در دستور کار قرار داد. شهر تبریز پس از صدور فرمان مشروطه و تشکیل انجمن، روزانه شاهد تمرینات نظامی در تمامی محلات بود. نتیجه‌ی این دوراندیشی سران جنبش این بود که تبریز طی دو دوره جنگ، بر قوای دولتی غلبه کرد و مشروطه خواهان دوباره پیروز شدند و مشروطه را که از تمام ایران برچیده شده بود دوباره به ایران بازگرداند. تهران توسط مشروطه خواهان فتح شد. سران اصلی جنبش که در تبریز بودند در اثر لشگر کشی روسیه‌ی تزاری و محاصره‌ی تبریز نتوانستند در فتح تهران شرکت کنند. قدرت بین سران فاتحان تهران تقسیم شد. مجلس بازگشایی شد. انقلابیون واقعی سهمی ار قدرت نداشتند. سران دولت جدید برای اینکه سران انقلابیون یعنی ستارخان و باقر خان را از کانون انقلاب یعنی تبریز دور کنند؛ آن‌ها را به تهران فراخواندند. ستارخان و باقر خان به تهران آمدند. در تهران پس از چندی دولت جدید به خلع سلاح مجاهدان اهتمام ورزید و در واقعه‌ی پارک اتابک بسیاری از مجاهدان کشته شدند. ستارخان در این واقعه، از ناحیه‌ی پا مجروح شد و چند سال بعد در اثر همین جراحت در تهران در گذشت. | |||
در تبریز سپاه روس بر شهر مسلط شد و به کشتار انقلابیون پرداخت و تعداد زیادی از آنان توسط روس‌ها اعدام شدند. در سال‌های بعد ایران صحنه کشمکش بین دو دولت استعماری روس و انگلیس بود. هرکدام از آنان به دنبال سهم بیشتری از منابع ایران بودند. آنان ایران را به دو منطقه نفوذ بین خود تقسیم کرده بودند. در این دوران احمد شاه آخرین شاه سلسله قاجار به جای پدرش محمد‌علی شاه بر مسند قدرت تکیه زده بود. او پادشاه بسیار ضعیفی بود. ضعف حکومت و دولت مرکزی و جایگزینی بی‌شمار دولت‌ها اوضاع آشفته‌ای را در ایران به وجود آورده بود. در نهایت این اوضاع آشفته زمینه را برای کودتای ۳ اسفند ۱۳۹۹ و ظهور رضاخان و در ادامه به قدرت رسیدن او و تغییر سلسله قاجاریه و بنیانگذاری سلسه پهلوی توسط رضاخان و آغاز دوران دیکتاتوری رضاخان مهیا کرد. | در تبریز سپاه روس بر شهر مسلط شد و به کشتار انقلابیون پرداخت و تعداد زیادی از آنان توسط روس‌ها اعدام شدند. در سال‌های بعد ایران صحنه کشمکش بین دو دولت استعماری روس و انگلیس بود. هرکدام از آنان به دنبال سهم بیشتری از منابع ایران بودند. آنان ایران را به دو منطقه نفوذ بین خود تقسیم کرده بودند. در این دوران احمد شاه آخرین شاه سلسله قاجار به جای پدرش محمد‌علی شاه بر مسند قدرت تکیه زده بود. او پادشاه بسیار ضعیفی بود. ضعف حکومت و دولت مرکزی و جایگزینی بی‌شمار دولت‌ها اوضاع آشفته‌ای را در ایران به وجود آورده بود. در نهایت این اوضاع آشفته زمینه را برای کودتای ۳ اسفند ۱۳۹۹ و ظهور رضاخان و در ادامه به قدرت رسیدن او و تغییر سلسله قاجاریه و بنیانگذاری سلسه پهلوی توسط رضاخان و آغاز دوران دیکتاتوری رضاخان مهیا کرد. | ||
| خط ۵۵: | خط ۵۵: | ||
=== روابط ایران با دولتهای خارجی در دوره قاجار === | === روابط ایران با دولتهای خارجی در دوره قاجار === | ||
