|
|
| (۱۳۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| [[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|بندانگشتی|1148x1148px]] | | [[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|بندانگشتی|1148x1148پیکسل]] |
| | {{جعبه اطلاعات حزب سیاسی |
| | | نام = اخوانالمسلمین |
| | | نام بومی = الاخوان المسلمون |
| | | زبان ۱ = عربی |
| | | نام زبان ۱ = |
| | | آرم = [[پرونده:آرم اخوان المسلمین.jpg|جایگزین=اخوانالمسلمین انگشتی|280x280پیکسل|اخوانالمسلمین]] |
| | | بنیانگذار = حسن البنا |
| | | رهبر ۱ عنوان = مرشد عام اول |
| | | رهبر ۱ نام = حسن البنا |
| | | رهبر ۲ عنوان =مرشد عام دوم |
| | | رهبر ۲ نام = حسن الهضیبی |
| | | آرمان = احیای خلافت اسلامی و حاکمیت شریعت |
| | | تأسیس = مارس ۱۹۲۸ |
| | | انحلال = غیرقانونی اعلام شده در مصر (۱۹۵۴ و مجدداً ۲۰۱۳) |
| | | انشعاب = التنظیم الخاص (دستگاه ویژه)، گروههای جهادی متأثر از سید قطب، حماس (شاخه فلسطین) |
| | | مرکز فرماندهی = قاهره، مصر (عملاً ممنوع) |
| | | روزنامه = |
| | | وابستگی ۱ عنوان = بازوی سیاسی سابق در مصر |
| | | وابستگی ۱ = حزب آزادی و عدالت (منحل شده) |
| | | ایدئولوژی = اسلامگرایی، اسلام سیاسی، سلفیگری اصلاحطلب |
| | | مذهب = اسلام سنی |
| | | کشور = مصر |
| | | پانوشت = بزرگترین و سازمانیافتهترین جنبش اسلامگرای اهل سنت در جهان عرب. |
| | |رهبر ۳ عنوان=مرشد عام سوم|رهبر ۳ نام=عمر التلمسانی}} |
| | '''اخوانالمسلمین'''، (الاخوان المسلمون) یک جنبش فراملی اسلامگرا و بزرگترین و سازمانیافتهترین گروه سیاسی اهل سنت در جهان عرب است که در سال ۱۹۲۸ میلادی (۱۳۴۷ قمری) در شهر اسماعیلیه مصر تأسیس شد. این گروه توسط معلمی به نام حسن البنا پایهگذاری شد. اخوانالمسلمین از ابتدا با هدف احیای ارزشهای اسلامی در جامعه و مقاومت در برابر نفوذ فرهنگی و سیاسی غرب شکل گرفت. دیدگاههای این سازمان به تدریج از یک جنبش اصلاحی اجتماعی و آموزشی به یک نیروی سیاسی، نظامی و تشکیلاتی تبدیل شد و در طول دهههای متمادی، مبارزات شدیدی را علیه دولتهای عربی (بهویژه در مصر) تجربه کرد. اخوان توانست با تأسیس شاخههای متعدد در کشورهای مختلف منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، تأثیر عمیقی بر سیاستهای منطقهای بگذارد و در تاریخ خود، از مشارکت در انتخابات و تشکیل دولت تا دوران سرکوب و زیرزمینی شدن را تجربه کردهاست.<ref name=":0">[https://www.britannica.com/topic/Muslim-Brotherhood اخوانالمسلمین - بریتانیکا]</ref><ref name=":1">[https://journals.shahed.ac.ir/article_3589_d1fd9fd893a72153aa08e8d933a55af0.pdf بررسی رویکردها و تحوالت اجتماعی و اندیشهای اخوانالمسلمین؛ از جنبش تا دولت - مجلات شاهد]</ref><ref name=":2">[https://eslahe.com/4110/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%A2%D8%BA%D8%A7 تاریخچه مبارزات اخوان المسلمین از آغاز تا بهار عربی - نوگرا]</ref> |
|
| |
|
| | == مقدمه == |
| | اخوانالمسلمین که گاهی با نام سادهتر «اخوان» نیز شناخته میشود، جنبشی است که در سده بیستم، در واکنش به فروپاشی خلافت عثمانی و افزایش نفوذ غرب در منطقه، توسط حسن البنا در مصر پایهگذاری شد. ایده اصلی تأسیس، بازگشت به اسلام اصیل به عنوان راهحلی جامع برای تمام مشکلات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بود. اخوانالمسلمین به عنوان یک جنبش مردمی، به سرعت در میان طبقات مختلف جامعه مصر، به ویژه کارمندان و دانشجویان، گسترش یافت و در دهه ۱۹۴۰ به اوج قدرت و سازماندهی خود رسید.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> |
|
| |
|
| | اخوانالمسلمین نه تنها یک سازمان سیاسی، بلکه یک تشکیلات مذهبی، اجتماعی، آموزشی و خیریه محسوب میشد که در طول حیات خود از روشهای مختلفی شامل فعالیتهای پارلمانی، نهادهای مدنی و در مواردی اقدامات خشونتآمیز استفاده کردهاست. بررسی تاریخ اخوانالمسلمین نیازمند درک تحولات داخلی، شکافهای فکری (بهویژه پس از سید قطب) و تأثیر آن بر جنبشهای اسلامگرای معاصر در کشورهایی مانند سوریه، اردن، تونس و شاخههای بینالمللی آن است.<ref name=":3">[https://www.zeitoons.com/7990 بررسی تحولات آرای اخوانیها، از حسن البنا تا راشد الغنوشی - زیتون]</ref><ref name=":4">[https://www.cfr.org/backgrounder/does-muslim-brotherhood-have-ties-terrorism آیا اخوان المسلمین با تروریسم ارتباط دارد - CFR]</ref><ref name=":2" /> |
