عبدالمجید میرزا عین‌الدوله
عبدالمجید میرزا عین‌الدوله، (متولد ۱۲۵۶ ه. ق، تهران - ۱۳۴۵ ه. ق، تهران) یکی از برجسته‌ترین شاهزادگان قاجار و سیاستمداران دوران ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه، فرزند سلیمان میرزا چهل‌ستون و نوه فتحعلی شاه قاجار بود. او در سال ۱۲۵۶ قمری متولد شد و از کودکی تحت تربیت خاص درباری قرار گرفت. عین‌الدوله در جوانی به عنوان ندیم ناصرالدین شاه خدمت کرد و سپس به مناصب مهمی چون وزارت عدلیه، وزارت پست و تلگراف، و فرماندهی نیروی قزاق ارتقا یافت. او دو بار به صدارت عظمی رسید: نخست در دوره مظفرالدین شاه (۱۳۲۳–۱۳۲۴ قمری) و بار دوم در اوایل سلطنت محمدعلی شاه (۱۳۲۵–۱۳۲۶ قمری).
 عبدالمجید میرزا عین‌الدوله | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| معروف به | عین‌الدوله |
| زادروز | ۱۲۵۶ قمری (۱۲۲۴ خورشیدی) |
| زادگاه | تهران، |
| تاریخ مرگ | ۱۳۴۵ قمری (۱۰ آبان ۱۳۰۶ خورشیدی) |
| محل مرگ | تهران، |
| همسر(ان) | دختر مظفرالدین شاه قاجار |
| خویشاوندان سرشناس | سلیمان میرزا چهل‌ستون (پدر)؛ فتحعلی شاه قاجار (پدربزرگ)؛ وجیه‌الله میرزا سپهسالار (برادر)؛ شمس‌الدوله (خواهر، همسر ناصرالدین شاه) |
| تحصیلات | تحصیل در دارالفنون (اخراج به دلیل اختلاف با امیرکبیر)؛ تعلیم خصوصی |
| اطلاعات سیاسی | |
| سمت | صدراعظم ایران (۱۳۲۳–۱۳۲۴ قمری و ۱۳۲۵–۱۳۲۶ قمری) |
| سمت‌های پیشین | وزیر عدلیه؛ وزیر پست و تلگراف؛ فرمانده نیروی قزاق؛ حاکم خراسان، فارس، کرمان، کردستان، آذربایجان؛ وزیر دربار |
در دوره نخست صدارت، عین‌الدوله اصلاحاتی در ساختار اداری، مالی، نظامی و قضایی اجرا کرد. او وزارتخانه‌ها را از ۹ به ۱۰ افزایش داد، وزارت گمرکات را تأسیس کرد، و اقداماتی برای ساماندهی مالیات‌ها، ارتش، پلیس و دارالفنون انجام داد. با این حال، این اصلاحات با مقاومت درباریان و مردم مواجه شد و در نهایت به جنبش مشروطه منجر گردید. عین‌الدوله در سرکوب اولیه اعتراضات نقش داشت، اما پس از صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه، از صدارت برکنار شد.
عین‌الدوله در دوره دوم صدارت، مخالف سرسخت مشروطه بود و تلاش کرد تا مجلس شورای ملی را تضعیف کند. اقدامات او شامل بمباران مجلس و سرکوب مشروطه‌خواهان بود که به استبداد صغیر معروف شد. پس از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان در سال ۱۳۲۷ قمری، عین‌الدوله به سفارت عثمانی تبعید شد و اموالش مصادره گردید. او در سال ۱۳۴۵ قمری در تهران درگذشت.
