کاربر:Alireza k h/صفحه تمرین
| امیرحسین آریانپور | |
|---|---|
 امیرحسین آریانپور | |
| نام اصلی | امیرحسین آریانپور |
| زادروز | ۱۲۹۸ خورشیدی تهران |
| مرگ | ۴ مرداد ۱۳۸۰ تهران |
| ملیت | ایرانی |
| محل زندگی | تهران |
| علت مرگ | کهولت سن |
| جایگاه خاکسپاری | قطعهی نامآوران، بهشت زهرا، تهران |
| در زمان حکومت | پهلوی، جمهوری اسلامی |
| رویدادهای مهم | فعالیت دانشگاهی و تعلیقهای مکرر در دههی ۱۳۴۰–۱۳۵۰ |
| پیشه | استاد دانشگاه، جامعهشناس، فلسفهدان، زبانپرداز، پژوهشگر |
| سالهای نویسندگی | دههی ۱۳۲۰ تا ۱۳۸۰ |
| سبک نوشتاری | جامعهشناسی انتقادی، مارکسیسم فرهنگی، تحلیل اجتماعی هنر |
| کتابها | جامعهشناسی هنر؛ زمینهی جامعهشناسی؛ در آستانهی رستاخیز؛ روانشناسی از دیدگاه واقعگرایی؛ طرح فرهنگ تفصیلی علوم اجتماعی |
| مدرک تحصیلی | دکتری جامعهشناسی و فلسفه |
| دانشگاه | دانشگاه تهران؛ مطالعات تکمیلی در اروپا |
| حوزه | جامعهشناسی هنر، فلسفهی علوم اجتماعی، زیباییشناسی مارکسیستی |
| دلیل سرشناسی | آثار بنیادین در جامعهشناسی ایران؛ نوآوری در زبان علمی فارسی؛ تدریس بحثبرانگیز و تأثیرگذار |
| اثرگذاشته بر | جامعهشناسی دانشگاهی ایران، روشنفکران دههی ۱۳۴۰–۱۳۵۰ |
| اثرپذیرفته از | مارکس، انگلس، هگل، لوکاچ، گلدمن، دیلتای |
فرانتس عمر فانون (۱۹۲۵–۱۹۶۱)، روانپزشک، فیلسوف سیاسی و مبارز ضداستعماری اهل مارتینیک (جزیرهای در کارائیب تحت سلطه فرانسه)، یکی از تأثیرگذارترین متفکران قرن بیستم در حوزه مطالعات پسااستعماری، نظریه انتقادی و روانشناسی استعمار است. زادهشده در خانوادهای طبقه متوسط سیاهپوست، فانون در نوجوانی با نژادپرستی روبرو شد و در جنگ جهانی دوم به عنوان سرباز ارتش آزاد فرانسه جنگید، تجربهای که او را به انتقاد از استعمار واداشت. پس از تحصیل پزشکی و روانپزشکی در دانشگاه لیون فرانسه، به الجزایر رفت و در بیمارستان بلیدا-ژوآنویل کار کرد، جایی که اثرات روانی خشونت استعماری را بر قربانیان مشاهده کرد. او به جنبش آزادیبخش الجزایر (جبهه آزادیبخش ملی، FLN) پیوست، روزنامه المجاهد را ویرایش کرد و سفیر دولت موقت الجزایر در غنا شد. آثار کلیدی او، از جمله پوست سیاه، ماسکهای سفید (۱۹۵۲) که به بررسی روانشناسی نژادپرستی میپردازد، استعمار در حال مرگ (۱۹۵۹) که تغییرات فرهنگی انقلاب الجزایر را توصیف میکند، و ملعونان زمین (۱۹۶۱) که خشونت را به عنوان ابزار رهایی توجیه میکند، پایهگذار نظریههای ضداستعماری هستند. فانون استعمار را نه تنها اقتصادی و سیاسی، بلکه روانی و فرهنگی میدانست و بر ضرورت ایجاد انسانیت جدیدی پس از استعمار تأکید داشت. او در ۳۶ سالگی بر اثر لوسمی درگذشت، اما میراثش جنبشهای آزادیبخش در آفریقا، فلسطین، آمریکای لاتین و جنبشهای حقوق مدنی سیاهپوستان را الهام بخشید. این مقاله زندگی، آثار، فلسفه و تأثیرات پایدار او را بررسی میکند، با تمرکز بر جنبههای روانشناختی و انقلابیاش.
