۸٬۶۹۲
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | [[پرونده:امار اعدام در ایران و جهان.JPG|thumb|300px|میزان اعدام در جهان{{سخ}} | ||
<dl> | |||
<dt>'''راهنمای رنگ‌ها:'''</dt> | |||
<dd> | |||
<span style="color:#29140D;">* '''قهوه‌ای سوخته''': کشوری که هزاران نفر را اعدام می‌کند{{-}} | |||
<span style="color:#5B2E1E ;">* '''قهوه‌ای''': کشوری که سالانه صدها نفر را اعدام می‌کند{{-}} | |||
<span style="color:#5A1D2C;">* '''جگری''': کشوری که سالانه بین ۲۵ تا ۹۹ نفر را اعدام می‌کند{{-}} | |||
<span style="color:#D72918;">* '''قرمز''': کشوری که سالانه بین ۱۰ تا ۲۴ نفر را اعدام می‌کند{{-}} | |||
<span style="color:#CC5500;">* '''نارنجی''': کشوری که سالانه بین ۵ تا ۹ نفر را اعدام می‌کند{{-}} | |||
<span style="color:#FDEE00;">* '''زرد''': کشورهایی که اعدام ندارند{{-}} | |||
<dd> | |||
</dl>]] | |||
'''اعدام''' نوعی مجازات است که به وسیله آن جان مجرم گرفته می‌شود، به همین دلیل به آن اشد مجازات هم می‌گویند. در ایران که حکومت مذهبی بر مبنای [[ولایت فقیه]] حاکم است، این کیفر برای [[محاربه]] (درجه‌ای از مخالفت سیاسی با حکومت)، قتل، تجاوز، آزار جنسی کودکان، لواط، قاچاق مواد مخدر، سرقت مسلحانه، آدم‌ربایی و در نظر گرفته شده‌است.<ref>[http://www.ghavanin.ir/detail.asp?id=1232 «قانون مجازات اسلامی»]. دادگستری استان تهران. بازبینی‌شده در ۰۶ اردیبهشت ۹۴.</ref> | |||
بنا به گفته [[عفو بین‌الملل]]، تا ۳۱ دسامبر ۲۰۱۶ مجازات اعدام در ۵۷ کشور جهان به اجرا در می‌آمد و در ۱۴۱کشور یا قانوناً لغو شده و یا عملاً به اجرا گذاشته نمی‌شد. | |||
رژیم جمهوری اسلامی به نسبت جمعیت دارای رتبه‌ی اول اعدام در جهان است. سازمان حقوق بشر ایران در دهمین گزارش سالانه مجازات اعدام اعلام کرد که در سال ۲۰۱۷ میلادی، دست‌کم ۵۱۷ نفر در ایران اعدام شده‌اند.با توجه به آمار بیش از یک اعدام در هر روز، و بیش از یک اعدام در میان هر ۱۶۷ هزار نفر در سال ۲۰۱۷، ایران همچنان مقام اول را در اعدام داراست. | |||
این سازمان گزارش می‌دهد که تقریبا ۷۹٪ از اعدام‌های ثبت شده در سال ۲۰۱۷ معادل ۴۰۶ اعدام، توسط مقامات به طور رسمی اعلان نشده اند. | |||
رژیم ایران همچنین دارای بالاترین اعدام‌های سیاسی در جهان است. جمهوری اسلامی در تمامی سال‌های حاکمیت خود دست به اعدام مخالفان زده است که در این میان می‌توان به قتل‌عام چندهزار زندانی سیاسی در دهه‌ی شصت و همچنین اعدام ۳۰ هزار زندانی سیاسی در جریان قتل‌عام ۶۷ اشاره کرد. به دلیل شدت سرکوب در ایران، اعدام یکی از عوامل ماندگاری جمهوری اسلامی است. به این معنی که به دلیل فشارهای طاقت‌فرسای اقتصادی و سیاسی، تنها عقوبت مرگ می‌تواند جامعه را از شورش باز دارد. به همین دلیل نیز رژیم ایران با وجود فشارهای بین المللی همواره بر اعدام‌های علنی درخیابان اصرار دارد. | |||
== پیشینه اعدام == | == پیشینه اعدام == | ||