عین‌الدوله همچنین در مناصب ولایت‌داری در خراسان، فارس، کرمان، کردستان و آذربایجان خدمت کرد و در سرکوب شورش‌ها نقش داشت. او در دارالفنون تحصیل کرد اما به دلیل اختلاف با میرزا تقی‌خان امیرکبیر اخراج شد. شخصیت عین‌الدوله به عنوان سیاستمداری محافظه‌کار، مخالف مدرنیزاسیون سریع و مدافع استبداد شناخته می‌شود. اصلاحات او عمدتاً برای تقویت دولت مرکزی بود، اما ناکارآمدی و مقاومت‌ها باعث شکست آن‌ها شد. زندگی او نمادی از تنش بین سنت و تجدد در دوران قاجار است.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]
مقدمات زندگی و تولد
عبدالمجید میرزا، معروف به عین‌الدوله، فرزند سلیمان میرزا چهل‌ستون و نوه فتحعلی شاه قاجار بود. او در سال ۱۲۵۶ قمری متولد شد. از کودکی تحت تربیت خاص درباری قرار گرفت و به عنوان ندیم ناصرالدین شاه خدمت کرد.[۱]
تحصیلات و اخراج از دارالفنون
عین‌الدوله در مدرسه دارالفنون تحصیل کرد اما به دلیل اختلاف با میرزا تقی‌خان امیرکبیر، صدراعظم وقت، از این نهاد اخراج شد. این اختلاف ناشی از مخالفت با سیاست‌های امیرکبیر بود.[۲]
مناصب اولیه و ارتقا در دربار
عین‌الدوله ابتدا به عنوان پیشخدمت ناصرالدین شاه خدمت کرد و سپس به مناصب بالاتری رسید. او وزارت عدلیه را بر عهده گرفت و در سال ۱۳۱۳ قمری به وزارت پست و تلگراف منصوب شد. او همچنین فرمانده نیروی قزاق شد.[۱]
عبدالمجید میرزا عین‌الدوله در دربار ناصرالدین شاه از مناصب پایین به بالا صعود کرد: پیشخدمت، وزیر عدلیه، وزیر پست، و فرمانده قزاق.[۳]
او در سال‌های اولیه سلطنت مظفرالدین شاه، وزیر دربار شد.[۴]
نقش عین‌الدوله در دربار ناصرالدین شاه
عین‌الدوله به عنوان ندیم خاصه ناصرالدین شاه، در تصمیم‌گیری‌های درباری مشارکت داشت. او از اعتماد شاه برخوردار بود و در سفرهای شاه همراهی می‌کرد. این موقعیت پایه‌ای برای ارتقای بعدی او شد.
عین‌الدوله در امور درباری نفوذ داشت و به مناصب وزارتی رسید.[۳][۶]
وزارت عدلیه و پست و تلگراف
عین‌الدوله در وزارت عدلیه، محاکم را ساماندهی کرد و قضات را تحت نظارت قرار داد. در سال ۱۳۱۳ قمری، وزارت پست و تلگراف را بر عهده گرفت و شبکه ارتباطی و خطوط تلگراف را توسعه داد.
او به عوان وزیر عدلیه در سیستم قضایی تغییراتی ایجاد کرد و وزارت پست را اداره نمود.[۱][۴]
فرماندهی نیروی قزاق
عین‌الدوله به عنوان فرمانده قزاقخانه، نیروی نظامی را آموزش داد و افسران روسی را مدیریت کرد. او قزاق را به عنوان نیروی وفادار به شاه تقویت نمود. این تجربه در سرکوب‌های بعدی مفید بود.
شخصیت سیاسی و ایدئولوژیک عین‌الدوله
عین‌الدوله محافظه‌کار بود و مدرنیزاسیون سریع را تهدید می‌دانست. او مدافع استبداد سلطنتی بود و مشروطه را تضعیف‌کننده قدرت مرکزی می‌دید. اقدامات او نشان‌دهنده دفاع از سنت‌های قاجاری است.[۳]
ولایت‌داری در ایالات مختلف
عین‌الدوله در چندین ایالت ولایت‌داری کرد. او حاکم خراسان شد و در سرکوب شورش‌های محلی نقش داشت. سپس به فارس، کرمان، کردستان و آذربایجان اعزام گردید. در کردستان، شورش‌های مرزی را سرکوب کرد.
