حزب زحمتکشان ملت ایران

حزب زحمتکشان ملت ایران، (تأسیس: سال ۱۳۳۰ - انحلال: سال ۱۳۵۹) به رهبری مظفر بقایی یکی از احزاب مهم سیاسی دوره پهلوی دوم به‌شمار می‌رود. این حزب در پی ائتلافی میان بقایی و گروهی از انشعابیون حزب توده به رهبری خلیل ملکی شکل گرفت و به عنوان نیرویی غیرتوده‌ای و ضدکمونیست، تلاش کرد تا در برابر نفوذ حزب توده و جریان‌های چپ مقاومت کند.

حزب زحمتکشان ملت ایران
بنیانگذار	مظفر بقایی
شعار	سلطنت مشروطه
بنیانگذاری	۱۳۳۰
انشعاب	سال ۱۳۵۹ منحل شد
روزنامه	روزنامه شاهد، روزنامه نیروی سوم، مجله علم و زندگی
کشور	ایران

از اهداف اعلام‌شده حزب زحمتکشان، استقرار سلطنت مشروطه حقیقی، از بین بردن امتیازات طبقه بالا، تشویق صنایع کوچک، کاهش تنش‌های طبقاتی میان کارگران و کارفرمایان و حفظ استقلال ملی در برابر امپریالیسم‌های خارجی بود. حزب زحمتکشان با جذب اعضایی از دانشگاه تهران، کرمان و بازار تهران، توانست حمایت جلب کند و از طریق رسانه‌هایی مانند روزنامه شاهد، روزنامه نیروی سوم و مجله علم و زندگی، پیام‌های خود را به جامعه منتقل نماید.

این حزب در دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت، به ویژه در سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲، نقش فعالی داشت و مظفر بقایی به عنوان یکی از چهره‌های اصلی این نهضت شناخته می‌شد. با این حال، از سال ۱۳۳۱ به بعد، بقایی و حزب زحمتکشان شروع به مخالفت با دولت دکتر محمد مصدق و خیانت به او کردند و در نهایت در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، نقش مهمی در سرنگونی دولت ملی مصدق ایفا نمودند.

پس از کودتا، حزب زحمتکشان همچنان به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد و در برخی تحولات سیاسی دهه ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ حضور داشت. پس از انقلاب ضدسلطنتی این حزب به تدریج با چالش‌های جدی مواجه شد و در سال ۱۳۵۹ منحل اعلام گردید.

تأسیس و پیشینه حزب زحمتکشان ملت ایران

از راست به چپ: مظفر بقایی، آخوند کاشانی، خلیل ملکی

حزب زحمتکشان ملت ایران در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۳۰ به رهبری مظفر بقایی تأسیس شد، در دوره‌ای که فضای سیاسی ایران تحت تأثیر تحولات داخلی و خارجی پیچیده‌ای قرار داشت. این حزب در پی ائتلافی میان گروهی از انشعابیون حزب توده به رهبری خلیل ملکی و شخصیت‌های ملی‌گرا شکل گرفت و درصدد مقابله با نفوذ حزب توده و جریان‌های چپ برآمد.

دهه ۱۳۲۰ و اوایل دهه ۱۳۳۰، دوره‌ای پرتنش و پرتحول در تاریخ سیاسی ایران بود. نهضت ملی شدن نفت که به رهبری دکتر محمد مصدق شکل گرفته بود، فضای سیاسی کشور را به شدت متأثر ساخت و نیروهای مختلف سیاسی در تلاش برای کسب قدرت و تأثیرگذاری بر روند تحولات بودند. در این میان، حزب زحمتکشان با شعارهای ملی‌گرایانه، ضدکمونیستی و تأکید بر استقلال ملی، توانست بخشی از نیروهای میانه‌رو و ملی‌گرا را به خود جذب کند.

برنامه‌ها و ایدئولوژی حزب زحمتکشان ملت ایران

اهداف سیاسی و اجتماعی

یکی از جلسات حزب زحمتکشان ملت ایران

یکی از محورهای اصلی برنامه حزب، استقرار سلطنت مشروطه واقعی بود؛ مفهومی که حزب زحمتکشان آن را به معنای محدود کردن اختیارات شاه و افزایش نقش مردم در اداره کشور تعریف می‌کرد. حزب معتقد بود که تنها با ایجاد نظامی مبتنی بر قانون اساسی و حقوق برابر می‌توان به توسعه سیاسی و اجتماعی دست یافت. به همین دلیل، حزب خواهان اصلاحات گسترده در ساختارهای حکومتی و اقتصادی بود تا امتیازات ویژه طبقات بالا و اشرافیت سیاسی از بین برود.

