کودتای ۲۸ مرداد: تفاوت میان نسخه‌ها

'''کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲'''، کودتایی است که با طراحی و حمایت مالی سرویس اطلاعات مخفی انگلستان، آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) و با کمک [[ابوالقاسم کاشانی]]، سرلشکر فضل‌الله زاهدی، اشرف پهلوی و هم‌چنین هم‌یاری [[شعبان جعفری]] مشهور به شعبان بی‌مخ علیه نخست‌وزیر وقت ایران [[دکتر محمد مصدق]] انجام شد و منجر به دستگیری و خلع او گردید.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=پرهام قبادی|کد زبان=fa|تاریخ=۲۴ بهمن ۱۳۹۷|وبگاه=بی‌بی‌سی فارسی|نشانی=http://www.bbc.com/persian/world-47213762|عنوان=آمریکا و سیاست تغییر رژیم در آمریکای لاتین: از گذشته تا ونزوئلا}}</ref> در آمریکا از این عملیات با نام آژاکس نام می‌برند.<ref name=":2">{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=1951–1954 - Office of the Historian|نشانی=https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1951-54Iran|عنوان=Foreign Relations of the United States, 1952-1954, Iran|بازبینی=2017-06-16}}</ref> دولت آمریکا در سال ۲۰۰۹ رسما به خاطر این کودتا از مردم ایران عذرخواهی کرد. دکتر محمد مصدق در ۲۹ اسفندماه ۱۳۲۹نفت ایران را ملی کرد. او سپس به‌رغم کارشکنی‌های دربار حامی انگلستان، در دادگاه لاهه از حق ایران در مقابل شکایت انگلستان دفاع کرد و در ۱۹ خرداد ۱۳۳۱ پیروز شد. در این هنگام وزیر خارجه‌ی انگلستان «آنتونی بایدن» در ملاقاتی با رئیس جمهوری آمریکا به این نتیجه رسیدند که برای حفظ منافع خود در ایران باید مصدق را حذف کنند.

دکتر مصدق که در پیشبرد اهداف خویش با موانع بسیاری از طرف دربار مواجه شد در ۲۵ تیرماه ۱۳۳۱ از نخست‌وزیری استعفا داد، اما ۵ روز بعد در جریان [[قیام ۳۰ تیر]] تظاهراتی در سراسر ایران در حمایت از او برگزار شد و محمد رضا شاه مجددا نخست‌وزیری وی را پذیرفت.

دکتر مصدق از تیرماه ۱۳۳۱ مجددا نخست‌وزیری ایران را تا روز ۲۸ مرداد سال بعد به عهده داشت اما همواره از طرف دربار که از محدود شدن قدرت خود ناراضی بود، با تهدید و کارشکنی و حتی توطئه ترور مواجه بود. هشت ماه پس از انتخاب مجدد مصدق به نخست وزیری [[محمدرضا شاه پهلوی|محمدرضا شاه]] تصمیم گرفت برای یک سفر خارجی ایران را ترک کند.

محمدرضا شاه در کتاب مأموریت برای وطنم نوشته است که دکتر محمد مصدق به وی پیشنهاد سفر را ارائه کرد. این سخن نیز توسط حامیان سلطنت این‌ گونه برداشت می شود که گویا دکتر محمدمصدق قصد اخراج شاه و خلع او از سلطنت را داشته است. <ref name=":0">[https://www.samatak.com/cinema/biography/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A8%DB%8C%D9%88%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C-%D8%B4%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%DB%8C-%D9%85%D8%AE.html بیوگرافی شعبان جعفری - سایت سماتک]</ref>

این در حالی است که دکتر مصدق نه تنها از طرف شاه که در آن دوران بسیار جوان و فاقد اختیارات عملی بود، احساس خطر نمی‌کرد، بلکه در ابتدا با سفر شاه از ایران مخالف بوده است. سفیر آمریکا چند روز پیش از سفر شاه از ایران به وزارت خارجه می‌نویسد: «شاه خوشوقت است که نخست وزیر اعتراض خود را درباره عزیمت وی به خارج از کشور پس گرفته است.» همچنین ثریا اسفندیاری همسر شاه در کتاب خاطرات خود با نام کاخ تنهایی می‌نویسند که شاه خسته بود و از بهمن‌ماه زمزمه‌های سفر داشت.