تصویر فرانتس فانون در جوانی فرانتس فانون در دهه ۱۹۵۰، در دوران فعالیت روانپزشکیاش در الجزایر. منبع: Wikimedia Commons.
زندگینامه اولیه
فرانتس عمر فانون در ۲۰ ژوئیه ۱۹۲۵ در فورت دو فرانس، پایتخت مارتینیک، متولد شد. مارتینیک در آن زمان مستعمره فرانسه بود و خانواده فانون، که از طبقه متوسط سیاهپوستان بودند، شامل پدرش کازیمیر فانون (بازرس گمرک) و مادرش الئانور مدلیس (صاحب فروشگاه سختافزار) میشد. او سومین فرزند از هشت فرزند بود و در خانوادهای با ریشههای آفریقایی-کارائیبی و الزاسی رشد کرد. فانون در دبیرستان ویکتور شولشر، یکی از معتبرترین مدارس مارتینیک، تحصیل کرد و تحت تأثیر معلمش، شاعر و سیاستمدار آیمه سزیر، قرار گرفت که بنیانگذار جنبش نگریتود (Negritude) بود. این جنبش بر هویت سیاهپوستانه و فرهنگی آفریقایی تأکید داشت و فانون را به تفکر در مورد هویت نژادی واداشت. او عاشق فوتبال بود و بعدها در بیمارستان بلیدا، مسابقات فوتبالی برای بیماران و کارکنان سازماندهی کرد. در دوران نوجوانی، فانون با نژادپرستی سیستماتیک در جامعه استعماری روبرو شد، که بعدها در آثارش بازتاب یافت.
در سال ۱۹۴۳، پس از سقوط فرانسه به دست نازیها و کنترل رژیم ویشی بر مارتینیک، فانون که تنها ۱۸ ساله بود، از جزیره گریخت و به دومینیکا پناهنده شد. او پس از قیامی محلی به مارتینیک بازگشت و به گردان پیادهنظام آنتیلی پنجم در ارتش آزاد فرانسه پیوست. فانون در مراکش و الجزایر آموزش دید و در عملیات دراگون و نبرد آلزاس شرکت کرد، جایی که زخمی شد و نشان صلیب جنگ را دریافت کرد. با این حال، تجربیاتش از نژادپرستی، یهودستیزی و اسلامهراسی در ارتش فرانسه، او را دلسرد کرد؛ سربازان سیاهپوست اغلب از خطوط مقدم حذف میشدند. این تجربیات اولیه، بذرهای انتقاد فانون از استعمار را کاشتند و او را به عنوان یک مبارز ضداستعماری شکل دادند.
تحصیلات و حرفه روانپزشکی
پس از جنگ جهانی دوم، فانون در ۱۹۴۶ به فرانسه بازگشت و در دانشگاه لیون در رشته پزشکی و روانپزشکی تحصیل کرد. او در سال ۱۹۵۱ مدرک دکترای پزشکی خود را دریافت کرد و تحت تأثیر فیلسوفانی مانند ژانپل سارتر، موریس مرلو-پونتی و ژاک لاکان قرار گرفت. فانون سه نمایشنامه نوشت (دو تای آنها باقی مانده) و در سمینارهای مرلو-پونتی شرکت کرد. رساله دکترایش در ابتدا مقالهای در مورد بیگانگی سیاهپوستان بود که به دلیل محتوای سیاسیاش رد شد، و بعدها به تغییرات ذهنی در بیماری فریدریش تغییر یافت. در سال ۱۹۴۸، رابطهای با میشل وایر داشت که منجر به تولد دخترش میریل در ۱۹۵۳ شد. در ۱۹۵۲ با جوزی دوبله ازدواج کرد و پسری به نام اولیویه به دنیا آمد.
فانون در بیمارستان سنتآلبان-سور-لیمگنول تحت نظارت فرانسوا توسکل، بنیانگذار رواندرمانی نهادی، آموزش دید. این رویکرد بر ادغام بیماران در جامعه و فرهنگ تأکید داشت و فانون را به مدل روانشناسی جامعهای سوق داد. او باور داشت که بیماران روانی با ادغام در خانواده و جامعه بهبود مییابند، نه در انزوای نهادی. در ۱۹۵۳، به عنوان رئیس بخش روانپزشکی بیمارستان بلیدا-ژوآنویل در الجزایر منصوب شد، جایی که هم بیماران الجزایری و هم سربازان فرانسوی را درمان میکرد. او اثرات خشونت استعماری بر روان انسان را مشاهده کرد و درمانهای نوآورانهای مانند درمان اجتماعی-فرهنگی معرفی کرد، که بیماران را به ریشههای فرهنگیشان متصل میکرد.