این حزب بر حمایت از صنایع کوچک و متوسط تأکید می‌کرد و معتقد بود که توسعه اقتصادی باید به گونه‌ای باشد که منافع طبقات زحمتکش و متوسط جامعه تأمین شود و فاصله طبقاتی کاهش یابد. همچنین، خواستار بهبود شرایط کارگران و کشاورزان و ایجاد نظامی مبتنی بر عدالت اجتماعی و حقوق برابر برای همه شهروندان بود.

مواضع حزب در قبال نهضت ملی شدن نفت و دولت مصدق

در سال‌های اوج نهضت ملی شدن نفت، حزب زحمتکشان نقش فعالی در حمایت از این حرکت داشت و مظفر بقایی به عنوان یکی از چهره‌های برجسته آن با تأکید بر استقلال اقتصادی و سیاسی ایران، از ملی شدن صنعت نفت حمایت می‌کرد و این اقدام را گامی مهم در جهت آزادسازی کشور از سلطه بیگانگان می‌دانست. حزب زحمتکشان از طریق سازماندهی تظاهرات و فعالیت‌های سیاسی، به دنبال حمایت عمومی از نهضت ملی شدن نفت بود

با این حال، پس از مدتی و به ویژه از سال ۱۳۳۱ به بعد، اختلافاتی میان حزب زحمتکشان و دولت مصدق بروز کرد. این اختلافات ریشه در مسائل سیاسی، استراتژیک و شخصی داشت. بقایی و حزبش به دلایل مختلف، از جمله نگرانی نسبت به جهت‌گیری‌های سیاسی مصدق و نحوه اداره کشور، مواضع انتقادی نسبت به دولت ملی اتخاذ کردند. این تغییر مواضع باعث شد که حزب زحمتکشان به تدریج به مخالف سرسخت دولت مصدق تبدیل شود و با خیانت به مصدق نقش مهمی در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ایفا نماید.

این تغییر جهت سیاسی حزب زحمتکشان، تأثیرات مهمی بر روند تحولات سیاسی ایران داشت و باعث شد که حزب از یک نیروی ملی‌گرا و طرفدار استقلال، به یکی از بازیگران کلیدی در کودتا و سرنگونی دولت ملی مصدق تبدیل شود. این تحول در مواضع حزب، به شدت فضای سیاسی کشور را متشنج کرد و پیامدهای گسترده‌ای برای آینده سیاسی ایران به همراه داشت.

فعالیت‌ها، اعضا و رسانه‌های حزب زحمتکشان ملت ایران

نقش حزب در تحولات سیاسی دهه ۳۰

دیدار جمعی از حزب زحمتکشان با آخوند کاشانی

حزب زحمتکشان ملت ایران در دهه ۱۳۳۰ به عنوان یکی از احزاب فعال و تأثیرگذار در صحنه سیاسی کشور شناخته می‌شد. این حزب با بهره‌گیری از شبکه‌های محلی و ارتباطات گسترده در دانشگاه‌ها، بازار و مناطق شهری، توانست نفوذ قابل توجهی در میان قشرها مختلف جامعه پیدا کند. این نفوذ به حزب امکان می‌داد تا در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی کشور تأثیرگذار باشد و پیام‌های خود را به صورت گسترده به جامعه منتقل کند.

اعضای برجسته و ارتباطات حزبی

مظفر بقایی به عنوان رهبر حزب، نقش محوری در هدایت حزب و تعیین سیاست‌های آن داشت. بقایی که پیش از تأسیس حزب، در نهضت ملی شدن نفت و سیاست ایران فعال بود، توانست با رهبری حزب زحمتکشان، جایگاه خود را در صحنه سیاسی تثبیت کند

روزنامه شاهد، نشریه رسمی حزب زحمتکشان ملت ایران

خلیل ملکی، نظریه‌پرداز و فعال سیاسی، نیز به عنوان یکی از اعضای برجسته حزب، در تدوین برنامه‌ها و ایدئولوژی حزب نقش کلیدی داشت. ملکی با دیدگاه‌های معتدل و ملی‌گرایانه خود، تلاش کرد حزب را از جریان‌های افراطی سیاسی جدا نگه دارد و به سمت سیاست‌های میانه‌رو هدایت کند. دیگر اعضای حزب شامل روشنفکران، دانشگاهیان، فعالان فرهنگی و سیاسی بودند که در حوزه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی فعالیت می‌کردند و به گسترش نفوذ حزب کمک کردند.

رسانه‌ها و نشریات وابسته

حزب زحمتکشان برای انتقال پیام‌ها و اهداف خود از رسانه‌ها و نشریات مختلف بهره می‌برد. روزنامه «شاهد» به عنوان یکی از مهم‌ترین رسانه‌های حزب، نقش قابل توجهی در اطلاع‌رسانی و تبلیغ برنامه‌ها و مواضع حزب داشت. این روزنامه با انتشار مقالات، گزارش‌ها و تحلیل‌های سیاسی، تلاش می‌کرد تا افکار عمومی را به سمت اهداف حزب سوق دهد و حمایت مردمی را افزایش دهد.