|
| |
|
| | == زمینه پیدایش و دوران تأسیس == |
| | [[پرونده:حسن البنا.jpg|جایگزین=حسن البنا بنیانگذار اخوانالمسلمین|بندانگشتی|220x220پیکسل|حسن البنا بنیانگذار اخوانالمسلمین]] |
| | اخوانالمسلمین در مارس ۱۹۲۸ میلادی (۱۳۴۷ قمری) در شهر اسماعیلیه مصر توسط «حسن البنا»، که در آن زمان یک معلم جوان مدرسه بود، و شش تن از کارگران شرکت کانال سوئز تأسیس شد. شکلگیری این گروه واکنشی مستقیم به دو رویداد مهم تاریخی بود: نخست، سقوط خلافت عثمانی در سال ۱۹۲۴ که خلأیی در رهبری سیاسی جهان اسلام ایجاد کرد؛ و دوم، حضور استعماری بریتانیا در مصر و نفوذ گسترده فرهنگ غربی که از دیدگاه بنیانگذاران، تهدیدی برای هویت اسلامی محسوب میشد.<ref name=":0" /><ref name=":5">اخوان المسلمین: تاریخ، ایدئولوژی و مبارزات - نویسنده: ریچارد پی. میشل (Richard P. Mitchell)</ref> |
|
| |
|
| | حسن البنا بر این باور بود که ضعف جهان اسلام ناشی از دور شدن مسلمانان از اصول اولیه دین است. او شعار معروف «اسلام راهحل است» (الاسلام هو الحل) را مطرح کرد و اسلام را نه صرفاً یک دین عبادی، بلکه یک نظام جامع زندگی (شامل سیاست، اقتصاد و اجتماع) معرفی نمود.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> |
|
| |
|
| | === ساختار سازمانی و گسترش سریع === |
| | اخوانالمسلمین در ابتدا به عنوان یک انجمن خیریه و اصلاحی فعالیت خود را آغاز کرد، اما به سرعت به یک جنبش تودهای تبدیل شد. در سال ۱۹۳۲، حسن البنا مقر اصلی سازمان را به قاهره منتقل کرد. این جنبش با ایجاد شبکهای گسترده از مدارس، مساجد، بیمارستانها و کارخانههای کوچک، توانست پایگاه اجتماعی قدرتمندی در میان طبقات پایین و متوسط شهری ایجاد کند.<ref name=":0" /><ref name=":6">ظهور و سقوط اخوان المسلمین - نویسنده: حسن حبنکه المیدانی</ref> |
|
| |
|
| | ساختار اخوانالمسلمین بر اساس نظمی دقیق و سلسلهمراتب فرماندهی بنا شد. در رأس این هرم، «مرشد عام» (راهنمای کل) قرار داشت که دارای اختیارات وسیعی بود. اعضا در حلقههای کوچکتر به نام «اسره» (خانواده) سازماندهی میشدند تا آموزشهای عقیدتی و وفاداری تشکیلاتی را بیاموزند. تا اواخر دهه ۱۹۴۰، تخمین زده میشود که اخوانالمسلمین بیش از ۵۰۰ هزار عضو فعال و هزاران شعبه در سراسر مصر داشت.<ref name=":5" /><ref name=":1" /> |
|
| |
|
| سید جمالالدین واعظ اصفهانی (۱۲۴۲–۱۲۸۷ ه.ش)، یکی از برجستهترین خطیبان و فعالان سیاسی دوره مشروطه ایران، نقش مهمی در بیداری فکری و اجتماعی مردم ایفا کرد. او در خانوادهای مذهبی در همدان متولد شد و تحصیلات ابتدایی خود را در علوم دینی در همدان و اصفهان گذراند. جمالالدین به دلیل سخنرانیهای آتشین و تأثیرگذارش در حمایت از مشروطه و عدالتخواهی، به یکی از چهرههای کلیدی جنبش مشروطه تبدیل شد. او با همکاری افرادی چون ملکالمتکلمین، در انجمنهای مخفی و علنی مشروطهخواهان فعالیت داشت و از منبر بهعنوان ابزاری برای آگاهیبخشی و بسیج مردم استفاده کرد. واعظ اصفهانی در سخنرانیهایش به موضوعاتی چون استبداد، فساد حکومتی، و لزوم قانون اساسی و عدالتخانه پرداخته و از نقش علما و مردم در اصلاحات اجتماعی حمایت میکرد.
| | === دستگاه ویژه و آغاز خشونتها === |
| | یکی از بحثبرانگیزترین ابعاد اخوانالمسلمین در دوران اولیه، تأسیس شاخهای مخفی و نظامی به نام «دستگاه ویژه» (الجهاز الخاص یا التنظیم الخاص) بود. هدف اولیه این شاخه، مبارزه با اشغالگران بریتانیایی و آمادگی برای دفاع از منافع اسلامی بود. اعضای این گروه در جنگ ۱۹۴۸ اعراب و اسرائیل شرکت کردند و نقش فعالی ایفا نمودند.<ref name=":2" /><ref name=":4" /> |
|
| |
|
| وی در شهرهای مختلف از جمله تهران، تبریز، و رشت به تبلیغ مشروطه پرداخت و با نشریاتی چون «الجمال» همکاری داشت که در آنها از آزادی و حقوق مردم دفاع میکرد. جمالالدین به همراه دیگر مشروطهخواهان، در برابر استبداد محمدعلی شاه قاجار ایستادگی کرد و پس از به توپ بستن مجلس در ۱۲۸۷ ه.ش، به دستور شاه دستگیر شد. او در باغشاه تهران، به همراه ملکالمتکلمین و چند تن دیگر از آزادیخواهان، به طرز فجیعی به قتل رسید. مرگ او موجی از خشم و تأسف در میان مشروطهخواهان برانگیخت و نامش بهعنوان یکی از شهدای جنبش مشروطه در تاریخ ایران ثبت شد.
