اشغال ایران در جنگ جهانی دوم: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اشغال ایران در جنگ جهانی دوم'''، در ۳ شهریور  ۱۳۲۰، نيروهاي متفقين شامل انگلیس و شوروی بدون توجه به بی‌طرفی ایران از جنوب و غرب و از زمین و هوا به ایران حمله کردند و شهرهای سر راه را اشغال کردند به سمت تهران آمدند.    

اگرچه در آن زمان بهانه‌ متفقين براي حمله وجود عده‌اي جاسوس آلماني در ايران عنوان شد اما حوادث بعدی نشان داد اشغال ایران بخشی از نقشه جنگی متفقین علیه هیتلر بوده است. چرچیل بعدها در این باره در خاطرات خود نوشته است:‌ لزوم ارسال انواع و اقسام ساز و برگ و مهمات براي شوروي از يك طرف و اشكالات روزافزون راه اقيانوس منجمد شمالي و نقشه‌هاي استراتژيكي متفقين در آينده از طرف ديگر بيش از پيش ما را بر آن مي‌‌داشت كه براي استفاده كامل از ايران به منظور ارتباط با شوروي اقدام فوري معمول داريم چاههاي نفت ايران به منزله‌ عامل مهمي در جنگ به شمار مي‌رفت عده‌ كثيري از آلمانيها در تهران استقرار يافته و جبهه‌ آلمان در ايران روز به روز بهتر مي‌شد به هم خود در نقشه‌‌ي شورش در عراق و اشغال سوريه از طرف انگليس و فرانسه كه در فاصله‌ي كمي صورت گرفت ،‌نقشه‌هاي هيتلر را در خاورميانه مواجه با اشكالات بسيار نمود. بنابراين ما از موقعيت استفاده كرده و بر آن شديم كه به روسها دست اتحاد بدهيم و به اتفاق مبادرت به لشكر كشي به ايران کنیم.

با یورش متفقین تمامي راه‌هاي كشور به خصوص خطوط راه آهن و شوسه تحت كنترل نيروهاي اشغالگر در آمد. نيروي كار ايراني براي تهية تداركات ارتش‌هاي درگير در جنگ با نازل‌ترين دستمزد به كار گرفته شدند. منابع نفتي كشور غارت شد و بحران غذايي در كشور به اوج خود رسيد.<ref name=":0">[http://www.bartarinha.ir/fa/news/239446/ راه برترینها -اشغال ایران در جنگ جهانی دوم]</ref>

«در این موقع که متاسفانه شعله  جنگ در اروپا مشتعل گردیده است دولت شاهنشاهی ایران به موجب این بیانیه تصمیم خود را به اطلاع عموم میرساند که در این کارزار بی طرف مانده وبی طرفی خودرامحفوظ می‌دارد» زیرا به اعتقاد رضاشاه «ایران نه بدان اندازه قدرتمند بود که بتواند در جنگ شرکت کند و نه تا آن حد ضعیف بود که اجازه دهد حقوقش پایمال گردد.» ازاین‌رو «یک سیاست بی‌طرفی برای ایران ضرورت داشت و برای قدرتهای متحارب نیز ارزشمند بود.» متعاقب بیانیه محمود جم، علی‌اصغر حکمت، وزیر کشور، نیز به اتباع بیگانه آگاهی داد که از ابراز هرگونه احساساتی که منافی بی‌طرفی کشور ایران باشد جداً خودداری نمایند. خبرگزاری پاریس نیز در دوازدهم شهریور ۱۳۱۸.ش خبر بی‌طرفی ایران را مخابره کرد. همچنین مظفر علم، وزیر امورخارجه، در سیزدهم شهریور مراتب بی‌طرفی ایران را به اطلاع سفارت‌خانه‌های مستقر در تهران رسانید. جالب اینجاست که آلمان و انگلستان هر دو از این موضع استقبال کردند؛ زیرا انگلستان به دلیل درگیری‌اش در منطقه دیگر توانایی برقراری امنیت را در این منطقه نداشت. استدلال وزارت امورخارجه آلمان نیز از بی‌طرفی ایران چنین بود: «باتوجه به پیوند نزدیک ترکیه با انگلستان و فرانسه چنین به‌نظر می‌آید که آنچه از لحاظ سیاسی اهمیت ویژه‌ای یافته، آن است که فعلا به تقویت ایران در بی‌طرفی کاملش ادامه داده شود».<ref name=":1">[http://rasekhoon.net/article/show/161078 راسخون -ايران در جنگ جهاني دوم] </ref>