علاوه بر «شاهد»، روزنامه «نیروی سوم» و مجله «علم و زندگی» نیز از دیگر نشریات وابسته به حزب بودند که به ترویج ایده‌های ملی‌گرایانه، عدالت‌خواهانه و اصلاح‌طلبانه می‌پرداختند. این نشریات به عنوان ابزارهای تبلیغاتی حزب، در نقد سیاست‌های دولت و جریان‌های رقیب نقش مهمی ایفا می‌کردند و در جهت تقویت جایگاه حزب در جامعه فعالیت می‌کردند.

حزب زحمتکشان همچنین از طریق برگزاری جلسات عمومی، کنفرانس‌ها و گردهمایی‌های سیاسی، سعی داشت ارتباط خود را با قشرها مختلف جامعه حفظ کند و پیام‌های خود را به صورت مستقیم به مردم منتقل نماید.

نقش حزب زحمتکشان ملت ایران در کودتای ۲۸ مرداد و پس از آن

مواضع و اقدامات حزب در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲

نقش داشتن حزب زحمتکشان ملت ایران در کودتای ۲۸ مرداد و سرنگونی دولت ملی دکتر محمد مصدق

حزب زحمتکشان ملت ایران در سال‌های منتهی به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، مواضع سیاسی خود را به طور قابل توجهی تغییر داد. در ابتدا، حزب و رهبر آن مظفر بقایی از نهضت ملی شدن نفت و دولت دکتر محمد مصدق حمایت می‌کردند و این حمایت بخشی از تلاش حزب برای استقرار استقلال ملی و پایان دادن به نفوذ بیگانگان در ایران بود.

با این حال، از اواخر سال ۱۳۳۰ و به ویژه در سال ۱۳۳۱، اختلافات داخلی و سیاسی میان حزب زحمتکشان و دولت مصدق افزایش یافت. این اختلافات ناشی از نگرانی‌های استراتژیک، اختلاف در شیوه اداره کشور و رقابت‌های سیاسی بود. حزب زحمتکشان به تدریج مواضع انتقادی نسبت به دولت مصدق اتخاذ کرد و در برابر برخی سیاست‌های او ایستاد.

مظفر بقایی و حزب زحمتکشان با بهره‌گیری از شبکه‌های سیاسی و اجتماعی خود، در سازماندهی و حمایت از کودتای ۲۸ مرداد نقش فعالی ایفا کردند. حزب از طریق رسانه‌های خود، از جمله روزنامه «شاهد»، به نقد دولت مصدق پرداخت و تلاش کرد تا افکار عمومی را علیه دولت ملی بسیج کند. همچنین، حزب با ارتباط با نیروهای مخالف مصدق، زمینه را برای سرنگونی دولت فراهم آورد.

فعالیت‌های حزب پس از کودتا

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، حزب زحمتکشان ملت ایران با وجود تغییرات گسترده در فضای سیاسی کشور، به فعالیت‌های خود ادامه داد. اما فضای سیاسی جدید که تحت کنترل شدید حکومت پهلوی بود، محدودیت‌های فراوانی برای احزاب سیاسی ایجاد کرد.

در این دوره، حزب با مشکلات متعددی مواجه شد؛ از جمله محدودیت‌های قانونی که فعالیت‌های حزبی را دشوار می‌کرد، فشارهای امنیتی و سرکوب سیاسی که بسیاری از اعضا و فعالان حزب را هدف قرار داد و کاهش حمایت مردمی به دلیل تغییر فضای سیاسی و اجتماعی. این عوامل باعث شدند که حزب نتواند همانند گذشته در عرصه سیاسی فعال باشد و نفوذ خود را حفظ کند.

تغییر فضای سیاسی

در دهه ۱۳۵۰ و تغییرات بنیادین در فضای سیاسی کشور، حزب زحمتکشان با چالش‌های جدی‌تری روبرو شد. فضای سیاسی جدید که به سمت انقلاب و تغییرات اساسی حرکت می‌کرد، جایی برای فعالیت احزاب سنتی و میانه‌رو باقی نگذاشت. بسیاری از اعضای حزب یا به حاشیه رفتند یا مجبور به ترک فعالیت سیاسی شدند.

انحلال حزب زحمتکشان ملت ایران

با پیروزی انقلاب ضدسلطنتی و تغییر نظام سیاسی ایران، حزب زحمتکشان ملت ایران در سال ۱۳۵۹ از جانب جمهوری اسلامی به طور رسمی منحل اعلام شد. این انحلال پایان دوره‌ای از فعالیت‌های سیاسی میانه‌روها و ملی‌گرایانی بود که این حزب نماینده آن‌ها به شمار می‌رفت.