در روز ۹ اسفند محمدرضا شاه از دکتر مصدق خواست برای خداحافظی با وی به کاخ مرمر برود. هم‌زمان ابوالقاسم کاشانی و محمد بهبهانی تمامی تلاش خود را برای منصرف کردن وی از سفر آغاز کردند. کاشانی به سرعت به مجلس رفت و بیانیه‌‌ای از مجلس در مخالفت با سفر شاه گرفت. وی هم‌چنین در هماهنگی با درباریان شعبان جعفری (شعبان بی‌مخ) را به همراه نوچه‌هایش و هم‌چنین ملکه اعتضادی از زنان کاباره‌چی‌ و جنجالی آن زمان،‌ به مقابل کاخ مرمر فرستاد تا به بهانه‌ی تجمع برای جلوگیری از سفر شاه، هنگام خروج مصدق از کاخ وی را در صورت امکان به قتل برساند. دکتر مصدق از این حمله جان سالم بدر برد، اما شعبان بی‌مخ و اوباش همراهش همان روز مجددا به خانه دکتر مصدق حمله کردند که او توانست با کمک دوستان خود از طریق پشت‌بام بگریزد. شعبان جعفری پس از این ماجرا به زندان رفت.

هم‌زمان با تمامی این وقایع طراحی کودتا علیه مصدق هم‌چنان در حال انجام بود. [[اشرف پهلوی]]، کاشانی و سرلشکر زاهدی که همگی در ارتباط با سیا و اس آی اس (Secret Intelligence Service) انگلستان قرار داشتند از بازیگران اصلی این کودتا بودند. در ابتدا قرار بر این بود که سرهنگ نعمت‌الله نصیری در روز ۲۵ مرداد پس از دستگیری سرتیب ریاحی فرمانده ستاد ارتش که از حامیان مصدق بود،‌ با چند کامیون سرباز به خانه مصدق حمله کرده و او را نیز دستگیر نماید. اما این کودتا لو رفت و شکست خورد. طرح دوم در روز ۲۸ مرداد اجرا شد. در این روز خانه مصدق به محاصره‌ی نظامیان سرلشکر زاهدی و دستجات لات‌ها به سرکردگی شعبان جعفری درآمد. خانه دکتر مصدق زیر رگبار گلوله‌ قرار گرفت. پس از تخریب خانه شعبان بی‌مخ و کاشانی از خانه بازدید کردند. دکتر مصدق که از آن‌ خانه خارج شده بود دو روز بعد دستگیر شد. سرلشکر زاهدی خود را به عنوان نخست‌وزیر معرفی کرد. پس از بازگشت شاه به ایران سلطنت مطلقه‌ی پهلوی برای یک دوره‌ جدید آغاز گشت.<ref>[https://www.radiofarda.com/a/fk_downfall_e34/25428385.html سیا در کودتا چه کرد]</ref>

در پیکار بر سر ملی شدن نفت افکار عمومی و اقشار مختلف مردم هم چنین روزنامه‌های ملی از قبیل باختر امروز به مدیریت دکتر [[حسین فاطمی]] نقش به سزایی داشتند. در این دوران میتینگ‌ها و تظاهرات گوناگونی از طرف مردم و جریانات مختلف در حمایت از ملی شدن نفت برگزار شد. روحانیون نیز در این راستا در حمایت از ملی شدن نفت نقش موثری داشتند.

مصدق به محض احراز مقام نخست‌وزیری اجرای قانون ملی شدن نفت را در دستور کار خود قرار داد. در روز ۲۲ اردیبهشت ۱۳۳۰ مجلس شورای ملی و سنا، نمایندگان خود را برای تشکیل هیات مختلط برای خلع ید از شرکت سابق نفت انتخاب کردند. روز ۲۰ خرداد ۱۳۳۰ هیأت مدیره موقت شرکت ملی نفت ایران برای اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت در ساختمان مرکزی شرکت سابق در خرمشهر مشغول کار شد. این هیأت طی اعلامیه‌ای به همه کارکنان ایرانی و خارجی شرکت سابق اطلاع داد که از این پس در استخدام شرکت ملی نفت ایران هستند و کماکان به خدمت خود ادامه خواهند داد.