| | با این حال، فعالیتهای دستگاه ویژه به خشونتهای داخلی نیز کشیده شد. در دسامبر ۱۹۴۸، پس از آنکه محمود فهمی نقراشی (نخستوزیر وقت مصر) دستور انحلال اخوانالمسلمین را صادر کرد، توسط یکی از اعضای شاخه نظامی اخوان ترور شد. در واکنش به این رویداد، حسن البنا ترور را محکوم کرد و عبارت معروف «نه برادرند و نه مسلمان» را دربارهٔ عاملان ترور به کار برد، اما این برائت مانع از برخورد حکومت نشد. سرانجام در فوریه ۱۹۴۹، حسن البنا توسط مأموران حکومتی ترور شد و سازمان وارد دورهای از بحران رهبری و سرکوب شدید گردید.<ref name=":0" /><ref name=":5" /> |
|
| |
|
| اندیشههای جمالالدین واعظ متأثر از تعالیم اسلامی و ایدههای نوگرایانه مشروطه بود. او معتقد به پیوند دین و سیاست بود و بر این باور بود که علما باید در هدایت مردم و مبارزه با ظلم نقش فعال داشته باشند. همچنین، او به برابری اجتماعی، آموزش همگانی، و رفع فساد از ساختارهای حکومتی تأکید داشت. با وجود اتهاماتی که برخی منابع درباره عقاید دینی او مطرح کردهاند، نقش او در ترویج مشروطه و آگاهیبخشی غیرقابلانکار است. میراث جمالالدین در سخنرانیهایش، فعالیتهای سیاسی، و تأثیرش بر نسلهای بعدی مشروطهخواهان باقی مانده و او بهعنوان نمادی از شجاعت و فداکاری در راه آزادی و عدالت در تاریخ ایران شناخته میشود. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۱، (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۲، (راسخون)۱، (راسخون)۲، (هدی نت)
| | == دوران ناصر، سید قطب و تحولات ایدئولوژیک == |
|
| |
|
| == زندگینامه و تحصیلات == | | === انقلاب ۱۹۵۲ و تقابل با جمال عبدالناصر === |
| سید جمالالدین واعظ اصفهانی در سال ۱۲۴۲ ه.ش در همدان متولد شد. او در خانوادهای مذهبی رشد یافت و پدرش، ملا عبدالله، از علمای محلی بود. جمالالدین تحصیلات ابتدایی خود را در همدان آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل علوم دینی به اصفهان رفت. در اصفهان، او نزد علمای برجستهای چون شیخ محمدتقی آقانجفی به فراگیری فقه، اصول، و کلام پرداخت. استعداد او در خطابه از همان جوانی آشکار بود و بهسرعت بهعنوان واعظی توانمند شناخته شد. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۱
| | با وقوع کودتای «افسران آزاد» در سال ۱۹۵۲ که منجر به سرنگونی نظام پادشاهی در مصر شد، اخوانالمسلمین در ابتدا از این حرکت حمایت کرد و روابط نزدیکی با رهبران کودتا داشت. آنها امیدوار بودند که افسران جوان، قوانین اسلامی را در کشور اجرا کنند. اما پس از به قدرت رسیدن «[[جمال عبدالناصر]]»، تضاد عمیقی میان دیدگاه سکولار و ناسیونالیستی ناصر و دیدگاه اسلامگرایانه اخوان پدیدار شد. ناصر خواهان وفاداری مطلق تمام گروهها به دولت بود، در حالی که اخوان استقلال تشکیلاتی خود را حفظ کرد.<ref name=":0" /><ref name=":5" /> |
|
| |
|
| === آغاز فعالیتهای مذهبی و اجتماعی ===
| | این تنشها در سال ۱۹۵۴، پس از یک سوءقصد نافرجام به جان جمال عبدالناصر در میدان المنشیه اسکندریه که به یکی از اعضای اخوانالمسلمین نسبت داده شد، به اوج رسید. ناصر این رویداد را بهانهای برای سرکوب گسترده قرار داد؛ اخوانالمسلمین غیرقانونی اعلام شد، دفاترش سوزانده شد و هزاران نفر از اعضای آن دستگیر، شکنجه یا اعدام شدند. «حسن الهضیبی» که پس از البنا به عنوان دومین مرشد عام انتخاب شده بود، نیز زندانی شد.<ref name=":6" /> |
| جمالالدین پس از تکمیل تحصیلات، بهعنوان واعظ در مساجد و محافل مذهبی همدان و سپس تهران فعالیت خود را آغاز کرد. او به دلیل تسلط بر فن خطابه و توانایی در جلب توجه مخاطبان، بهسرعت مورد توجه مردم قرار گرفت. سخنرانیهای او اغلب با زبانی ساده و قابلفهم برای عامه مردم ارائه میشد و به موضوعات اجتماعی و دینی میپرداخت. در این دوره، او با برخی از روشنفکران و علمای مشروطهخواه آشنا شد که این آشنایی، مسیر زندگی او را به سمت فعالیتهای سیاسی سوق داد. (هدی نت)
| |
|
| |
|
| == فعالیتهای اولیه در اصفهان و شیراز == | | === ظهور سید قطب و پارادایم «جاهلیت مدرن» === |
| جمالالدین پس از ۲۱ سالگی به اصفهان رفت و نزد علمایی چون آقانجفی به تحصیل فقه و اصول پرداخت. او در مسجد جامع آقا نورالله (مسجد نو) منبر رفت و به تدریس مشغول شد. سخنرانیهایش با زبانی ساده و انتقادی از ستم ظلالسلطان، بهسرعت شهرت آورد. او لقب «صدرالواعظین» از ظلالسلطان و «صدرالمحققین» از محمدعلی میرزا دریافت کرد. تحت تأثیر جو انتقادی اصفهان، با فرق نوین آشنا شد و انجمنهای مخفی مانند «مجمع سرّی» یا «انجمن ترقی» را با یارانش مانند ملکالمتکلمین و میرزا نصرالله بهشتی تشکیل داد. هدف این انجمنها، بیداری افکار عمومی و افشای ظلمهای دینی و حکومتی بود. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۱، (راسخون)۲
| | [[پرونده:سید قطب1.jpg|جایگزین=سید قطب|بندانگشتی|211x211پیکسل|سید قطب]] |