| خط ۲۲: | خط ۳۸: | ||
== آمار اعدام در کشورها == | == آمار اعدام در کشورها == | ||
[[پرونده:زندان‌های اعدامی در سال ۲۰۱۹.jpg|جایگزین=زندانهایی که در سال ۲۰۱۹، اجرای حکم اعدام در ایران در آن به ثبت رسیده است|بندانگشتی|'''زندانهایی که در سال ۲۰۱۹، اجرای حکم اعدام در ایران در آن به ثبت رسیده است''']] | [[پرونده:زندان‌های اعدامی در سال ۲۰۱۹.jpg|جایگزین=زندانهایی که در سال ۲۰۱۹، اجرای حکم اعدام در ایران در آن به ثبت رسیده است|بندانگشتی|'''زندانهایی که در سال ۲۰۱۹، اجرای حکم اعدام در ایران در آن به ثبت رسیده است''']] | ||
[[عفو بین‌الملل]] می‌گوید تا ۳۱ دسامبر ۲۰۱۶ مجازات اعدام در ۵۷ کشور جهان به اجرا در آمده و در ۱۴۱کشور یا قانوناً لغو شده و یا عملاً به اجرا گذاشته نمی‌شود. همچنین ۱۰۴کشور، مجازات اعدام را قانوناً و برای تمامی جرائم ملغی نموده و ۷ کشور فقط در مورد جرائم عمومی (به جز در مورد جرائم استثنائی و یا در زمان خاص، مثلاً جرائم زمان جنگ) آن را به حالت تعلیق درآورده‌اند. ۳۰ کشور اگرچه مجازات اعدام را لغو نکرده، اما از ده سال پیش تا کنون آن را عملاً به اجرا درنمی‌آورند.<ref>https://d21zrvtkxtd6ae.cloudfront.net/public/uploads/2017/04/10175642/Rapporto-sulla-pena-di-morte-nel-2016-ACT-50-5740-2017.pdf</ref> در ۱۵ نوامبر سال ۲۰۰۷ [[کمیسیون سوم مجمع عمومی سازمان ملل متحد]] با ۹۹ رای مثبت و ۵۲ رای منفی و ۳۳ رای ممتنع، در قطعنامه‌ای خواستار تعلیق مجازات اعدام در جهان شد. در تصویب این قطعنامه سازمان غیردولتی ایتالیائی کسی به قابیل دست نزند نقش فعالی داشت. | |||
مجمع عمومی قطعنامه مزبور را در تاریخ ۱۸ دسامبر ۲۰۰۷ با ۱۰۴ رای مثبت و ۵۴ رای مخالف و ۲۹ رای ممتنع به تصویب رساند. قطعنامه در مجمع عمومی ۵ رای مثبت بیشتر نسبت به رای کمیسیون سوم بدست آورد. | |||
ارزیابی کلی سازمان عفو بین‌الملل از وضعیت مجازات اعدام در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که علیرغم اقدامات عقب‌گردانه در اندکی از کشورها، روند جهانی در جهت لغو این مجازات به غایت بی‌رحمانه، غیرانسانی و ترذیلی همچنان با شتاب ادامه دارد.<ref name=":0">[https://www.amnesty.org/download/Documents/ACT5098702019PERSIAN.PDF گزارش جهانی مجازات اعدام]، سازمان عفو بین‌الملل</ref> | ارزیابی کلی سازمان عفو بین‌الملل از وضعیت مجازات اعدام در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که علیرغم اقدامات عقب‌گردانه در اندکی از کشورها، روند جهانی در جهت لغو این مجازات به غایت بی‌رحمانه، غیرانسانی و ترذیلی همچنان با شتاب ادامه دارد.<ref name=":0">[https://www.amnesty.org/download/Documents/ACT5098702019PERSIAN.PDF گزارش جهانی مجازات اعدام]، سازمان عفو بین‌الملل</ref> | ||
| خط ۳۴: | خط ۵۴: | ||
== اعدام کودکان == | == اعدام کودکان == | ||
