کاربر:Safa/5صفحه تمرین
ساواک
س. و. ا. ک. سر واژه های نام سازمان اطلاعات و امنیت کشور است. که از سال ۱۳۳۶ تا ۱۳۵۷ درجهت تحکیم حکومت شاه به دستگیری و شکنجه وسرکوب مخالفان حکومت شاه اقدام می کرد.
پس از کودتای ۲۸ مرداد بدلیل موقتی بودن شرایط حکومت نظامی و با پایان گرفتن فرمانداری نظامی که پس از کودتای ۲۸ مرداد برای مقابله با بحران، تا سال ۱۳۳۶ برقرار بود، با پیشنهاد امریکا با الگوی سازمان امنیت داخلی امریکا (اف بی آی) در تاریخ ۱۶ فروردین سال ۱۳۳۶ سازمان اطلاعات و امنیت کشور تاسیس شد.
شکل گیری ساواك
برای رفع نگرانیهای شاه، مشاوران آمریكایی شاه، به او پیشنهاد تشكیل دو سازمان اطلاعات خارجی و امنیت داخلی را به مانند دو سازمان سیا (سازمان اطلاعات خارجی آمریكا) و اف . بی . آی (سازمان امنیت داخلی آمریكا) دادند. این دو سازمان وظیفه كشف توطئه‌های داخلی و خارجی علیه حكومت شاه را برعهده می‌گرفتند. اما شاه با ایجاد تنها یك سازمان موافقت كرد. هسته اولیه این سازمان در فرمانداری نظامی تهران شكل گرفت و روز ۱۱ مهر ماه ۱۳۳۵ خبر آن در مطبوعات به چاپ رسید. چندی بعد لایحه تشكیل آن كه «سازمان اطلاعات و امنیت كشور» نامیده می‌شد (و بعداً به اختصار ساواك نام گرفت) توسط دولت تهیه و به مجلس سنا فرستاده شد. در ۲۳ اسفند ۱۳۳۵ قانون تشکیل ساواک تصویب و در فروردین سال بعد تاسیس شد.
در مجلس سنا عده‌ای از سناتورها به شدّت با لایحه مذكور مخالفت كردند. یكی از سناتورها به نام سناتور خواجه‌نوری این قانون را ظالمانه‌ترین قانون دولت خواند. وی با اشاره به ظلم و ستم‌هایی كه از سوی مأموران نظامی با استفاده از این قانون می‌تواند صورت گیرد، این قانون را موجب محروم شدن مردم از تمام حقوق دمكراتیك و آزادی‌شان دانست. عباسقلی گلشائیان، وزیر دادگستری وقت، ضمن ردّ گفته‌های خواجه‌نوری به دفاع از لایحه مذكور پرداخت. او بیان كرد كه این لایحه در واقع از تركیب و هماهنگی قوانین گذشته به وجود آمده‌است و چیز جدیدی نیست. سپهبد احمد امیر احمدی نیز در دفاع از آن لایحه به حوادث ناگواری كه در گذشته، امنیت كشور را به خطر انداخته بود اشاره كرد. او یادآور شد كه لایحه تشكیل ساواك برای جلوگیری از این حوادث می‌باشد.
سناتور خواجه‌نوری پس از سخنان امیراحمدی در دفاع از بیانات خود در مخالفت با لایحه شعری را قرائت كرد كه نیت اصلی دولت رژیم را از تشكیل ساواك آشكار می‌ساخت:
شنیدم گوسفندی را بزرگی
رهانید از دهان و چنگ گرگی
شبانگه كارد بر حلقش بمالید
روان گوسفند از وی بنالید
كه از چنگال گرگم در ربودی
ولیكن عاقبت گرگم تو بودی
سناتور جمال امامی، یكی دیگر از نمایندگان مجلس سنا بود كه به مخالفت با لایحه پرداخت و با اشاره به سخنان امیراحمدی، قانون تشكیل ساواك را عاملی برای بروز حوادث ذكر كرد و در ادامه گفت:«امروز باید تمام كوششمان را بكنیم كه مردم را راضی نگه داریم، توی سر مردم نزنیم، تا وقتی كه مردم تخطی نكردند با آنان برخورد نكنیم، همه می‌دانیم كه مردم ایران سرشتشان این است كه خطاكار نیستند، ولی وقتی كارد به استخوانشان رسید جنب و جوش می‌كنند؛ كارد را به استخوانشان نرسانید.».