| | در دوران حبس و فشار شدید زندانهای عبدالناصر، تحول فکری عظیمی در بخشی از بدنه اخوانالمسلمین رخ داد که نماد آن «سید قطب»، نویسنده و نظریهپرداز برجسته این گروه بود. قطب در کتاب معروف خود «نشانههای راه» (معالم فی الطریق)، قرائتی رادیکالتر از اسلام سیاسی ارائه داد. او مفهوم «جاهلیت» را احیا کرد و استدلال نمود که جوامع مسلمان کنونی (از جمله مصر تحت حکومت ناصر) به دلیل عدم اجرای احکام شریعت، در وضعیت جاهلیت به سر میبرند و مسلمان واقعی نیستند.<ref name=":3" /><ref name=":7">بنیادگرایی اسلامی: ریشههای ایدئولوژیک و سیاسی اخوان المسلمین - نویسنده: کریستین تروال (Christine Trendel)</ref> |
|
| |
|
| در محرم و صفر ۱۳۱۸ ه.ق، جمالالدین به شیراز سفر کرد و در آنجا منبر رفت. او با شعاعالسلطنه ملاقات کرد و «لباس التقوی» را نوشت. سخنرانیهایش علیه قوامالدوله، کینه خاندان قوام را برانگیخت و در سفر سوم، پس از سوءقصد ناموفق (که اشتباهی فرد دیگری کشته شد)، به عتبات و سپس تبریز رفت. در شیراز، او مردم را به اصلاحات اجتماعی و اقتصادی تشویق کرد. (هدی نت)، (راسخون)۲
| | سید قطب مفهوم «حاکمیت» را مختص خداوند دانست و هرگونه قانونگذاری بشری را شرک تلقی کرد. این اندیشهها زمینه را برای تکفیر (کافر دانستن) حاکمان مسلمان و جواز قیام مسلحانه (جهاد) علیه حکومتهای داخلی فراهم کرد. هرچند رهبری سنتی اخوانالمسلمین (مانند الهضیبی) با انتشار کتاب «دعاة لا قضاة» (دعوتکنندگان نه قضاوتکنندگان) تلاش کرد از تندرویهای قطب فاصله بگیرد و بر روش اصلاحی تأکید کند، اما اندیشههای قطب موجب انشعابهای فکری عمیق شد و الهامبخش بسیاری از گروههای جهادی رادیکال در دهههای بعد گردید. سید قطب نهایتاً در سال ۱۹۶۶ توسط حکومت ناصر اعدام شد.<ref name=":0" /><ref name=":3" /><ref name=":7" /> |
|
| |
|
| == فعالیتهای سیاسی و نقش در جنبش مشروطه == | | === دوره انور سادات و بازگشت به جامعه === |
| سید جمالالدین واعظ اصفهانی در اوایل دهه ۱۲۸۰ ه.ش، با اوجگیری نهضت مشروطه، به جمع مشروطهخواهان پیوست. او با علما و روشنفکرانی چون ملکالمتکلمین و شیخ محمدتقی آقانجفی همکاری نزدیکی داشت و از منبر بهعنوان ابزاری برای ترویج ایدههای مشروطهخواهی استفاده کرد. سخنرانیهای او در مساجد تهران، بهویژه در مسجد جامع، با استقبال گسترده مردم مواجه شد. جمالالدین در این سخنرانیها به انتقاد از استبداد قاجاری، فساد دربار، و بیعدالتیهای اجتماعی میپرداخت و خواستار تأسیس عدالتخانه و قانون اساسی بود. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۱
| | پس از مرگ جمال عبدالناصر در سال ۱۹۷۰، انور سادات به ریاست جمهوری رسید. سادات برای مقابله با نفوذ چپگراها و ناصریستها، سیاست مصالحه با اسلامگراها را در پیش گرفت. او زندانیان اخوان را آزاد کرد و به رهبری تبعیدی اجازه بازگشت داد. در این دوره، اخوانالمسلمین تحت رهبری «عمر التلمسانی» (مرشد سوم) استراتژی پرهیز از خشونت و تمرکز بر فعالیتهای اجتماعی، دانشجویی و سندیکایی را اتخاذ کرد. آنها رسماً خشونت را نفی کردند، هرچند گروههای تندرو منشعب از اخوان (مانند الجهاد اسلامی که متأثر از قطب بودند) راه خشونت را ادامه دادند و نهایتاً سادات را در سال ۱۹۸۱ ترور کردند. با این حال، بدنه اصلی اخوان در این ترور مشارکت نداشت و بر مشی مسالمتآمیز خود باقی ماند.<ref name=":1" /><ref name=":4" /> |
|
| |
|
| === همکاری با انجمنهای مشروطهخواه === | | === از مبارک تا بهار عربی و تجربه حکومت === |
| جمالالدین در چندین انجمن مخفی و علنی مشروطهخواهان، از جمله انجمن باغ میکده و انجمن ملی، عضویت داشت. او در این انجمنها با دیگر فعالان سیاسی مانند جهانگیرخان صوراسرافیل و میرزا نصرالله بهشتی (ملکالمتکلمین) همکاری میکرد. این انجمنها محلی برای بحث درباره اصلاحات سیاسی، ترویج آزادی بیان، و سازماندهی حرکتهای مردمی علیه استبداد بودند. واعظ اصفهانی با سخنرانیهای خود در این محافل، نقش مهمی در تهییج مردم و جلب حمایت آنها برای جنبش مشروطه ایفا کرد. (راسخون)۲
| | در دوران سیساله حکومت «حسنی مبارک»، اخوانالمسلمین سیاست «مشارکت بدون سلطه» را در پیش گرفت. اگرچه فعالیت رسمی حزب ممنوع بود، اما اعضای اخوان به عنوان نامزدهای مستقل در انتخابات پارلمانی شرکت میکردند و موفق شدند نفوذ خود را در اتحادیههای صنفی (پزشکان، مهندسان و وکلا) و دانشگاهها گسترش دهند. نقطه اوج این استراتژی در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۰۵ بود که نامزدهای وابسته به اخوانالمسلمین توانستند ۸۸ کرسی (حدود ۲۰ درصد پارلمان) را کسب کنند و به بزرگترین بلوک اپوزیسیون تبدیل شوند. در این دوره، اخوان با ارائه خدمات اجتماعی گسترده به طبقات محروم، خلأ ناتوانی دولت را پر کرد و پایگاه رأی خود را تحکیم بخشید.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> |
|
| |
|
| === فعالیت در نشریه الجمال === | | === انقلاب سال ۲۰۱۱ و صعود به قدرت === |