کنوانسيون بين المللی حقوق کودک که در سال ۱۹۲۴ ميلادی در ژنو به تصويب رسيد، در سال ۱۹۵۹ از سوی مجمع عمومی سازمان بين الملل برای رعايت حقوق کودکان در سراسر جهان به رسميت شناخته شد. از آن تاريخ به بعد کشورهای زيادی از جمله ايران با امضای اين تعهد نامه، خود را ملزم به رعايت مفاد آن کردند.<ref name=":2">[https://www.radiofarda.com/a/f3_teengers_execution/455251.html سازمان‌های مدافع حقوق بشر: اعدام کودکان را متوقف کنید]، سایت رادیو فردا</ref> | کنوانسيون بين المللی حقوق کودک که در سال ۱۹۲۴ ميلادی در ژنو به تصويب رسيد، در سال ۱۹۵۹ از سوی مجمع عمومی سازمان بين الملل برای رعايت حقوق کودکان در سراسر جهان به رسميت شناخته شد. از آن تاريخ به بعد کشورهای زيادی از جمله ايران با امضای اين تعهد نامه، خود را ملزم به رعايت مفاد آن کردند.<ref name=":2">[https://www.radiofarda.com/a/f3_teengers_execution/455251.html سازمان‌های مدافع حقوق بشر: اعدام کودکان را متوقف کنید]، سایت رادیو فردا</ref> | ||
[[پرونده:Death-penalty-2016-amnesty-international-report.jpg|جایگزین=گزارش ۲۰۱۶ سازمان عفوبین المللی در مورد میزان اعدام در جهان|بندانگشتی|گزارش ۲۰۱۶ سازمان عفوبین المللی در مورد میزان اعدام در جهان]] | |||
در اوایل قرن بیستم میلادی، بنیان‌گذاران نظام حقوقی مدرن ایران، سن رشد دختران و پسران را به ۱۸ سال افزایش داده و مجازات‌های سخت را برای کودکان ممنوع ساخته بودند. اما پس از انقلاب سال ۱۳۵۷، سران جمهوری اسلامی نظام حقوقی و قضایی ایران را به طور کامل تغییر داده و علیرغم اعتراضات شدید و گسترده حقوقدانان، سن رشد و مسئولیت کیفری را در قوانین مربوطه کاهش دادند. این تغییر، همراه با نقض سیستماتیک تشریفات و الزامات دادرسی، پیامدهای وخیم و مرگباری برای هزاران متهم زیر ۱۸ سال داشته است. | در اوایل قرن بیستم میلادی، بنیان‌گذاران نظام حقوقی مدرن ایران، سن رشد دختران و پسران را به ۱۸ سال افزایش داده و مجازات‌های سخت را برای کودکان ممنوع ساخته بودند. اما پس از انقلاب سال ۱۳۵۷، سران جمهوری اسلامی نظام حقوقی و قضایی ایران را به طور کامل تغییر داده و علیرغم اعتراضات شدید و گسترده حقوقدانان، سن رشد و مسئولیت کیفری را در قوانین مربوطه کاهش دادند. این تغییر، همراه با نقض سیستماتیک تشریفات و الزامات دادرسی، پیامدهای وخیم و مرگباری برای هزاران متهم زیر ۱۸ سال داشته است. | ||
| خط ۵۴: | خط ۷۴: | ||
== اعدام‌های سیاسی == | == اعدام‌های سیاسی == | ||
[[پرونده:تابستان ۶۷.jpg|جایگزین=قتل عام سال ۱۳۶۷|بندانگشتی|قتل عام سال ۱۳۶۷]] | |||
=== اعدام‌های تابستان ۶۷ === | === اعدام‌های تابستان ۶۷ === | ||
| خط ۱۶۹: | خط ۱۹۰: | ||
== اعدام در ملاء عام == | == اعدام در ملاء عام == | ||
[[پرونده:مجید کاووسی فر.jpg|جایگزین=اعدام مجید کاووسی فر|بندانگشتی|اعدام مجید کاووسی فر]] | |||