پس از سخنان جمال امامی، سرلشكر وثوق، وزیر جنگ وقت، به دفاع از لایحه پرداخت. او نیز متذكر شد كه لایحه تشكیل ساواك، فعالیت‌های دستگاههای مختلف امنیتی ـ اطلاعاتی مانند ركن ۲ ارتش و دایره سیاسی شهربانی و...را در یك دستگاه متمركز می‌كند.
لایحه مذكور، با وجود مخالفت‌هایی كه ذكر شد در شور اول به تصویب رسید و پس از بررسی مجدد در كمیسیون شماره یك مجلس سنا، در شور دوم مطرح شد. قانون تشكیل ساواك با اكثریت آراء به تصویب سناتورها رسید. لایحه مذكور پس از آن در مجلس شورای ملی مطرح شد و بدون هیچ‌گونه اعتراضی به تصویب رسید. به این ترتیب، ساواك فعالیت خود را رسماً از اوایل سال ۱۳۳۶ به ریاست تیمور بختیار، فرماندار نظامی تهران، شروع كرد.
قوانین تشکیل ساواک
قانون تشکیل ساواک در برگیرنده سه ماده اصلی بود.
ماده۱- برای حفظ امنیت کشور و جلوگیری از هر گونه توطئه که مضر به مصالح عمومی است، سازمانی به نام اطلاعات و امنیت کشور وابسته به نخست وزیری تشکیل می شود و رئیس سازمان، معاونت نخست وزیر را داشته وبه فرمان اعلیحضرت همایونی شاهنشاهی منصوب خواهد شد.
ساواک بخشی از نخست وزیری بوده و رئیس آن را شاه منصوب می‌کرد. رئیس این سازمان عنوان معاون نخست وزیر را داشت.
ماده۲- سازمان اطلاعات و امنیت کشور دارای وظایف زیر است:
الف) تحصیل و جمع آوری اطلاعات لازم برای حفظ امنیت کشور
ب) تعقیب اعمالی که متضمن قسمتی از اقسام جاسوسی است و عملیات عناصری که بر ضد استقلال و تمامیت کشور و یا به نفع اجنبی اقدام می کنند.
ج) جلوگیری از توطئه و اسباب چینی بر ضد امنیت کشور
و) بازرسی و کشف و تحقیقات نسبت به بزه های زیر:
۱- بزه های منظور در قانون مجازات مقدمین بر علیه امنیت و استقلال ممکلکتی مصوب ۲۲ خرداد ۱۳۱۰
۲- جنحه و جنایاتی که در فصل اول باب دوم قانون کیفر عمومی مصوب ۲۲ دی ماه ۱۳۰۴ پیش بینی شده است.
ماده۳- مامورین سازمان اطلاعات و امنیت کشور از حیث طرز تعقیب بزه های مذکور در این قانون و انجام وظایف، در زمره ضابطین نظامی خواهند بود و از تاریخ تصویب این قانون، رسیدگی به کلیه بزه های مذکور فوق، در صلاحیت دادگاه های دائمی نظامی خواهد بود.
تبصره ا - انجام وظایف و تکالیف سازمان اطلاعات و امنیت کشور از حیثی که ضابط نظامی محسوبند، به هیچ وجه مانع انجام وظایف و تکالیفی که موجب قانون دادرسی و کیفر ارتش بر عهده ضابطین نظامی است نخواهد بود و همچنین مواد این قانون و احکام و آیین‌نامه‌ها و مقرراتی که مربوط به تکالیف مامورین نظامی و ژاندارمری و شهربانی نسبت به انجام وظایف و خدمات محوله است، نمی باشد.
تبصره ۲- رسیدگی به بزه‌هایی که به موجب این قانون، در صلاحیت دادگاه دائمی نظامی شناخته شده و متهمین به ارتکاب بزه‌های مزبور که قبل از تصویب این قانون در مراجع صالح دیگر تحت تعقیب قرار گرفته‌اند، هر گاه بر علیه متهمین کیفر خواست صادر نگردیده و پرونده‌هایی که کیفر خواست صادره شده در دادگاه مربوط رسیدگی خواهد شد.