| یکی از اقدامات برجسته جمالالدین، همکاری با نشریه «الجمال» بود که در سال ۱۲۸۵ ه.ش منتشر میشد. این نشریه، که تحت نظارت او و دیگر مشروطهخواهان اداره میشد، به موضوعات سیاسی و اجتماعی روز میپرداخت و از ایدههای آزادیخواهی و مشروطه حمایت میکرد. جمالالدین در سرمقالهها و نوشتههای این نشریه، بر لزوم اجرای قانون، رفع ظلم، و مشارکت مردم در اداره کشور تأکید داشت. این نشریه به دلیل لحن انتقادی و صریح خود، تأثیر زیادی بر افکار عمومی گذاشت و به یکی از ابزارهای مهم تبلیغی مشروطهخواهان تبدیل شد. (هدی نت)
| | با آغاز اعتراضات ژانویه ۲۰۱۱ در مصر (بهار عربی)، رهبری اخوانالمسلمین ابتدا با احتیاط برخورد کرد و دیرتر از جوانان انقلابی به میدان تحریر پیوست، اما به دلیل تشکیلات منسجم خود، به سرعت توانست نبض تحولات سیاسی پس از سقوط مبارک را در دست بگیرد. پس از انقلاب، اخوانالمسلمین حزب «آزادی و عدالت» (حزب الحریة و العدالة) را تأسیس کرد. در اولین انتخابات پارلمانی دموکراتیک، این حزب توانست اکثریت کرسیها را به دست آورد. |
|
| |
|
| == اندیشههای سیاسی و اجتماعی == | | در انتخابات ریاستجمهوری سال ۲۰۱۲، «محمد مرسی»، از رهبران ارشد اخوانالمسلمین، به عنوان نامزد حزب معرفی شد و با پیروزی در رقابت با احمد شفیق (نخستوزیر سابق)، به عنوان اولین رئیسجمهور غیرنظامی و منتخب دموکراتیک مصر سوگند یاد کرد. این پیروزی، اوج موفقیت تاریخی اخوانالمسلمین پس از هشت دهه فعالیت بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /> |
| | [[پرونده:محمد مرسی1.jpg|جایگزین=محمد مرسی|بندانگشتی|213x213پیکسل|محمد مرسی]] |
|
| |
|
| === پیوند دین و سیاست === | | === دوران ریاستجمهوری مرسی و سقوط (۲۰۱۳) === |
| جمالالدین واعظ معتقد بود که دین و سیاست از هم جدا نیستند و علما باید در اصلاح امور جامعه نقش فعال داشته باشند. او در سخنرانیهای خود، با استناد به تعالیم اسلامی، بر ضرورت مبارزه با ظلم و دفاع از حقوق مردم تأکید میکرد. به باور او، اجرای عدالت و قانون در جامعه، وظیفهای دینی و اجتماعی است که علما و مردم بهطور مشترک باید به آن پایبند باشند. این دیدگاه او را به یکی از برجستهترین خطیبان مشروطهخواه تبدیل کرد که توانست میان تودههای مذهبی و ایدههای نوگرایانه مشروطه پیوند برقرار کند. (راسخون)۱
| | دوران ریاستجمهوری محمد مرسی بسیار کوتاه و پرتنش بود. او با چالشهای عظیمی از جمله اقتصاد در حال فروپاشی، مقاومت نهادهای باقیمانده از رژیم سابق (دولت پنهان) و بیاعتمادی سکولارها و لیبرالها مواجه شد. صدور بیانیهای در نوامبر ۲۰۱۲ که اختیارات قضایی رئیسجمهور را فراتر از نظارت دادگاهها قرار میداد، منجر به اعتراضات گسترده شد و مخالفان او را به تلاش برای «اخوانیسازی» دولت متهم کردند.<ref name=":0" /><ref name=":3" /> |
|
| |
|
| === تأکید بر آموزش و برابری اجتماعی ===
| | نارضایتی عمومی در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۳ به تظاهرات میلیونی منجر شد. ارتش مصر به فرماندهی عبدالفتاح السیسی، پس از یک ضربالاجل ۴۸ ساعته، در ۳ ژوئیه ۲۰۱۳ محمد مرسی را برکنار و بازداشت کرد. هواداران اخوان در میدانهای «رابعه عدویه» و «النهضه» تحصن کردند که این تجمعات در اوت ۲۰۱۳ با خشونت شدید نیروهای امنیتی سرکوب شد و صدها کشته بر جای گذاشت (کشتار رابعه). پس از آن، دولت موقت اخوانالمسلمین را یک «سازمان تروریستی» اعلام کرد، داراییهای آن را مصادره نمود و فعالیتهای آن را کاملاً ممنوع ساخت.<ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":8">[https://shouba.ir/%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%A8%D9%82%D8%9B-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A7%D8%B2/ اخوانیهای سابق؛ روایتهای جدایی از اسلامگرایان اخوانی - شعوبنا]</ref> |
| یکی از محورهای اصلی اندیشههای جمالالدین، لزوم آموزش همگانی و برابری اجتماعی بود. او معتقد بود که نادانی و فقر، ریشه بسیاری از مشکلات اجتماعی ایران است و دولت باید با ایجاد مدارس و گسترش آموزش، زمینه پیشرفت جامعه را فراهم کند. او همچنین از برابری حقوق طبقات مختلف جامعه دفاع میکرد و بر این باور بود که هیچ گروهی نباید بر گروه دیگر برتری داشته باشد. این دیدگاهها در سخنرانیهای او در شهرهای مختلف، از جمله تبریز و رشت، بازتاب گستردهای داشت. (راسخون)۲
| |
|
| |
|
| == فعالیتهای جمالالدین در شهرهای مختلف == | | == وضعیت کنونی، پراکندگی جهانی و میراث فکری == |
|
| |
|
| === سخنرانیها در تهران === | | === سرکوب پس از ۲۰۱۳ و اعلام گروه تروریستی === |