استناد به آیات قرآن، روایت‌های دینی و در نهایت احکام فقهی دین اسلام مبنی بر ارجحیت اجرای «حدود الهی» در ملاء عام و پیش چشمان مردم یکی از اصلی‌ترین استدلالاتی است که بر اساس آن موافقان اجرای اعدام در ملاء عام، از جمله دستگاه قضایی ایران به آن استناد می‌کنند. فرض این است که از منظر سیاسی نیز اجرای عمومی مجازات‌ها به صورت کلی در یک نظام سنتی جزایی و به ویژه مجازات‌هایی که فلسفه وجودی آن‌ها بر تنبیه مجرم یا تنبه دیگران استوار است (مانند شلاق یا دیگر حدود)، سبب افزایش کنترل‌پذیری و فرمانبرداری مردم از احکام و قوانین و در نتیجه پیروی از نظام حاکم سیاسی خواهد شد. | استناد به آیات قرآن، روایت‌های دینی و در نهایت احکام فقهی دین اسلام مبنی بر ارجحیت اجرای «حدود الهی» در ملاء عام و پیش چشمان مردم یکی از اصلی‌ترین استدلالاتی است که بر اساس آن موافقان اجرای اعدام در ملاء عام، از جمله دستگاه قضایی ایران به آن استناد می‌کنند. فرض این است که از منظر سیاسی نیز اجرای عمومی مجازات‌ها به صورت کلی در یک نظام سنتی جزایی و به ویژه مجازات‌هایی که فلسفه وجودی آن‌ها بر تنبیه مجرم یا تنبه دیگران استوار است (مانند شلاق یا دیگر حدود)، سبب افزایش کنترل‌پذیری و فرمانبرداری مردم از احکام و قوانین و در نتیجه پیروی از نظام حاکم سیاسی خواهد شد. | ||
| خط ۲۰۸: | خط ۲۳۰: | ||
# '''کوبیدن سنگ بر سر:''' یکی از روش‌های مجازات اعدام در زمان هخامنشیان، گذاشتن سر محکوم بر سنگ و خرد کردن آن بوده است. | # '''کوبیدن سنگ بر سر:''' یکی از روش‌های مجازات اعدام در زمان هخامنشیان، گذاشتن سر محکوم بر سنگ و خرد کردن آن بوده است. | ||
# '''کندن پوست:''' کمبوجیه یکی از قضات شاهی را که برای صدور یک حکم غیرعادلانه رشوه گرفته بود با کندن پوست به قتل رساند. | # '''کندن پوست:''' کمبوجیه یکی از قضات شاهی را که برای صدور یک حکم غیرعادلانه رشوه گرفته بود با کندن پوست به قتل رساند. | ||
== نظر خمینی در مورد اعدام == | == نظر خمینی در مورد اعدام == | ||
| خط ۲۱۷: | خط ۲۳۷: | ||
== اعدام در دوره‌های مختلف حکومت == | == اعدام در دوره‌های مختلف حکومت == | ||
=== دوره محمد خاتمی === | === دوره محمد خاتمی === | ||
اگرچه قتل‌های زنجیره ای از دوران ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی پا گرفت، ولی در دوران خاتمی نیز ادامه یافت. | |||
طبق آمار سازمان های حقوق بشری در طول این ۹ سال، هر سال حدوداً در ایران حداقل ۵۶۰ اعدام صورت گرفته است. از این قرار در جمع ۹ سال ۵۲۲۰ اعدام صورت گرفته است.<ref name=":11">[https://www.kar-online.com/node/11663 آمار و ارقام اعدام ها از سال ۵۷ تا ۹۵]، سایت کار آنلاین</ref> | |||
=== دوره محمود احمدی‌نژاد === | === دوره محمود احمدی‌نژاد === | ||
بنیاد عبدالرحمن برومند قریب به ۲۶۰۰ مورد اعدام در دوره اول ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد گزارش کرده است. | |||