۳ تیر۱۳۳۰، نماینده شرکت سابق در تهران، ریچارد سدان محل کار خود را به منزل شخصی منتقل کرد. ۶ تیر، هیأت مدیره موقت و اعضای انگلیسی دفتر مدیریت کل سابق، خرمشهر را ترک کردند.

پس از ملی شدن صنعت نفت در ایران و خلع ید از شرکت نفت انگلیس، و شکست شکایت دولت انگلستان از ایران در دادگاه لاهه، توطئه‌ها در داخل و خارج ایران برای کارشکنی درمسیر دولت [[دکتر محمد مصدق|مصدق]] آغاز شد. بریتانیا و عوامل داخلی آن به خصوص دربار و شخص [[محمدرضا پهلوی|محمد رضا شاه]] به این نتیجه رسیده بودند که باید از دست مصدق خلاص شوند. در جریان این کشمکش‌ها در ۲۵ تیر ۱۳۳۱، مصدق برای محدود کردن اختیارات شاه و جلوگیری از اقدامات عوامل دربار و مخالفان، ضمن معرفی کابینه خود به شاه بعد از تشکیل مجلس هفدهم در خواست کرد، پست وزارت جنگ و اختیار انتصاب رئیس ستاد ارتش و فرماندهان نیروهای سه‌گانه ارتش به نخست وزیر داده شود که شاه آنرا رد کرد. مصدق بلافاصله استعفا داد. روز ۲۶ تیر شاه قوام را به نخست وزیری انتخاب کرد. قوام مخالفان را تهدید به سرکوب و برقراری حکومت نظامی کرد. از همان روز تظاهرات و اعتراضات گسترده‌ای شهرهای ایران را فرا گرفت. در نهایت صبح ۳۰ تیر ۱۳۳۱ انبوهی از مردم در تهران و شهرهای ایران به خیابانها ریختند و با «شعار زنده باد مصدق»، «یا مرگ یا مصدق»، «مرگ بر قوام»، خواهان برکناری قوام و بازگشت مصدق شدند. تعداد زیادی از مردم تهران در جریان تظاهرات ۳۰ تیر کشته شدند. قوام استعفا داد و [[دکتر محمد مصدق|مصدق]] دوباره نخست وزیر شد و شاه با درخواست‌های مصدق موافقت کرد.

مصدق از جانب انگلستان و آمریکا برای قبول خواسته‌هایشات تحت فشار بود. هم‌چنین دربار و عناصر وابسته به دربار و عوامل داخلی قدرت‌های خارجی و مخالفان مصدق در مسیر دولت مصدق برای پیش برد اهداف ملی‌گرایانه‌اش سنگ‌اندازی می‌کردند. با تلاش‌های دولت انگلستان ایران تحت تحریم شدید نفتی قرار گرفت. انگلستان هم‌چنین برای تحت فشار گذاشتن مصدق ناوهای جنگی خود را راهی خلیج فارس و آب‌های کارون کرد.  

هریمن از جانب ترومن رئیس جمهور آمریکا ماموریت یافت برای مذاکره با مصدق و میانجی‌گری ولی در واقع برای فشار بر روی مصدق برای قبول مذاکره با انگلستان و کوتاه آمدن از ملی شدن نفت و قبول شروط شرکت نفت انگلیس و نوعی از ملی کردن که مدنظر انگلستان و آمریکا بود به تهران بیاید. آمریکا و انگلستان تقسیم ۵۰ - ۵۰ عواید نفت را نهایت امتیاز به ایران می‌دانستند. این همان قراردادی بود که شرکت نفتی آرامکو با عربستان سعودی توافق کرده بود. قبول ملی شدن نفت مدنظر مصدق و خلع ید کامل از شرکت نفت انگلستان و  تسلط ایران بر تمام عملیات کشف و استخراج و بهره‌برداری در واقع منافع آمریکا و انگلستان را در تمامی منطقه خاورمیانه به خطر می‌انداخت و آن‌ها نمی‌توانستند چنین چیزی را تحمل کنند.  