آغا محمدخان بعد از آغار سلطنت به گرجستان حمله کرد و | آغا محمدخان بعد از آغار سلطنت به گرجستان حمله کرد و آنجا را که تحت‌الحمایه‌ی کاترین دوم امپراطوریس روسیه بود تصرف کرد. به دنبال آن روسیه نیز یه سمت ایران لشگر کشید و قوای روس به سرکردگی «والریان» برادر «پلاتون زوبف»، همه کاره دربار روسیه تا باکو پیش‌روی کردند ولی بعد این حمله متوقف شد. در زمان فتحعلیشاه روابط ایران روسیه خصومت‌آمیز بود.<ref>انقلاب مشروطه ایران نیروها و هدفها ـ بیژن جزنی ص۲۲</ref> | ||
==== روابط ایران و فرانسه ==== | ==== روابط ایران و فرانسه ==== | ||
از سال ۱۸۰۳ تا ۱۸۱۳میلادی دور اول جنگ‌های ایران و روسیه درگرفت. «ناپلئون» در صدد لشکر کشی به هند بود. در دوره اول جنگ‌های ایران و روسیه فتحعلیشاه به ضعف ایران در برابر قوای روس پی‌برد. فتحعلی شاه درصدد کمک از فرانسه برآمد و روابطی را با ناپلئون برقرار کرد تا او نیز به سپاه روس بتازد. ناپلئون فرستاد‌گانی به ایران فرستاد که نهایتا به قرارداد «فین‌کن‌اشتاین» در می ۱۸۰۷ بین ایران و فرانسه منجر شد. دراین قرارداد، صلح دائم دو دولت، حق وابستگی گرجستان به ایران، کمک مستشاری و نظامی فرانسه به ایران، بستن بنادر ایران به روی انگلیسی‌ها و قطع هرگونه روابط با آن‌ها، اتحادجنگی علیه روس و انگلیس، حمله به هندوستان، حق عبور برای لشکریان فرانسه از ایران به هند، و ایجاد روابط تجاری مورد موافقت طرفین قرار گرفته بود، اما درعمل، قراداد فین‌کن‌اشتاین به این محدود شد که هیآت مستشاری نظامی از سوی فرانسه برای | از سال ۱۸۰۳ تا ۱۸۱۳میلادی دور اول جنگ‌های ایران و روسیه درگرفت. «ناپلئون» در صدد لشکر کشی به هند بود. در دوره اول جنگ‌های ایران و روسیه فتحعلیشاه به ضعف ایران در برابر قوای روس پی‌برد. فتحعلی شاه درصدد کمک از فرانسه برآمد و روابطی را با ناپلئون برقرار کرد تا او نیز به سپاه روس بتازد. ناپلئون فرستاد‌گانی به ایران فرستاد که نهایتا به قرارداد «فین‌کن‌اشتاین» در می ۱۸۰۷ بین ایران و فرانسه منجر شد. دراین قرارداد، صلح دائم دو دولت، حق وابستگی گرجستان به ایران، کمک مستشاری و نظامی فرانسه به ایران، بستن بنادر ایران به روی انگلیسی‌ها و قطع هرگونه روابط با آن‌ها، اتحادجنگی علیه روس و انگلیس، حمله به هندوستان، حق عبور برای لشکریان فرانسه از ایران به هند، و ایجاد روابط تجاری مورد موافقت طرفین قرار گرفته بود، اما درعمل، قراداد فین‌کن‌اشتاین به این محدود شد که هیآت مستشاری نظامی از سوی فرانسه برای تجهیز سپاه ایران فرستاده شد.<ref>انقلاب مشروطه نیروها و هدفها ـ بیژن جزنی ص۲۳</ref> درهمین زمان قرارداد صلح «تیلسیت» بین فرانسه و روسیه منعقد شد و عملا جنبه‌های عملی قرارداد فین‌کن اشتاین ملغی شد. | ||
جنگ بین ایران و روسیه به شکست سپاه ایران انجامید و نهایتا هر دوره از جنگ‌های ایران و روسیه به قرادادهای «[[قرارداد گلستان|گلستان]]»در ۱۸۱۳میلادی و «[[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای]]»۱۸۲۳میلادی که قسمت‌هایی از خاک ایران را جدا می‌کرد، منجر شد. | |||
==== روابط ایران و انگلستان ==== | ==== روابط ایران و انگلستان ==== | ||