فرانتس فانون با تیم پزشکی در بلیدا فانون با تیم پزشکی در بیمارستان بلیدا، الجزایر، ۱۹۵۳–۱۹۵۶. منبع: Wikimedia Commons.
فعالیتهای سیاسی و انقلاب الجزایر
جنگ الجزایر (۱۹۵۴–۱۹۶۲) نقطه عطفی در زندگی فانون بود. از ۱۹۵۴، او با جبهه آزادیبخش ملی (FLN) همکاری کرد و قربانیان شکنجه و مبارزان را درمان نمود. در ۱۹۵۵ به طور کامل به FLN پیوست و تحقیقات فرهنگی در کابلی انجام داد. در ۱۹۵۶، نامه استعفا مشهورش را نوشت که در آن تبعیض نژادی در بیمارستان را محکوم کرد و اخراج شد. به تونس تبعید شد و ویراستار روزنامه المجاهد شد، جایی که مقالاتش در مورد استراتژیهای انقلابی منتشر میشد. فانون سفیر دولت موقت جمهوری الجزایر (GPRA) در غنا شد و در کنفرانسهای آکرا، کوناکری، آدیس آبابا و قاهره شرکت کرد. او خطوط تأمین و جبهههای جنگ را سازماندهی کرد و بر وحدت آفریقایی تأکید داشت.
در این دوره، فانون با رهبرانی مانند گمال عبدالناصر و کوامه نکرومه ملاقات کرد و سفرهایش به آفریقای زیرصحرا تفکرش را غنی ساخت. او خشونت استعماری را به عنوان زبانی تحمیلی توصیف کرد و خشونت انقلابی را به عنوان پاسخی کاتارتیک و ضروری برای رهایی میدید. فعالیتهایش او را به عنوان استراتژیست انقلاب آفریقایی تثبیت کرد، هرچند بیماری لوسمیاش در ۱۹۶۰ تشخیص داده شد.
آثار عمده
فانون دو کتاب اصلی در زمان حیاتش منتشر کرد: پوست سیاه، ماسکهای سفید (۱۹۵۲) که بر اساس تجربیاتش در لیون نوشته شد و روانشناسی استعمار را بررسی میکند، و ملعونان زمین (۱۹۶۱) که دیکتهشده در بستر بیماری است و با مقدمه سارتر، خشونت را توجیه میکند. استعمار در حال مرگ (۱۹۵۹) تغییرات فرهنگی در انقلاب الجزایر را توصیف میکند، مانند نقش زنان بدون حجاب به عنوان نماد رهایی. به سوی انقلاب آفریقایی (۱۹۶۴، پس از مرگ) مجموعه مقالاتی از المجاهد است. در ۲۰۱۵، نوشتههای در مورد بیگانگی و آزادی منتشر شد که شامل نوشتههای منتشرنشده است. آثار فانون ترکیبی از روانکاوی، پدیدارشناسی، اگزیستانسیالیسم و نگریتود است و توسط جوزی ویرایش میشد.
جلد کتاب ملعونان زمین جلد کتاب ملعونان زمین (۱۹۶۱)، اثر کلیدی فانون در دفاع از خشونت انقلابی. منبع: Wikimedia Commons.
فلسفه و ایدههای کلیدی
فلسفه فانون بر روانپاتولوژی استعمار، نژادپرستی و رهایی تمرکز دارد. او استعمار را سیستمی دانست که جهان بومیان را بازسازی میکند و خشونت را ابزار کنترل اجتماعی میبیند، اما خشونت انقلابی را کاتارتیک و ضروری برای بازسازی هویت انسانی میدانست. در پوست سیاه، ماسکهای سفید، بیگانگی سیاهپوستان را توصیف میکند: احساس حقارت ناشی از وابستگی به زبان و فرهنگ سفید، که مانع شخصسازی کامل میشود. او بر نقش زبان در سرکوب تأکید داشت و هویت را دیالکتیکی میدید.
فانون منتقد دولتهای پسااستعماری بود و "پستاستعمار" را به عنوان ادامه وابستگی اقتصادی و فرهنگی نقد کرد. او بر ایجاد "انسانیت جدید" پس از انقلاب اصرار داشت، با تمرکز بر کرئولیزاسیون (ترکیب فرهنگی) و هومنیسم ضد نژادپرستانه. ایدههایش از هگل (ارباب-برده)، مارکس (طبقه و انقلاب) و سارتر (اگزیستانسیالیسم) الهام گرفته، اما به جنوب جهانی خطاب شده است. فانون رواندرمانی را با سیاست درهم آمیخت و بر اصلاح فرهنگی در انقلاب تأکید کرد.