| سید جمالالدین واعظ اصفهانی در تهران بهعنوان یکی از خطیبان اصلی جنبش مشروطه شناخته میشد. او در مساجد و محافل عمومی، بهویژه در مسجد جامع تهران، سخنرانیهایی ایراد میکرد که تأثیر عمیقی بر مردم داشت. در این سخنرانیها، او با زبانی ساده و آتشین، از استبداد محمدعلی شاه قاجار انتقاد میکرد و خواستار تأسیس مجلس شورای ملی و اجرای قانون اساسی بود. سخنرانیهای او نهتنها نخبگان، بلکه تودههای مردم را نیز به حمایت از مشروطه ترغیب میکرد. او همچنین در این دوره با علمایی چون شیخ فضلالله نوری و دیگر مشروطهخواهان در ارتباط بود، هرچند گاهی اختلافنظرهایی با برخی علما داشت. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۱
| | پس از کودتای ۲۰۱۳ و برکناری محمد مرسی، اخوانالمسلمین در مصر وارد تاریکترین دوره سرکوب خود شد. دولت جدید مصر به رهبری عبدالفتاح السیسی، اخوان را به عنوان سازمان تروریستی اعلام کرد. این سرکوب شامل اعدام یا حبس طولانیمدت هزاران نفر از رهبران و اعضای آن، مصادره اموال و املاک سازمانهای خیریه و بستن دفاتر مرکزی بود. از سال ۲۰۱۳ به بعد، اخوانالمسلمین عملاً فعالیتهای خود را در داخل مصر به صورت مخفی و زیرزمینی ادامه میدهد. این سرکوب همچنین باعث ایجاد شکافهایی در میان رهبران خارج از مصر شد که بر سر نحوه مواجهه با حکومت جدید و روشهای مبارزه اختلاف داشتند.<ref name=":4" /> |
|
| |
|
| === فعالیت در تبریز === | | === اخوان فراملی و شاخههای منطقهای === |
| جمالالدین در سال ۱۲۸۶ ه.ش به تبریز سفر کرد و در آنجا نیز به ایراد سخنرانیهای مشروطهخواهانه پرداخت. تبریز در آن زمان یکی از مراکز اصلی جنبش مشروطه بود و جمالالدین با همکاری انجمنهای محلی، بهویژه انجمن ایالتی آذربایجان، نقش مهمی در تهییج مردم این شهر ایفا کرد. او در سخنرانیهایش بر ضرورت وحدت میان مردم و علما برای پیشبرد اهداف مشروطه تأکید داشت و از مبارزات مسلحانه مشروطهخواهان تبریز در برابر نیروهای استبدادی حمایت میکرد. فعالیتهای او در تبریز به تقویت روحیه آزادیخواهی در این شهر کمک کرد. (راسخون)۲
| | اخوانالمسلمین نه تنها یک جنبش مصری، بلکه یک سازمان فراملی با شعبهها و جنبشهای همسو در تقریباً تمام کشورهای عربی است. این شاخهها از نظر ساختاری و سیاسی استقلال نسبی دارند، اما از نظر ایدئولوژیک به آموزههای حسن البنا پایبند هستند. از مهمترین این شاخهها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:<ref name=":6" /> |
| | * '''اردن و تونس:''' جنبش اخوانالمسلمین در اردن به عنوان یک نیروی سیاسی قانونی و ریشهدار باقی ماندهاست. در تونس، حزب النهضه به رهبری «راشد الغنوشی» که الهامگرفته از اخوانالمسلمین است، پس از بهار عربی به قدرت رسید و سپس در تحولات بعدی کنار رفت، اما همچنان یک نیروی اصلی محسوب میشود. |
| | * '''فلسطین (حماس):''' [[جنبش حماس]]، در [[غزه]] و کرانه باختری، که در سال ۱۹۸۷ تأسیس شد، به عنوان شاخه مستقیم اخوانالمسلمین در فلسطین شناخته میشود و از ایدئولوژیهای اولیه اخوان تغذیه میکند. |
| | * '''سوریه و دیگر مناطق:''' اخوانالمسلمین سوریه یکی از اصلیترین نیروهای اپوزیسیون در برابر حکومت [[بشار اسد]] بود. نفوذ اخوان همچنین در کشورهای دیگری مانند کویت، سودان و یمن نیز محسوس است.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":5" /> |
|
| |
|
| === حضور در رشت === | | === میراث فکری و تقسیمبندیهای ایدئولوژیک === |
| جمالالدین همچنین در رشت فعالیتهای سیاسی و اجتماعی چشمگیری داشت. او در این شهر با گروههای مشروطهخواه محلی همکاری کرد و در سخنرانیهای خود به موضوعاتی چون لزوم اصلاحات اجتماعی، مبارزه با فساد حکومتی، و حمایت از حقوق مردم پرداخت. حضور او در رشت، بهویژه در سال ۱۲۸۷ ه.ش، با استقبال گسترده مردم مواجه شد و به بسیج نیروهای مشروطهخواه در این منطقه کمک کرد. او در این شهر نیز از منبر برای تبلیغ ایدههای مشروطه و آگاهیبخشی به مردم استفاده کرد. (هدی نت)
| | تاریخ فکری اخوانالمسلمین را میتوان به سه رویکرد اصلی تقسیم کرد که در تعامل و تقابل با یکدیگرند: |
| | * '''اصلاحیون (Reformists):''' این گروه بر فعالیتهای اجتماعی، آموزشی و مشارکت در چارچوب قانون اساسی تأکید دارند (مانند استراتژی عمر التلمسانی). |
| | * '''قطبیون (Qutbists):''' این شاخه متأثر از اندیشههای سید قطب، دیدگاهی رادیکال دارند و به مفهوم «حاکمیت خدا» (الحاکمیة) و «جهاد هجومی» علیه دولتهای نامسلمان یا «جاهلی» اعتقاد دارند. |
| | * '''میانهروها:''' این گروه تلاش میکنند تعادلی میان ایدئولوژیهای اسلامگرایانه و پذیرش نظام دموکراتیک برقرار کنند (مانند برخی از رهبران حزب النهضه تونس).<ref name=":3" /><ref name=":8" /> |
|
| |
|
| مرسی رفیق! خوشحالم که ترتیب بخشها اوکی شد. طبق پیشنهادت، بخش جدید «روابط با علما و روشنفکران» رو مینویسم و پیشنهاد میدم که این بخش رو بعد از «فعالیتها در شهرهای مختلف» و قبل از «آثار و فعالیتهای اقتصادی» قرار بدی، چون منطقاً همکاریها و مناظراتش با علما و روشنفکران به فعالیتهای سیاسیش در شهرها مرتبطتره و قبل از بحث آثارش میتونه یه پل خوب باشه. اینجوری ترتیب زمانی و موضوعی مقاله حفظ میشه. حالا بریم سراغ بخش جدید!