عین‌الدوله به عنوان حاکم در خراسان، فارس و کرمان خدمت کرد. او در آذربایجان نیز حاکم بود و در امور نظامی فعال بود.
او در ولایت‌داری‌ها اقدام به اصلاحات محلی کرد، مانند ساماندهی مالیات و امنیت. (پژوهشکده تاریخ معاصر)
عین‌الدوله به عنوان حاکم خراسان، با شورش‌های محلی مقابله کرد. او نیروهای نظامی را برای سرکوب شورشیان اعزام نمود و امنیت جاده‌ها را برقرار کرد. در این دوره، مالیات‌های معوقه را وصول کرد و اداره محلی را سامان داد. او همچنین در سرکوب شورش‌ها موفق بود و نظم را به ایالت بازگرداند.[۱][۶][۵]
ولایت‌داری در فارس و کرمان
عین‌الدوله در فارس، امور اداری را اصلاح کرد و با ایلات محلی مذاکره نمود. در کرمان، بر معادن و تجارت نظارت داشت و درآمدهای محلی را افزایش داد. او در این ایالات، پلیس محلی را تقویت کرد. عین‌الدوله به عنوان حاکم فارس و کرمان، صدراعظم آینده بر امنیت و مالیات تمرکز کرد.[۳][۶]
ولایت‌داری در کردستان و آذربایجان
در کردستان، عین‌الدوله شورش‌های مرزی با عثمانی را سرکوب کرد. او نیروهای قزاق را به کار گرفت و مرزها را امن نمود. در آذربایجان، با مسائل قومی و شورش‌ها برخورد کرد و تبریز را تحت کنترل درآورد. او در مقابله با شورشیان مرزی فعال بود و آذربایجان را اداره کرد.[۱][۵]
صدارت عظمی اول (۱۳۲۳–۱۳۲۴ قمری)
عبدالمجید میرزا عین‌الدوله در سال ۱۳۲۳ قمری به صدارت عظمی رسید. این دوره با تلاش برای اصلاحات اداری همراه بود. صدارت اول عین‌الدوله در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه آغاز شد.[۱][۳]
اصلاحات اداری و مالی
عین‌الدوله در دوره صدراعظمی، اقدام به بازسازی ساختار وزارتخانه‌ها کرد. او وزارتخانه‌ها را از ۹ به ۱۰ افزایش داد و وزارت گمرکات را تأسیس و آن را از وزارت مالیه جدا نمود. او اقدام به ساماندهی مالیات‌ها و کاهش هزینه‌های درباری کرد. عین‌الدوله در اصلاحات مالی، بر جمع‌آوری منظم مالیات‌ها تمرکز نمود و هزینه‌های غیرضروری را کاهش داد. عین‌الدوله مالیات‌ها را بر اساس قرادادهای منظم جمع‌آوری کرد و از روش‌های سنتی فاصله گرفت و سعی در ایجاد تعادل بودجه‌ای نمود. این اقدامات برای تقویت خزانه دولت بود. همچنین او تلاش کرد تا دیوان عالی کشور را تقویت کند و محاکم را ساماندهی نماید.[۴]
در حوزه مالی، عین‌الدوله مالیات‌های معوقه را وصول کرد و سیستم حسابرسی را بهبود بخشید.[۵]
اصلاحات نظامی و پلیس
عین‌الدوله به عنوان فرمانده سابق قزاق، نیروی نظامی را ساماندهی بازسازی کرد و پلیس را تقویت نمود. او اقدام به ایجاد نظم در ارتش کرد و تجهیزات را بروزرسان نمود. او همچنین واحدهای پلیس را گسترش داد، نظم شهری را تقویت نمود و اصلاحاتی در نیروی قزاق اعمال کرد.[۱][۴]
عین‌الدوله نیروی قزاق را تحت کنترل مرکزی قرار داد و افسرانی را برای آموزش اعزام کرد.[۳]
اصلاحات قضایی و دارالفنون
عین‌الدوله در دارالفنون تغییراتی ایجاد کرد و آن را تحت کنترل بیشتر دولت قرار داد. او اصلاحاتی در سیستم قضایی اجرا کرد.