مرگ و میراث
فانون در اکتبر ۱۹۶۱ با کمک CIA به ایالات متحده منتقل شد و در بتزدا، مریلند، از پنومونی دوطرفه بر اثر لوسمی درگذشت. طبق خواسته FLN، جسدش به الجزایر منتقل و در گورستان شهدای عین کرمه دفن شد. میراث فانون گسترده است: او الهامبخش جنبشهای آزادیبخش در فلسطین، سریلانکا، آفریقای جنوبی، و ایالات متحده (مانند بلک پنترها و مالکوم ایکس) شد. ایدههایش بر استیو بیکو، چه گوارا، و پائولو فریره تأثیر گذاشت و در ادبیات آفریقایی (مانند نگوگی وا تیونگو) بازتاب یافت. در نظریه کوئیر، ایدههایش در مورد جنسیت سیاه نقد میشود، اما در نظریه انتقادی سیاه (افروپسیمیسم) و مطالعات پسااستعماری، بنیادی است. جایزه فرانتس فانون توسط انجمن فلسفه کارائیب اعطا میشود و بنیاد فرانتس فانون توسط دخترش میریل اداره میشود. تا امروز، آثارش در جنبشهای ضد نژادپرستی و ضداستعماری زنده است.
فرانتس فانون در کنفرانس مطبوعاتی تونس فانون در کنفرانس مطبوعاتی کنگره نویسندگان در تونس، ۱۹۵۹. منبع: Wikimedia Commons.
منابع
کتابها و بیوگرافیها
- Cherki, Alice. Frantz Fanon: A Portrait. Translated by Nadia Benabid. Ithaca, NY: Cornell University Press, 2006. https://archive.org/details/frantzfanonportr00cher
- Macey, David. Frantz Fanon: A Biography. 2nd ed. London: Verso, 2012. https://www.versobooks.com/products/2272-frantz-fanon
- Williams, James S. Frantz Fanon. London: Reaktion Books, 2021. https://press.uchicago.edu/ucp/books/book/distributed/F/bo208669969.html
مقالات و دانشنامهها
- Khalfa, Jean, and Robert J. C. Young. "Frantz Fanon." In Stanford Encyclopedia of Philosophy, edited by Edward N. Zalta. Spring 2019. Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2019. https://plato.stanford.edu/entries/frantz-fanon/
- Gordon, Lewis R. "Frantz Fanon." In Internet Encyclopedia of Philosophy. https://iep.utm.edu/fanon/
- "Frantz Fanon." Encyclopædia Britannica. Last modified December 12, 2025. https://www.britannica.com/biography/Frantz-Fanon
- "Frantz Fanon." Wikipedia. Last modified November 26, 2025. https://en.wikipedia.org/wiki/Frantz_Fanon
آثار فانون (انتخابی)
- Fanon, Frantz. Peau noire, masques blancs. Paris: Éditions du Seuil, 1952. (Black Skin, White Masks, trans. Richard Philcox, New York: Grove Press, 2008.)
- Fanon, Frantz. Les Damnés de la terre. Paris: Éditions du Seuil, 1961. (The Wretched of the Earth, trans. Richard Philcox, New York: Grove Press, 2004.)
- Fanon, Frantz. L’An V de la Révolution Algérienne. Paris: Éditions du Seuil, 1959. (A Dying Colonialism, trans. Haakon Chevalier, New York: Grove Press, 1965.)
- Fanon, Frantz. Pour la révolution africaine: Écrits politiques. Paris: Éditions François Maspero, 1964. (Toward the African Revolution, trans. Haakon Chevalier, New York: Grove Press, 1967.)
تحلیلهای فلسفی
- Hudis, Peter. Frantz Fanon: Philosopher of the Barricades. London: Pluto Press, 2015. https://www.plutobooks.com/9780745336251/frantz-fanon
- "Frantz Fanon." LSE Africa Hub for African Thought. https://www.lse.ac.uk/africa/hub-for-african-thought/thinkers/frantz-fanon
منابع تصویری
تصاویر از Wikimedia Commons انتخاب شدهاند، که در حوزه عمومی (public domain) یا تحت مجوز Creative Commons قرار دارند:
- https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Frantz_Fanon