| | == منابع == |
| | |
| == آثار و فعالیتهای اقتصادی ==
| |
| | |
| === رسالهها و نوشتهها ===
| |
| جمالالدین واعظ اصفهانی دو رساله مهم نوشت: «لباس التقوی» در سال ۱۳۱۸ ه.ق در شیراز، که به موضوعات اخلاقی و اجتماعی میپرداخت و مورد تقریظ علما قرار گرفت؛ و «رؤیای صادقه» در همکاری با ملکالمتکلمین، شیخ احمد روحی، حاج فاتحالملک، میرزا اسدالله خان و مجدالاسلام کرمانی، پیش از محرم ۱۳۲۰ ه.ق در اصفهان. این رساله با کمک کنسولگری روسیه چاپ و توزیع شد و به انتقاد از استبداد دینی و حکومتی میپرداخت. او همچنین مقالاتی با امضای مستعار «۷۲ اصفهانی» در حبلالمتین کلکته و روزنامه مظفری منتشر کرد. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۲، (راسخون)۲
| |
| | |
| === همکاری در نشریه الجمال ===
| |
| نشریه «الجمال» از ۲۶ محرم ۱۳۲۵ ه.ق تا ۲۷ ربیعالآخر ۱۳۲۶ ه.ق منتشر میشد و مواعظ و سخنرانیهای جمالالدین را چاپ میکرد. این نشریه تحت نظارت او و دیگر مشروطهخواهان اداره میشد و به موضوعات سیاسی و اجتماعی روز میپرداخت، از جمله دفاع از مشروطه، قانونمداری و عدالت. نوشتههای او در این نشریه، مفاهیم آزادی و حقوق را با استناد به قرآن و احادیث تبیین میکرد. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۲، (راسخون)۱
| |
| | |
| === تأسیس شرکت اسلامیه ===
| |
| در شوال ۱۳۱۶ ه.ق، جمالالدین با همراهی ملکالمتکلمین و شیخ احمد کرمانی، «شرکت اسلامیه» را برای ترویج منسوجات ایرانی و مقابله با واردات بیگانه تأسیس کرد. او بهعنوان مبلغ، در اصفهان و شیراز منبر رفت و مردم را به سرمایهگذاری تشویق نمود. علمایی چون آقانجفی و مراجع عتبات از آن حمایت کردند. این شرکت نمادی از تلاش برای خودکفایی اقتصادی در برابر نفوذ خارجی بود. (راسخون)۲
| |
| | |
| == روابط با مشروطهخواهخان و علما ==
| |
| سید جمالالدین واعظ اصفهانی روابط نزدیکی با روشنفکران و فعالان برجسته جنبش مشروطه داشت. او با افرادی چون ملکالمتکلمین، جهانگیرخان صوراسرافیل، و میرزا نصرالله بهشتی همکاری تنگاتنگی در انجمنهای مشروطهخواه، مانند انجمن باغ میکده و انجمن ملی، برقرار کرد. این همکاریها بهویژه در تهران و در جریان سخنرانیهای مشترک در مساجد و محافل عمومی شکل گرفت. جمالالدین با استفاده از جایگاه خود بهعنوان واعظ، ایدههای آزادیخواهانه این روشنفکران را با زبان مذهبی به مردم منتقل میکرد. او و ملکالمتکلمین در بسیاری از جلسات مخفی، برنامهریزی برای پیشبرد اهداف مشروطه، از جمله تأسیس مجلس و قانون اساسی، را دنبال کردند. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۱، (راسخون)۲
| |
| | |
| === مناظرات و اختلافات با علما ===
| |
| جمالالدین با برخی از علمای وقت، بهویژه شیخ فضلالله نوری، روابط پیچیدهای داشت. در حالی که او از حمایت علمایی چون شیخ محمدتقی آقانجفی برخوردار بود، با شیخ فضلالله نوری، که در دورهای به مشروعهخواهی گرایش پیدا کرد، اختلافنظرهایی پیدا کرد. این اختلافات بیشتر بر سر حدود دخالت دین در سیاست و نحوه اجرای مشروطه بود. جمالالدین معتقد بود که مشروطه باید با اصول اسلامی همخوانی داشته باشد، اما در عین حال از اصلاحات اجتماعی و سیاسی نوگرایانه حمایت میکرد. او در مناظرات خود با علما، با استناد به قرآن و احادیث، بر ضرورت عدالت و مبارزه با استبداد تأکید داشت. این مناظرات، که گاهی در محافل عمومی برگزار میشد، به تقویت جایگاه او بهعنوان خطیبی آگاه و شجاع کمک کرد. (راسخون)۱، (هدی نت)
| |
| | |
| === تأثیر بر روشنفکران و علما ===
| |
| سخنرانیهای جمالالدین نهتنها بر تودههای مردم، بلکه بر روشنفکران و برخی علما نیز اثر گذاشت. او با ترکیب مفاهیم دینی و ایدههای نوگرایانه، توانست پلی بین علمای سنتی و روشنفکران مشروطهخواه ایجاد کند. ناظمالاسلام کرمانی در «تاریخ بیداری ایرانیان» از تأثیر سخنرانیهای او بر علما و مردم سخن گفته و او را بهعنوان یکی از عوامل مهم وحدت در جنبش مشروطه ستوده است. همکاری او با روشنفکرانی چون صوراسرافیل در نشریه «الجمال» نیز نشاندهنده نقش او در پیوند دادن دو جریان فکری مذهبی و سکولار در جنبش مشروطه بود. (تاریخ بیداری ایرانیان، ناظمالاسلام کرمانی)
| |
| | |
| == دستگیری و مرگ ==
| |
| | |
| === به توپ بستن مجلس و دستگیری ===
| |