ماده ۴- کارمندان سازمان اطلاعات و امنیت کشور، هر گاه به ارتکاب بزهی متهم شوند که راجع به خدمت بوده یا ملازمه با خدمات و وظایف آنها داشته باشد، در حکم نظامیان و خدمتگزاران ارتش هستند و با رعایت مقررات قانون دادرسی و کیفر ارتش مصوب ۱۳۱۷ تابع در دادگاههای نظامی دائمی خواهند بود.
ماده ۵- اساسنامه سازمان و آیین نامه های داخلی و استخدامی و مالی مربوط به این قانون، با تصویب هیات دولت قابل اجراست.»
وظایف ساواک جمع‌آوری و کسب اطلاعات لازم برای حفظ امنیت ملی، کشف جاسوسی و کسب اطلاعات دربارة افرادی که قوانین مربوط به اقدامات ضد سلطنت، مخالفت مسلحانه، جنایات نظامی و سوء قصد به جان شاه و ولیعهد را نقض کرده باشند.
مأموران ساواک برای داوری در مورد جنایاتی که در حوزه قضایی آنان قرار می‌گیرد و بر طبق سیستم دادگاههای نظامی که برای محاکمه متهمان به جنایات سیاسی بر پا شده، در حکم قضات نظامی هستند.
هدف تاسیس ساواک
محمد رضا پهلوی در باره علت تاسیس ساواک می گوید:
«ساواك تأسیس شد تا به فعالیت‌های مخربی كه در داخل و خارج انجام می‌شد و برای ایران خطرناك بود پایان دهد. در ایران نیز مانند هرجای دیگر خائنان، جاسوسان، آشوبگران و خرابكاران حرفه‌ای به سر می‌بردند كه حضورشان می‌بایست به دولت و نیروهای نظامی اطلاع داده می‌شد. این وظیفه بر عهده ساواك بود».
هدف دیگری كه برای تشكیل ساواك بیان شده بود، برخورد با كمونیسم و جلوگیری از گسترش آن در ایران بود، این هدف مورد توجه آمریكا و سازمان جاسوسی آن (سیا) بود. ایران كه در همسایگی شوروی قرار داشت، پس از تشكیل حكومت كمونیستی در آن كشور، همواره در معرض ورود و گسترش افكار كمونیستی بود و از طرف دیگر، مردم ایران، به دلیل علاقه شدید به مذهب، آمریكا و شاه با آگاهی از این امر، می‌كوشیدند كه هدف اصلی از تأسیس ساواك را جلوگیری از ورود و گسترش كمونیسم بیان كنند. مسؤولان ساواك نیز با توجه به این امر هرگاه حركتی علیه رژیم و شاه صورت می‌گرفت آن را به كمونیستها منسوب می‌كردند تا مردم را نسبت به آنها بدبین كنند. مثلاٌ بجای استفاده از نام سازمان مجاهدین خلق ایران از نام جعلی مارکسیستهای اسلامی استفاده می کردند.
هدف دیگر از تشكیل ساواك، حفظ منافع اطرافیان شاه و كشورهای حامی شاه بود.
از اهداف دیگر تشكیل ساواك، نیاز به وجود یك سازمان گسترده و قدرتمند برای كشور و خنثی سازی مخالفت‌ها علیه رژیم در آن زمان بود. البته قبل از تشكیل ساواك، ركن ۲ در ارتش، دایره سیاسی یا آگاهی در شهربانی و نیز فرمانداری نظامی تهران وجود داشتند ولی هركدام از آنها وظیفه‌ای مخصوص داشتند و در عین حال ماهیت هیچكدام از آنها كشف و خنثی سازی مخالفت‌ها قبل از وقوع آن نبود، آنها حداكثر می‌توانستند بعد از بروز مخالفت‌ها و ایجاد بحران از ادامه آن جلوگیری كنند. از این‌رو، ساواك به وجود آمد تا بتواند دقیق‌تر و سریع‌تر مخالفت‌های افراد و گروهها را كنترل كند و از بین ببرد و مهم‌تر از آن اینكه از ایجاد هرگونه مخالفتی علیه رژیم و شاه جلوگیری كرده و از ایجاد بحران در كشور جلوگیری كند.
ساواك علاوه بر همكاری با سازمانهای اطلاعاتی ـ امنیتی داخلی با سازمانهای جاسوسی دنیا خصوصاً سازمان جاسوسی آمریكا (سیا) و سازمان جاسوسی اسرائیل (موساد) نیز همكاری داشت.