در گزارش آماری که سازمان‌های حقوق بشری سالانه اعلام می‌کنند، از سال ۲۰۰۵ میلادی تا ۲۰۱۳ میلادی، بنا به آمار رسمی حداقل ۳۸۵۰ اعدام در ایران صورت گرفته است. این کشتار اکثرا با حلق‌آویز کردن انجام پذیرفته است.<ref>[https://iranhr.net/fa/print/5/3651/ روند اعدامها در ماه‌های مختلف ۲۰۱۸، دوره روحانی و ۱۴ سال گذشته]</ref><ref>[https://www.iranrights.org/fa/newsletter/issue/37/no-celebration-of-2012-world-human-rights-day-in-iran در ایران کسی روز جهانی حقوق بشر سال ۲۰۱۲ را جشن نگرفت]، سایت بنیاد عبدالرحمن برومند</ref> | |||
=== دوره حسن روحانی === | === دوره حسن روحانی === | ||
حسن روحانی در آغاز دهه ۶۰ از اعدام مخالفان سیاسی در ملاء عام حمایت و استقبال کرده و گفته بود:<blockquote>«توطئه‌گرها را خوب است که در مراسم نماز جمعه بیاورند و به دار آویزان کنند تا مردم مشاهده کنند و تاثیرش، تاثیر بیشتری باشد.»</blockquote>حداقل ۳۸۰۰ نفر در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی اعدام شدند. این آمار، ایران را در رتبه دوم افراد اعدام شده و رتبه اول نسبت به جمعیت قرار می‌دهد. از میان این اعدامها، ۲۱۹ مورد در ملاء عام صورت گرفته است. این اعدامها، دست‌کم ۳۵ جوان زیر ۱۸سال، ۹۳ زن، ۹۱ زندانی سیاسی را شامل می‌شود. همچنین آمار اعدام اقلیت‌های قومی و مذهبی از جمله عرب‌های اهواز، کردها و سنی‌ها از این قبیل هستند.<ref>[https://fa.iran-hrm.com/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%86%D9%82%D8%B6-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82-%D8%A8%D8%B4%D8%B1-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7/ کارنامه نقض حقوق بشر حسن روحانی در دوران ریاست جمهوری با اعدام ۳۸۰۰ زندانی]</ref> | حسن روحانی در آغاز دهه ۶۰ از اعدام مخالفان سیاسی در ملاء عام حمایت و استقبال کرده و گفته بود:<blockquote>«توطئه‌گرها را خوب است که در مراسم نماز جمعه بیاورند و به دار آویزان کنند تا مردم مشاهده کنند و تاثیرش، تاثیر بیشتری باشد.»</blockquote>حداقل ۳۸۰۰ نفر در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی اعدام شدند. این آمار، ایران را در رتبه دوم افراد اعدام شده و رتبه اول نسبت به جمعیت قرار می‌دهد. از میان این اعدامها، ۲۱۹ مورد در ملاء عام صورت گرفته است. این اعدامها، دست‌کم ۳۵ جوان زیر ۱۸سال، ۹۳ زن، ۹۱ زندانی سیاسی را شامل می‌شود. همچنین آمار اعدام اقلیت‌های قومی و مذهبی از جمله عرب‌های اهواز، کردها و سنی‌ها از این قبیل هستند.<ref>[https://fa.iran-hrm.com/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%86%D9%82%D8%B6-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82-%D8%A8%D8%B4%D8%B1-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7/ کارنامه نقض حقوق بشر حسن روحانی در دوران ریاست جمهوری با اعدام ۳۸۰۰ زندانی]</ref> | ||