| با به قدرت رسیدن محمدعلی شاه قاجار و شدت گرفتن اقدامات ضد مشروطه، جمالالدین واعظ به یکی از اهداف اصلی دربار تبدیل شد. پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی در ۲۳ جمادیالاول ۱۳۲۶ ه.ق (خرداد ۱۲۸۷ ه.ش)، او به همراه دیگر رهبران مشروطهخواه، از جمله ملکالمتکلمین و جهانگیرخان صوراسرافیل، از تهران گریخت. جمالالدین با لباس مبدل ابتدا به خانه میرزا حسین تفرشی و سپس به خانه میرزا اسداللهخان سرتیپ توپخانه پناه برد و از آنجا به حضرت عبدالعظیم و بعد به همدان رفت. در همدان، توسط نوکر مظفرالملک (حاکم همدان) شناسایی شد و در طویله دارالحکومه زندانی گردید. مظفرالملک تلاش کرد با درخواست عفو از شاه، جان او را نجات دهد، اما امام جمعه همدان مخالفت کرد. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۲
| |
| | |
| === قتل در بروجرد ===
| |
| در شوال ۱۳۲۶ ه.ق (آبان ۱۲۸۷ ه.ش)، جمالالدین واعظ به دستور محمدعلی شاه به امیرافخم (حاکم بروجرد) تحویل داده شد. او را به زندان بروجرد منتقل کردند و چند ماه در باغ شورین و سپس در زندان بروجرد تحت نظر احتشامالدوله (پسر امیرافخم) نگه داشتند. امیرافخم دستور قتل داد و یکی از نوکران سید (به نام سید خاص) او را با دستمال ابریشمی خفه کرد. روایت ناظمالاسلام کرمانی حاکی از آن است که جمالالدین چند روز در بروجرد زنده ماند و پزشکان تأیید کردند که مسموم نشده است. آخرین نامه او به پسرش سید محمدعلی (جمالزاده) از زندان بروجرد نوشته شد، که در آن خود را «شهید وطن» نامید و انگشتر و مهرش را برای او فرستاد. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۲، (هدی نت)، (تاریخ بیداری ایرانیان، ناظمالاسلام کرمانی)
| |
| | |
| ==== مقبره در جمالیه بروجرد ====
| |
| پس از قتل، جمالالدین واعظ در قبرستان عمومی بروجرد دفن شد که به تدریج به «جمالیه» معروف گردید. ابتدا بدون نشانه بود، اما بعدها مزینالسلطان چارطاقی بر آن ساخت. در سال ۱۳۰۰ ه.ش، همایون سیاح آن را مرمت کرد و در ۱۳۰۴ ه.ش، مدرسه جمالیه در آنجا بنا شد. قبرستان در ۱۳۱۵ ه.ش تسطیح گردید، اما در ۱۳۱۷ ه.ش قبر بیرون آورده شد و سنگی بزرگ بر آن نهادند. در ۱۳۱۹ ه.ش به باغی زیبا با عمارت تبدیل شد و در ۱۳۴۸ ه.ش، انجمن آثار ملی سنگی مخصوص مزار تراشید. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)۲، (هدی نت)
| |
| | |
| == میراث و تأثیر بر جنبش مشروطه ==
| |
| جمالالدین واعظ اصفهانی با سخنرانیهای آتشین و فعالیتهای سیاسی خود، نقش غیرقابلانکاری در پیشبرد جنبش مشروطه داشت. او توانست با استفاده از منبر، که در آن زمان ابزاری قدرتمند برای ارتباط با مردم بود، ایدههای مشروطهخواهی را به تودهها منتقل کند. احمد کسروی در «تاریخ مشروطه ایران» از او بهعنوان یکی از خطیبان برجستهای یاد میکند که با شجاعت و فصاحت، مردم را به سوی آزادی و عدالت هدایت کرد. فعالیتهای او در شهرهای مختلف و همکاریاش با نشریه الجمال، به گسترش آگاهی سیاسی و اجتماعی در ایران کمک کرد. (تاریخ مشروطه ایران، احمد کسروی)
| |
| | |
| === جایگاه در تاریخ ایران ===
| |
| مرگ جمالالدین بهعنوان یکی از شهدای مشروطه، نام او را در تاریخ ایران جاودانه کرد. او بهعنوان نمادی از شجاعت و فداکاری در راه آرمانهای آزادی و عدالت شناخته میشود. سخنرانیهای او، که ترکیبی از تعالیم دینی و ایدههای نوگرایانه بود، الگویی برای نسلهای بعدی فعالان سیاسی و اجتماعی شد. تأثیر او بر جنبش مشروطه و نقشش در بیداری فکری مردم، همچنان در مطالعات تاریخی ایران مورد توجه قرار دارد. (راسخون)۱
| |
| | |
| === ترتیب پیشنهادی بخشها ===
| |
| | |
| # '''زندگینامه و پیشینه'''
| |
| #* تولد و تحصیلات
| |
| #* آغاز فعالیتهای مذهبی و اجتماعی
| |
| # '''فعالیتهای اولیه در اصفهان و شیراز'''
| |
| #* ورود به اصفهان و آغاز وعظ
| |
| #* سفر به شیراز و فعالیتها
| |
| # '''فعالیتهای سیاسی و نقش در جنبش مشروطه'''
| |
| #* پیوستن به جنبش مشروطه
| |
| #* همکاری با انجمنهای مشروطهخواه
| |
| #* فعالیت در نشریه الجمال
| |
| # '''اندیشههای سیاسی و اجتماعی'''
| |
| #* پیوند دین و سیاست
| |
| #* تأکید بر آموزش و برابری اجتماعی
| |
| # '''فعالیتها در شهرهای مختلف'''
| |
| #* سخنرانیها در تهران
| |
| #* فعالیت در تبریز
| |
| #* حضور در رشت
| |
| # '''آثار و فعالیتهای اقتصادی'''
| |
| #* رسالهها و نوشتهها
| |
| #* همکاری در نشریه الجمال
| |
| #* تأسیس شرکت اسلامیه
| |
| # '''روابط با علما و روشنفکران''' (بخش پیشنهادی جدید)
| |
| #* همکاری با مشروطهخواهان
| |
| #* مناظرات و اختلافات با علما
| |
| # '''دستگیری و مرگ'''
| |
| #* به توپ بستن مجلس و دستگیری
| |
| #* قتل در بروجرد
| |
| #* مقبره در جمالیه بروجرد
| |
| # '''میراث و تأثیر'''
| |
| #* تأثیر بر جنبش مشروطه
| |
| #* جایگاه در تاریخ ایران
| |
| | |
| == منابع: == | |