عین‌الدوله دارالفنون را اصلاح کرد و نظارت دولتی بر آن را افزایش داد.[۴][۲]
مقاومت‌ها و نقش در جنبش مشروطیت
اصلاحات عین‌الدوله با مقاومت درباریان و علما مواجه شد. او در سرکوب اولیه اعتراضات، مانند اعتراضات تجار و علما، نقش داشت. این اقدامات به اعتراضات گسترده منجر شد.[۱]
عین‌الدوله مخالفان را سرکوب کرد و این امر به جنبش مشروطه دامن زد و اعتراضات علیه او در تهران شکل گرفت.[۵]
عین‌الدوله در برابر اعتراضات ایستادگی کرد و اقدام به تبعید برخی علما نمود، که این به مهاجرت صغری و کبری انجامید.[۶]
با صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه در ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ق، عین‌الدوله از صدارت برکنار شد.[۴]
نقش عین‌الدوله در سرکوب اعتراضات پیش از مشروطه
عین‌الدوله در مواجهه با اعتراضات تجار به علت گران شدن شکر، اقدام به شلاق زدن تجار نمود. این رویداد در مسجد شاه رخ داد و به مهاجرت علما به قم منجر شد. او علما را تبعید کرد و اعتراضات را سرکوب نمود.[۵]
مهاجرت صغری و کبری و برکناری
پس از سرکوب اولیه، علما به قم مهاجرت کردند (مهاجرت صغری). سپس به عبدالعظیم رفتند (مهاجرت کبری). فشارها باعث شد مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را در ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ق صادر کند و عین‌الدوله را برکنار نماید.[۱]
ارزیابی کلی اصلاحات عین‌الدوله
اصلاحات عین‌الدوله در دوران صداعظمی، شامل افزایش وزارتخانه‌ها، تأسیس گمرکات، ساماندهی مالیات، تقویت پلیس، ارتش و دارالفنون بود. این اقدامات برای مرکزی‌سازی قدرت بود اما با مقاومت مواجه شد.
در واقع اصلاحات اداری، مالی، نظامی و قضایی عین‌الدوله ناکام ماند و به جنبش مشروطه و برکناری او منجر گردید.[۴][۵]
فعالیت‌ها پس از برکناری اول تا صدارت دوم
پس از برکناری، عین‌الدوله در انزوا بود اما با آغاز سلطنت محمدعلی شاه، دوباره فعال شد. او با شاه همفکر بود و در توطئه علیه مجلس نقش داشت.
عین‌الدوله پس از صدارت اول، منتظر فرصت ماند و در سال ۱۳۲۵ ق دوباره به قدرت رسید. او در بمباران مجلس، از توپخانه استفاده کرد و بسیاری را کشت یا دستگیر نمود.[۱][۵][۶]
صدارت عظمی دوم (۱۳۲۵–۱۳۲۶ قمری)
مخالفت با مشروطه
عبدالمجید میرزا عین‌الدوله در اوایل سلطنت محمدعلی شاه (۱۳۲۵ ق)، بار دوم به صدارت رسید. او مخالف سرسخت مشروطه بود و تلاش کرد مجلس را تضعیف کند. صدارت دوم او با هدف بازگشت به استبداد آغاز شد.[۱][۳]
اقدامات علیه مجلس
عین‌الدوله مجلس شورای ملی را تهدیدی برای سلطنت می‌دانست. او با حمایت محمدعلی شاه اقدام به بمباران مجلس در ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق کرد و مشروطه‌خواهان را سرکوب نمود و شماری را دستگیر یا تبعید کرد. این دوره به استبداد صغیر معروف است. در استبداد صغیر، عین‌الدوله مجلس را تعطیل کرد و رهبران مشروطه مانند ستارخان و باقرخان را تهدید نمود. نیروهای روسی به کمک آمدند اما مشروطه‌خواهان از تبریز و رشت پیشروی کردند.[۵]
در واقع عین‌الدوله تلاش کرد تا مشروطه را ملغی کند و قدرت مرکزی را تقویت نماید.[۶]
پایان صدارت دوم و تبعید
پس از فتح تهران توسط نیروهای مشروطه‌خواه در سال ۱۳۲۷ قمری، عین‌الدوله شکست خورد. او به سفارت عثمانی پناه برد و سپس تبعید شد و اموالش مصادره گردید.