در شامگاه ۲۴ مرداد عملیات کودتا آغاز شد. طرح این بود که سرهنگ نصیری به همراه یک ستون از نظامیان ابتدا به منزل سرلشگر ریاحی رئیس ستاد ارتش رفته و او را بازداشت کند و سپس به خانه مصدق رفته و فرمان عزل او را ابلاغ کند. نصیری وقتی به در خانه ریاحی رسید کسی در خانه نبود. نصیری شک نکرد و به طرف اقامتگاه مصدق به راه افتاد. تیمسار ریاحی از نقشه کودتا اطلاع یافته بود و واحدهایی را به منزل مصدق برای خنثی کردن کودتا اعزام کرده بود. لحظاتی پس از رسیدن نصیری به اقامتگاه مصدق افسران حاضر در آنجا نصیری را بازداشت کرده و به ستاد فرماندهی برده زندانی کردند. تعدادی از افسرانی که در کودتا شرکت داشتند به محض اطلاع از لو رفتن عملیات کار خود را متوقف کردند. تعدادی دیگر که بی‌‌خبر بودند به کار خود ادامه دادند. یکی از افسران اداره مخابرات در بازار را تصرف کرد و دیگری دکتر فاطمی را در منزلش بازداشت کرد.

شاه به محض شنیدن این خبر از رادیو، ویلای خود در رامسر را با هواپیما به مقصد بغداد ترک کرد.<ref>همه مردان شاه - ص ۱۱ تا ۱۴</ref>

در نهایت ساختمان رادیو تهران به اشغال کودتاچیان در‌آمد و اطلاعیه سرلشگر زاهدی مبنی بر برکناری مصدق خوانده شد. در بعد از ظهر ۲۸ مرداد دسته‌های اوباش و نظامیان به اطراف خانه مصدق رسیدند و با محافظان آن درگیر شدند. محافظان خانه مصدق مقاومت جانانه‌ای کردند و زد و خورد بین آنان و کودتاچیان تا شب ادامه داشت بنا به اظهارات برخی منابع ۳۰۰ تن در این درگیری کشته شدند در نهایت با شلیک گلوله‌های مسلسل و تانک خانه مصدق به دست کودتاچیان افتاد. آنان در صدد دستگیری مصدق بودند اما مصدق در پناه محافظان خود از بالای دیوار به خانه‌های مجاور پناه برد. روز بعد مصدق خود را معرفی کرد و بدین ترتیب تنها دولت ملی ایران توسط کودتای سرویس‌های اطلاعاتی خارجی و مزدوران و عوامل داخلی آن‌ها از قبیل دربار، نظامیان، روحانیون، اوباش و چاقوکشان سقوط کرد.<ref name=":1">مصدق سالهای مبارزه و مقاومت - جلد ۲</ref>

ارنست پرون که از دوستان دوران نوجوانی محمدرضا شاه در زمان تحصیل در سوئیس بود در کودتا نیز نقش داشت. او اخبار دست اول دربار را در اختیار ماموران اطلاعاتی خارجی قرار می‌داد. او بود که ملاقات کرمیت روزولت را در روزهای قبل از کودتا با محمد رضا شاه تربیب داد.  

از دیگر عوامل و جاسوسان می‌توان به سرهنگ عباس فرزانگان، سرتیب هدایت‌الله گیلانشاه و نصرالله انتظام اشاره کرد.

اصل‌ترین عامل دربار در کودتا علیه مصدق اشرف خواهر دوقلوی شاه بود. ماموران انگلستان و آمریکا با او که در فرانسه اقامت داشت و با فرمان مصدق تبعید شده بود ملاقات کردند آنها خواستار آن بودند که اشرف با برادرش ملاقات کند و پیامی به او برساند ماموریت او در واقع متقاعد کردن شاه به همراهی با کودتا و موافقت با غزل مصدق بود.  