در تعادل سیایی آن دوران آنچه باعث نگرانی ایران  شده بود انعقاد پیمان عدم تعرض میان شوروی و آلمان در بیست‌وسوم اوت ۱۹۳۹.م بود که طی آن هیتلر و استالین بر سر تقسیم اراضی لهستان و کشورهای بالتیک به توافق رسیده بودند و ایران پیش‌‌بینی می‌کرد که شاید شوروی طی یک تفاهم محرمانه با آلمان درصدد برآید موقعیت مسلط خود را بر ولایات شمالی ایران احیا کند. به‌همین جهت رضاشاه بر آن شد به‌منظور کسب حمایت نظامی و اقتصادی به انگلستان روی آورد. از دهه ۱۳۱۰ به بعد، مبنای مبادلات سیاسی ــ اقتصادی ایران بر کشور آلمان استوار گردیده بود و با ظهور هیتلر، رهبر حزب ناسیونالیست در ژوئیه ۱۹۳۳.م/۱۳۱۱.ش، روابط میان دو کشور وارد مرحله جدیدتری گردید. آلمانی‌ها تبلیغات وسیعی در مورد اشتراک نژاد آریایی دو ملت ایران و آلمان و مشابهت هدفهای ملی دو کشور در مبارزه با کمونیسم و امپریالیسم آغاز کرده، محبوبیت بسیاری در میان ایرانیان به‌دست آورده بودند. اما با پیمان عدم تعرض میان آلمان و شوروی (۱۳۱۸.ش/۱۹۳۹.م)، آلمانیها، به پیروی از خط‌مشی هیتلر، در جهت کاهش نفوذ انگلستان و افزایش نفوذ شوروی در ایران تلاش کردند و حتی نفوذ خود را در ایران در درجه دوم اهمیت قرار دادند؛ هدف هیتلر از این کار این بود که استالین را از توجه به اروپای شرقی منحرف سازد.

سرانجام تصمیم برای اشغال ایران که از مرداد ماه سال ۱۳۲۰ اتخاذ شده بود، در سوم شهریور اجرا شد. «ساعت چهار بامداد دوشنبه '''سوم شهریور،''' ‌حدود ساعت چهار و پانزده دقیقه  صبح «اسمیرنوف» سفیر شوروی  و «سر بولارد» وزیر مختار انگلیس  یادداشت کوتاهی را به منصور نخست وزیر ایران دادند .منصور وقتی این یادداشت را مطالعه می‌کرد، ‌دستهایش می‌لرزید و رنگش پریده تر و زردتر می‌شد. زیرا این یادداشت از حمله‌ی هماهنگ روس و انگلیس به مرزهای شمالی و جنوبی ایران خبر می‌داد.

زمانی که سفیر روس و انگلیس خداحافظی کرده و از منزل نخست وزیر خارج شدند، ‌اغلب شهرهای شمالی و جنوبی کشور مورد حمله‌ی قوای زمینی، ‌هوایی و دریایی روس، ‌انگلیس قرار داشت اخبار موحش و جان گدازی از همه جا می‌رسید.<ref name=":4">'''[http://gozarestan.ir/show.php?id=386 گذرستان- مکر استعمار، خواب دیکتاتور و اشغال ایران]'''</ref>  

«روزولت» روز '''۱۱ شهریور''' در حالی که نیروهای روس و انگلیس در شمال و جنوب ایران مستقر شده بودند، به تلگراف رضا شاه پاسخ داد. رضا شاه زمانی پاسخ نامه را دریافت کرد که تمام شرایط انگلیس و روسیه را پذیرفته بود، اتباع آلمانی را از ایران اخراج کرده بود و راه‌آهن و جاده‌های شمالی و جنوبی کشور را در اختیار نیروهای اشغالگر قرار داده بود. با این همه انگلیسی‌ها و روس‌ها پیش از آن که رضا شاه بتواند روابط نزدیک‌تری با امریکا برقرار سازد، وی را برای استعفا از مقام سلطنت تحت فشار قرار دادند. زمانی که ایران به اشغال متفین درآمده بود، موجی از هرج و مرج و بلاتکلیفی سراسر کشور را در برگرفته بود. اوضاع امنیتی کاملاً بی ثبات بود، بسیاری از امرای ارتش و افسران ارشد گریخته بودند، سربازان باقی مانده در سربازخانه‌ها‌ مواد خوراکی در اختیار نداشتند، نظم و انضباط در هیچ رده ارتش برقرار نبود، دزدی از منازل مردم و غارت مغازه‌ها افزایش یافته بود و نظامیان نیز در این غارتگری نقش داشتند. سربازان اسلحه‌ها را از پادگانها می‌ربودند و می‌فروختند. حتی اسب های توپخانه به طور پنهانی داد وستد می‌شد. بسیاری از هنگهای برگزیده سابق به یک چهارم قدرت عادی خود تنزل یافته بود، شعار نویسی علیه شاه به پشت دیوارهای کاخ رضاخان نیز رسیده بود. در مجلس علناً از لزوم برکناری شاه از مقام فرماندهی کل قوا سخن به میان می‌آمد. در تاریخ ۲۲ شهریور ۱۳۲۰ وزارت امور خارجه ایران در پی فشار اشغالگران در نامه ای به سفارت آلمان خواستار خروج اتباع آلمانی از ایران و برچیده شدن سفارت این کشور شد که بخشی از نامه آن به این شرح است:<ref name=":4" />