٨١۴ مورد مجازات اعدام در سال نخست دولت روحانی به اجرا درآمده است که در مقایسه با بازه زمانی سال قبل آن (١٢ مردادماه سال ١٣٩١ تا ١٢ مرداد سال ١٣٩٢) با تعداد ۵۵٣ مورد، افزایش ۴٧ درصدی داشته است.<ref name=":10" /> | ٨١۴ مورد مجازات اعدام در سال نخست دولت روحانی به اجرا درآمده است که در مقایسه با بازه زمانی سال قبل آن (١٢ مردادماه سال ١٣٩١ تا ١٢ مرداد سال ١٣٩٢) با تعداد ۵۵٣ مورد، افزایش ۴٧ درصدی داشته است.<ref name=":10">[https://farsi.alarabiya.net/fa/views/2017/01/30/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%82%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D9%A5%D9%A7%D8%AA%D8%A7-%D9%A9%D9%A5-%D9%A6%D9%A1%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%85- آمار و ارقام اعدامها از سال ۵۷ تا ۹۵]، سایت العربیه فارسی</ref> | ||
== اقدام بین‌المللی برای لغو مجازات اعدام و آثار آن == | == اقدام بین‌المللی برای لغو مجازات اعدام و آثار آن == | ||
| خط ۲۹۴: | خط ۲۵۹: | ||
در سال ۲۰۰۲ چندین سازمان جهانی مدافع حقوق بشر از جمله «عفو بین‌الملل» و «همبستگی جهانی علیه مجازات اعدام» روز ۱۰ اکتبر برابر با ۱۸ مهر را «روز جهانی مبارزه با اعدام» اعلام کردند. | در سال ۲۰۰۲ چندین سازمان جهانی مدافع حقوق بشر از جمله «عفو بین‌الملل» و «همبستگی جهانی علیه مجازات اعدام» روز ۱۰ اکتبر برابر با ۱۸ مهر را «روز جهانی مبارزه با اعدام» اعلام کردند. | ||
در پایان سال ۲۰۱۹، ۱۰۶کشور (بیشتر کشورهای جهان)، مجازات اعدام را برای همه جرائم لغو کرده، و ۱۴۲کشور (بیش از دو سوم) مجازات اعدام را به صورت قانونی یا عملی لغو کرده بودند.<ref>[http://www.worldcoalition.org/fa/Death-penalty-in-2019-Facts-and-figures.html مجازات اعدام در سال ۲۰۱۹، آمار و ارقام]</ref> | |||
تجربیات دو دهه گذشته نشان داده است که جامعه بین‌المللی و جامعه مدنی ایران، نیروهای اصلی در پیشبرد اصلاحات در راستای محدود کردن استفاده از مجازات اعدام در ایران هستند. همین فشارهای بین‌المللی و داخلی، تغییرات سیاسی در قانون یا عمل بوده‌ایم که مقامات به طور ناخواسته آن را درپی در فشار خارجی انجام داده‌اند. توقف مجازات سنگسار و اصلاحات اخیر در قانون مبارزه با مواد مخدر دو نمونه از این فرایند هستند.<ref>[http://www.worldcoalition.org/fa/Iran-Report-2018.html شیوه‌های محدود کردن مجازات اعدام در ایران]</ref> | |||
=== بیانیه سازمان حقوق بشر ایران === | |||
سازمان حقوق بشر ایران روز ۲۴ شهریور ۱۴۰۱ بیانیه‌ای با عنوان «ائتلاف جهانی علیه مجازات مرگ» منتشر کرد، ، در این بیانیه ۱۶۰ نهاد از سراسر جهان همبستگی خود را با خانواده‌ها و بستگان محکومان به اعدام در ایران اعلام کردند. این ائتلاف از سازمان ملل متحد خواست تا گام‌های قطعی برای جلوگیری از اعدام‌های بیشتر بردارد. | |||
طبق آمار سازمان حقوق بشر ایران بیش از ۴۱۳ تن از آغاز سال میلادی ۲۰۲۲ تا کنون در ایران اعدام شده‌اند. این بالاترین میزان اعدام از سال ۲۰۱۷ تا کنون است. تنها در دو هفته نخست ماه سپتامبر، دست‌کم ۴۴ تن اعدام شدند. | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||