دکتر گازاریوسکی استاد دانشگاه لوییزیانا و متخصص اوضاع ایران در تحقیقی پیرامون کودتای ۲۸ مرداد درباره نقش روحانیون با نفوذی مانند کاشانی و بهبهانی نوشته است که کرمیت روزولت فرمانده عملیات کودتا در صدد بود که شورشی علیه مصدق راه‌اندازی کند که بهترین راه برای این‌کار استفاده از نفوذ روحانیون بود. سیا مستقیما با کاشانی ارتباط نداشت به همین خاطر از طریق برادران رشیدیان اقدام کرد و آن‌ها نیز از طریق روحانیون در ارتباط خود با کاشانی ارتباط برقرار کردند صبح روز ۲۸ مرداد دو تن از ماموران سیا با یکی از همدستان برادران رشیدیان به نام احمد آرامش دیدار کردند و ۱۰۰۰۰ دلار به او دادند که به کاشانی بدهد. کاشانی ترتیبی داد تا دسته‌‌ای ضد مصدق از بازار به سمت مرکز شهر روانه شوند. دسته‌های نیز ار طریق بهبهانی و شعبان بی‌مخ سازماندهی شده بودند. <ref name=":1" />  

دکتر علی امینی، وزیر دارایی و رئیس هیأت نمایندگی ایران در مذاکرات کنسرسیوم، در دفاع از لایحه،‌ به طور ضمنی به تحمیلی بودن قرارداد اشاره کرد و گفت:<blockquote>«...ما مدعی نیستیم که راه‌‌حل ایده‌آل مشکل نفت را پیدا کرده‌‌ایم و قرارداد فروشی که بسته‌ایم،‌ همان چیزی است که ملت ایران آرزو می‌کنند...»</blockquote>زاهدی نخست‌وزیر، در جلسه مشترک هیأت رئیسه مجلسین شورا و سنا، در دفاع از قرارداد و درباره محاسن تمدید ۴۰ ساله آن گفت:<blockquote>[[پرونده:کودتای ۲۸ مرداد- آتش زدن دکه ها.jpg|جایگزین=وقایع ۲۸ مرداد ۱۳۳۲  اتش زدن دکه روزنامه فروشی خیابان نادری  چهارراه استانبول|بندانگشتی|آتش زدن دکه روزنامه‌فروشی در خیابان نادری- چهار‌راه استامبول]]«... با تمدید قرارداد، در واقع کلاه سر انگلیسی‌‌ها و آمریکایی‌ها رفته، برای اینکه تا هفت هشت سال دیگر نیروی اتم جای نفت را می‌گیرد و ذخایر نفت ایران بی‌مصرف می‌ماند. در این صورت پس از ده سال هر چه از کنسرسیوم بگیریم، وجهی است بازیافتی...»</blockquote>به‌رغم جو خفقان و سرکوب، انتشار خبر امضای قرارداد کنسرسیوم و طرح لایحه در مجلس شورای ملی و سنا با اعتراض وسیع طبقات جامعه و شخصیت‌های ملی روبرو شد.

[[دکتر محمد مصدق|دکتر مصدق]] از زندان لشکر ۲ ررهی، در لایحه فرجام‌خواهی که به دیوان عالی کشور فرستاد، قرارداد کنسرسیوم را مغایر با قانون ملی شدن نفت و مخالف با اصل ۲۴ قانون اساسی و نیز در جهت اعاده سلطه استعمارگران برای از میان بردن استقلال سیاسی و اقتصادی ایران دانست. مصدق قرارداد کنسرسیوم را شبیه قرارداد سال ۱۹۳۳ و قرارداد گس - گلشائیان، نوعی امتیازخواهی توصیف کرد و خاطرنشان ساخت که تبدیل کلمه «امتیاز» به واژه «فروش» نفس قرارداد را تغییر نمی‌دهد.

دکتر حسین فاطمی وزیر خارجه و نزدیک‌ترین یار مصدق تا اسفند سال ۳۲ مخفی بود. نهایتا در ۶ اسفند در مخفی‌گاه خود دستگیر و در دادگاهی سری به اعدام محکوم شد. شاه دستور اعدام او را صادر کرد و در سحرگاه ۱۹ آبان ۱۳۳۳ اعدام شد.   

در آذر ۱۳۳۳ افسران محافظ خانه مصدق شامل سرهنگ ممتاز، سروان داورپناه، سروان فشارکی و ستوان ۱ شجاعیان به اتهام لغو دستور تسلیم دادگاه نظامی شدند. سرتیپ عطاءالله کیانی، معاون ستادارتش نیز به اتهام اهانت به مقام سلطنت تحت تعقیب قرار گرفت.