| خط ۶۶: | خط ۶۶: | ||
==== روابط ایران و روسیه ==== | ==== روابط ایران و روسیه ==== | ||
بعد از حمله آغا محمد خان به گرجستان، حکومت گرجستان به روسیه متمایل شد و امپراطور روسیه را به عنوان پادشاه گرجستان به رسمیت شناخت. روسیه به ایران لشگر کشی کرد و شهر گنجه به تصرف روس‌ها در آمد. فتحعلی شاه تدارک حمله دید و جنگ‌های دوره اول بین ایران و روسیه به مدت ۱۰ سال درگرفت. در پایان این دوره از جنگ‌ها قرارداد صلح گلستان بین ایران و روسیه منعقد شد که در آن وضعیت کنونی که هرکس هر شهر و منطقه‌ای را در اختبار دارد به همین شکل ادامه داشته باشد به رسمیت شناخته شد که عملا قسمت‌های بسیاری از خاک ایران به خاک روسیه منضم شد. روسیه متعهد شد از حق پادشاه ایران و فرزندانش برای سلطنت بر ایران جانب‌داری کند. در این عهدنامه حق انحصاری داشتن کشتی جنگی در دریای خزر منحصر به روسیه شد. قرارداد گلستان سیزده سال صلح را محفوظ داشت. عدم تعیین مرزهای روشن و توسعه طلبی تزار و خامی دربار ایران و احاطه‌ی روحانیان بر دربار و تحریک ایران توسط دولت انگلیس به جنگ با روسیه برای تضعیف این دولت، موجب بروز یک دوره جنگ بین ایران و روسیه شد. این دوره جنگ‌ها با انعقاد عهدنامه‌ی ترکمانچای در سال ۱۲۴۳ هجری قمری با وساطت سفیر انگلیس، پایان یافت. در این قرارداد مرزهای ایران به حدود موجود در آذربایجان محدود گردید و حق کاپیتولاسیون به روسیه داده شد و از آن پس دربار ایران تحت نفوذ تزارها درآمد.<ref>انقلاب مشروطه نیروها و هدفها - بیژن جزنی ص۲۹ و ۳۰</ref> | بعد از حمله [[آقامحمدخان قاجار|آغا محمد خان]] به گرجستان، حکومت گرجستان به روسیه متمایل شد و امپراطور روسیه را به عنوان پادشاه گرجستان به رسمیت شناخت. روسیه به ایران لشگر کشی کرد و شهر گنجه به تصرف روس‌ها در آمد. فتحعلی شاه تدارک حمله دید و جنگ‌های دوره اول بین ایران و روسیه به مدت ۱۰ سال درگرفت. در پایان این دوره از جنگ‌ها قرارداد صلح گلستان بین ایران و روسیه منعقد شد که در آن وضعیت کنونی که هرکس هر شهر و منطقه‌ای را در اختبار دارد به همین شکل ادامه داشته باشد به رسمیت شناخته شد که عملا قسمت‌های بسیاری از خاک ایران به خاک روسیه منضم شد. روسیه متعهد شد از حق پادشاه ایران و فرزندانش برای سلطنت بر ایران جانب‌داری کند. در این عهدنامه حق انحصاری داشتن کشتی جنگی در دریای خزر منحصر به روسیه شد. قرارداد گلستان سیزده سال صلح را محفوظ داشت. عدم تعیین مرزهای روشن و توسعه طلبی تزار و خامی دربار ایران و احاطه‌ی روحانیان بر دربار و تحریک ایران توسط دولت انگلیس به جنگ با روسیه برای تضعیف این دولت، موجب بروز یک دوره جنگ بین ایران و روسیه شد. این دوره جنگ‌ها با انعقاد عهدنامه‌ی ترکمانچای در سال ۱۲۴۳ هجری قمری با وساطت سفیر انگلیس، پایان یافت. در این قرارداد مرزهای ایران به حدود موجود در آذربایجان محدود گردید و حق کاپیتولاسیون به روسیه داده شد و از آن پس دربار ایران تحت نفوذ تزارها درآمد.<ref>انقلاب مشروطه نیروها و هدفها - بیژن جزنی ص۲۹ و ۳۰</ref> | ||