پس از تشكیل ساواك نیروهایی از سیا به ساواك آمدند و كاركنان و مسؤولان آن را آموزش دادند. سیا و ساواك در زمینه های مختلف امنیتی با هم همكاری داشتند. رئیس سیا در تهران مرتباً با شاه، رئیس ساواك و نماینده‌های آن سازمان تماس داشت.
ساواك نیز در آمریكا نماینده داشت و به عنوان یكی از اعضای نمایندگی ایران در سازمان ملل در آمریكا فعالیت می‌كرد. این دو سازمان همچنین اخبار و اطلاعات لازم را به یكدیگر می‌دادند. در دهه ۵۰ شمسی روابط این دو بیشتر شد. در سال ۱۳۵۳ سیا مركز فرماندهی خود در خاورمیانه را به ایران منتقل كرد. به این ترتیب سیا حضور خود را در ایران افزایش داد.
علاوه بر سازمان جاسوسی آمریكا (سیا) سازمان جاسوسی اسرائیل (موساد) نیز در حکومت شاه با ساواك همكاری داشت. در سال ۱۳۳۹ گروهی از مأموران موساد برای آموزش كاركنان ساواك به ایران آمدند. این افراد در مدت حضور خود در ایران آموزشهای لازم را به كاركنان ساواك دادند. همچنین آنان (مأموران موساد) در موارد دیگری مانند، فروش وسایل جاسوسی، تبادل اخبار لازم و مورد نظر، با ساواك همكاری داشتند.
بخشهایی از کتاب «ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه» نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامی» (۱۳۷۸)
روسای ساواک
ا- تیمور بختیار از ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۰
۲-تیمسار پاکروان از ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۴
۳-تیمسار نصیری از ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۶
۴-تیمسار مقدم از ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۷
ادارات مختلف ساواک
ساواک از سه قسمت اصلی تشکیل شده بود: حوزه ریاست، ادارات کل و ساواک‌ها (ساواک تهران و سایر شهرها). نمایندگی ساواک، در سایر کشورها.
۱. حوزه ریاست: حوزه ریاست ساواک در نموداری که در سال ۵۲ تهیه شد، شامل قسمت‌های زیر بود:
1. دفتر ریاست ساواک
2. دفتر قائم مقام ساواک
3. صندوق ویژه
4. مشاوران رئیس ساواک
5. کنترلی
6. بازرس کلّی
7. دبیرخانه شورای امنیت ملی
8. پیمان‌ها
2. ادارات کلّ ساواک:
1. اداره یکم، امور اداری
2. اداره کلّ دوم، جمع آوری اطلاعات خارجی
3. اداره کلّ سوم، امنیت داخلی
4. اداره کلّ چهارم، حفاظت
5. اداره کلّ پنجم، فنی
6. اداره کلّ ششم، امور مالی
7. اداره کلّ هفتم، بررسی اطلاعات خارجی
8. اداره کلّ هشتم، ضد جاسوسی
9. اداره کلّ نهم، تحقیق
سایر نهادهای امنیتی
بعد از تأسیس ساواك ركن ۲ و اداره آگاهی و فرمانداری نظامی در كنار ساواك به كار خود ادامه دادند و بر مبنای خواسته شاه که باید اطلاعات و اخبار از راههای مختلف به دست آید؛ نهادهای دیگری مانند «سازمان بازرسی شاهنشاهی» و «دفتر ویژه اطلاعات» نیز به وجود آمد. ساواك در دوران فعالیت خود با تمام آنها در ارتباط بود و در بعضی موارد از آنها كمك می‌گرفت. همچنین در سال ۱۳۵۲ با افزایش فعالیت‌های گروههای مسلح، ساواك به همراه شهربانی و ارتش و ژاندارمری «كمیته مشترك ضدخرابكاری» را به‌وجود آورد تا آن گروهها را سریع‌تر شناسایی كرده و از بین ببرند.
بنابراین علاوه بر ساواک، واحدهایِ پلیسی شهربانی، گارد شاهنشاهی، ژاندارمری و نیز واحدهای اطلاعاتی و سرّی رکن دوم ارتش، بازرسی شاهنشاهی و دفتر ویژه اطلاعات، وظیفه حفظ امنیت در قلمرو و حکومت شاهنشاهی ایرانی را عهده‌دار شدند.