در این خداحافظی کوتاه (حدود ۵ دقیقه) رضا شاه گفته بود که من چون پیر و فرسوده شده‌ام، مسوولیت مملکت را باید به یک فرد جوان، که ولیعهد است، واگذار کنم و از شما انتظار دارم که از ولیعهد به عنوان شاه آینده ایران حداکثر پیشتیبانی را بکنید. حاضرین هم گفتند اطاعت می‌شود و تعظیم کردند. رضا شاه عصایش را به علا‌مت خداحافظی بلند کرد و بیرون آمد. خانواده او قبلا‌ به اصفهان رفته بودند و رضا شاه هم عجله زیادی داشت که سریع‌تر تهران را ترک کند تا به دست قشون روس که هر لحظه ممکن بود از کرج به تهران برسند، نیفتد. رضا شاه شب به اصفهان رسید و در خانه فرد متمولی به نام کازرونی سکنی گزید و از آنجا به اتفاق خانواده‌اش به کرمان رفت و در منزل تاجری به نام هرندی، که از متمولین کرمان بود، اقامت گزید. در کرمان حال او به شدت خراب بود و می‌گویند که تب ۴۰ درجه داشت. چند روز بعد به اتفاق محمود جم (مدیرالملک) و خانواده‌اش به بندرعباس رفت و با یک کشتی انگلیسی ایران را ترک کرد. پسران او به جز محمد‌رضا و دخترانش به جز اشرف همراهش بودند.

۳- دلبستگی رضاشاه به خط دفاعی مورد تصویب خودش که از نظر منطقه‌یی با هیچ قاعده‌ تطبیق نمی‌کرد.

۴- عدم آمادگی لشکرها از نظر نفرات،‌ اسلحه، مهمات و ساز و برگ بویژه اینکه برای لشکرها مشخص نبود که سازمان آنها در زمان صلح و جنگ چگونه است و آنها در زمان جنگ، با این اسلحه اندک و امکانات قلیل، چه کاری می‌توانند انجام دهند.

باحمله آلمان ها به شوروي و آشكار شدن نقشه آنها براي رسيدن به خليج فارس و اشغال شبه قاره هند و مراكز نفتي خاورميانه، متفقين عبور از خاك ايران را مطمئن‌ترين و كوتاه‌ترين راه كمك به اتحاد شوروي دانستند. چرچيل- نخست وزير وقت بريتانيا- در خاطرات خود به اهميت ارتباطي ايران كه بهره‌گيري از آن، متفقين را از راه دشوار اقيانوس منجمد شمالي بي‌نياز مي‌ساخت، اشاره كرده است. در جريان جنگ جهاني دوم، متفقين از طريق راه‌آهن سراسري ايران و ساير راههاي ارتباطي كشور، حدود پنج و نيم ميليون تن اسلحه، مهمات، مواد غذايي و دارو را به شوروي منتقل كردند. برخي از محققان براين باورند كه سيل كمكهاي سرازير شده از مسير ايران به شكست آلمانها در استالينگراد انجاميد و به همين جهت متفقين ايران را پل پيروزي خواندند.<ref>'''[http://gozarestan.ir/show.php?id=376 گذرستان - چرا ايران «پل پيروزي متفقين» لقب گرفت]'''</ref>

در زمان جنگ عده زيادي از مردم لهستان كه در خاك شوروي اقامت داشتند به تهران انتقال يافتند و در بيرون دروازه دوشانتپه و در بيمارستان ناتمام هزار تختخوابي جاي گرفتند. سير كردن شكم آنها نيز مشكل تازهاي براي دولت به وجود آورد. وزارت خارجه ايران در گزارشي مساعدت دولت ايران را به مهاجران لهستاني اينگونه توصيف ميكند: »لهستانيهايي كه جزو ملتهاي متفقين محسوب ميشوند از كمك‌هاي ايران بيبهره نماندند و در موقعي كه هزاران افراد گرسنه، برهنه و بيخانمان اين ملتها به سرزمين ايران روي آوردند، از حيث غذا، لباس و مسكن از هر جهت تأمين شدند. زماني كه ملت ايران حتي از داشتن نان سياه محروم بود، ميهمانهاي متفق، از خود با بهترين آذوقه ممكن پذيرايي مي‌كردند. در نتيجه مقدار هنگفتي از خوار و بار به مصرف آنها ميرسيد. به طوري كه يكي از علل نايابي خواروبار در ايران و گراني قيمت، ورود و مصرف زياد اين ميهمانها بود.«<ref>[http://www.ensani.ir/storage/Files/20120329175839-8016-5.pdf انسانی -آثار و پيامدهاي اجتماعي اشغال ايران در شهريور 1320]</ref>