=== نفوذ خارجیان در ایران عصر قاجار === | === نفوذ خارجیان در ایران عصر قاجار === | ||
| خط ۷۳: | خط ۷۳: | ||
بعد از مرگ فتحعلیشاه، محمدشاه پسر عباس میرزا با حمایت روسیه به پادشاهی رسید. روسیه محرک لشگر کشی‌های متعدد ایران به افغانستان و هرات بود و هدف آن حمله به قلمرو انگلستان بود. انگلستان از حکومت افغانستان و هرات دفاع می‌کرد و هدفش ایجاد حائلی برای جلوگیری از نفوذ روسیه به سمت هند بود.<ref name=":1" /> | بعد از مرگ فتحعلیشاه، محمدشاه پسر عباس میرزا با حمایت روسیه به پادشاهی رسید. روسیه محرک لشگر کشی‌های متعدد ایران به افغانستان و هرات بود و هدف آن حمله به قلمرو انگلستان بود. انگلستان از حکومت افغانستان و هرات دفاع می‌کرد و هدفش ایجاد حائلی برای جلوگیری از نفوذ روسیه به سمت هند بود.<ref name=":1" /> | ||
در زمان محمد شاه قشون ایران شهر هرات را محاصره کرد. انگلستان برای ممانعت، با رزمناو بنادر جنوب ایران را مورد تعرض قرارداد و ایلات جنوب را بر ضد حکومت مرکزی شوراند. محمد شاه بعد از ۹ ماه بدون نتیجه از محاصره هرات دست کشید. در۱۲۶۴ قمری، ناصرالدین میرزا با کمک امیرکبیر و حمایت روسیه به پادشاهی رسید. امیر کبیر در سه سال و اندی که صدراعظم ایران بود دست به اصلاحات گسترده‌ای زد. او سازمان اداری حکومت را نظم بخشید. تعدادی را برای آموزش علوم جدید به اروپا فرستاد. حقوق و مزایای شاهزادگان و درباریان را محدود کرد. امنیت را در راه‌ها تامین کرد. اقدامات امیر برای دول استعماری خوش‌آیند نبود. انگلستان اولین مخالف اقدامات امیرکبیر بود. تمامی اقدامات امیرکبیر مورد اعتراض انگلستان قرار می‌‌گرفت و در مسیر آن اشکال تراشی می‌شد. نهایتا بر اثر | در زمان محمد شاه قشون ایران شهر هرات را محاصره کرد. انگلستان برای ممانعت، با رزمناو بنادر جنوب ایران را مورد تعرض قرارداد و ایلات جنوب را بر ضد حکومت مرکزی شوراند. محمد شاه بعد از ۹ ماه بدون نتیجه از محاصره هرات دست کشید. در۱۲۶۴ قمری، ناصرالدین میرزا با کمک امیرکبیر و حمایت روسیه به پادشاهی رسید. امیر کبیر در سه سال و اندی که صدراعظم ایران بود دست به اصلاحات گسترده‌ای زد. او سازمان اداری حکومت را نظم بخشید. تعدادی را برای آموزش علوم جدید به اروپا فرستاد. حقوق و مزایای شاهزادگان و درباریان را محدود کرد. امنیت را در راه‌ها تامین کرد. اقدامات امیر برای دول استعماری خوش‌آیند نبود. انگلستان اولین مخالف اقدامات امیرکبیر بود. تمامی اقدامات امیرکبیر مورد اعتراض انگلستان قرار می‌‌گرفت و در مسیر آن اشکال تراشی می‌شد. نهایتا بر اثر تحریکات انگلستان و دشمنی مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه، امیر کبیر ابتدا از صدارت عزل و به فین کاشان تبعید شد و بعد توسط فراشان حکومتی در گرمابه به قتل رسید.<ref>انقلاب مشروطیت ایران نیروها و هدفها - بیژن جزنی ص ۳۴</ref> | ||
=== نفوذ اقتصادی و امتیازات خارجی در ایران === | === نفوذ اقتصادی و امتیازات خارجی در ایران === | ||