با پیروزی مشروطه‌خواهان، عین‌الدوله تبعید شد و دوره استبداد صغیر پایان یافت. عین‌الدوله به عثمانی تبعید گردید و تا پایان عمر در انزوا بود.[۵][۴][۳]
فتح تهران و عواقب
در سال ۱۳۲۷ ق، نیروهای مشروطه‌خواه تهران را فتح کردند. محمدعلی شاه خلع گردید و عین‌الدوله به سفارت عثمانی پناه برد. مجلس او را محکوم به مرگ کرد اما تبعید شد و اموالش به نفع دولت مصادره گردید.[۳][۴]
زندگی در تبعید و بازگشت
عین‌الدوله در عثمانی ماند اما بعداً اجازه بازگشت گرفت. او در سال‌های آخر عمر در انزوا در تهران زندگی کرد و تا زمان مرگش از سیاست دور بود.[۱][۶]
مرگ و میراث
عبدالمجید میرزا عین‌الدوله در سال ۱۳۴۵ قمری در تهران درگذشت. او در تاریخ ایران به عنوان نماد مقاومت در برابر مشروطه و عامل استبداد صغیر شناخته می‌شود. میراث او تنش بین سنت و مدرنیته را نشان می‌دهد. عین‌الدوله به عنوان سیاستمداری محافظه‌کار و مخالف تجدد سریع شناخته می‌شود.[۱]
خانواده و نسل
عین‌الدوله با دختران درباری ازدواج کرد و نسلش ادامه یافت. او فرزندان متعددی داشت. یکی از فرزندانش، علیرضا، در امور درباری فعال بود. خانواده او از شاهزادگان قاجار بودند.[۳][۶]
منابع
- ↑ ۱٫۰۰ ۱٫۰۱ ۱٫۰۲ ۱٫۰۳ ۱٫۰۴ ۱٫۰۵ ۱٫۰۶ ۱٫۰۷ ۱٫۰۸ ۱٫۰۹ ۱٫۱۰ ۱٫۱۱ ۱٫۱۲ ۱٫۱۳ ۱٫۱۴ عبدالمجید عین الدوله - راسخون
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ اخراجی دارالفنون - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی 1
- ↑ ۳٫۰۰ ۳٫۰۱ ۳٫۰۲ ۳٫۰۳ ۳٫۰۴ ۳٫۰۵ ۳٫۰۶ ۳٫۰۷ ۳٫۰۸ ۳٫۰۹ ۳٫۱۰ شخصیت‌های تأثیرگذار تاریخ ایران - عین‌الدوله - مؤسسه گسترش فرهنگ و مطالعات
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ ۴٫۵ ۴٫۶ ۴٫۷ ۴٫۸ ۴٫۹ اصلاحات عین‌الدوله ۱۳۲۴ق-۱۳۲۱ق - پژوهشکده تاریخ معاصر
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵ ۵٫۶ ۵٫۷ ۵٫۸ ۵٫۹ نگاهی به شخصیت عبدالمجیدمیرزا عین‌الدوله در جنبش مشروطیت - مورخان
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ ۶٫۴ ۶٫۵ ۶٫۶ ۶٫۷ ۶٫۸ ۶٫۹ شاهزاده عبدالمجید میرزای قاجارمشهور به عین‌الدوله - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی) 2