کاربر:Khosro/صفحه تمرین NOINDEX: تفاوت میان نسخه‌ها

[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|بندانگشتی|1148x1148px]]'''مهدی قلی‌خان هدایت'''، ملقب به مخبرالسلطنه (متولد ۷ شعبان ۱۲۸۰ ه‍.ق،۱۲۴۳ ه‍.ش، تهران – درگذشته ۱۳۳۴ ه‍.ش، تهران)، یکی از برجسته‌ترین رجال سیاسی و فرهنگی دوره قاجار و پهلوی اول بود که بیش از پنج دهه در عرصه سیاست، اداره، و فرهنگ ایران نقش‌آفرینی کرد. او در خانواده‌ای اشرافی در تهران متولد شد و از کودکی در محیطی آشنا با مدرنیته غربی رشد یافت. پدرش، علیقلی‌خان مخبرالدوله، وزیر پست و تلگراف [[ناصرالدین شاه|ناصرالدین‌ شاه]] بود و جدش، رضاقلی‌خان هدایت، نویسنده روضةالصفای ناصری. مخبرالسلطنه تحصیلات مقدماتی را در تهران گذراند و در ۱۴سالگی به همراه برادرش، مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله، برای ادامه تحصیل به اروپا (سوئیس و آلمان) رفت، جایی که زبان آلمانی را آموخت و با تاریخ و فرهنگ اروپایی آشنا شد. او پس از بازگشت در سال ۱۲۵۹، در دارالفنون به تدریس زبان آلمانی پرداخت و به استخدام تلگرافخانه درآمد. در سال ۱۲۶۹، با دخترعمویش، نیرالملک، ازدواج کرد و صاحب شش پسر شد.

ورود هدایت به عرصه سیاست با مناصب درباری در زمان ناصرالدین‌ شاه آغاز شد. پس از مرگ پدرش در سال ۱۳۱۵ ه‍.ق، [[مظفرالدین شاه|مظفرالدین‌ شاه]] لقب مخبرالسلطنه را به او اعطا کرد و ریاست پستخانه و تلگراف آذربایجان را بر عهده گرفت. در سفر دوم مظفرالدین‌شاه به اروپا به عنوان مترجم همراه شد و فن کلیشه‌سازی و عکاسی را آموخت. پس از عزل امین‌السلطان ([[میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم|اتابک]])، سفری به مکه، آمریکا، ژاپن، و اروپا کرد که تجربیاتش را در سفرنامه مکه ثبت نمود. اواخر سلطنت مظفرالدین‌شاه، رئیس مدرسه نظامی تهران شد و در ترغیب شاه به صدور فرمان مشروطیت نقش داشت، با استناد به پیشرفت ژاپن و لزوم مجلس.

در [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]]، مخبرالسلطنه هدایت رابط دربار و مجلس بود و در هیئت تدوین نظامنامه انتخابات عضویت داشت. او در کابینه‌های اولیه مشروطه، وزیر علوم و عدلیه شد و در سال ۱۳۲۶ ه‍.ق، والی آذربایجان گردید، اما پس از به توپ بستن مجلس استعفا داد و به اروپا رفت. با پیروزی مشروطه‌خواهان، دوباره والی آذربایجان و سپس فارس شد. هدایت در کابینه‌های عین‌الدوله و مستوفی‌الممالک، وزارت عدلیه و فوائد عامه را بر عهده گرفت. در قیام [[شیخ محمد خیابانی]] (۱۲۹۹ ه‍.ش)، به عنوان والی آذربایجان اعزام شد و با رایزنی، مقدمات سرکوب را فراهم کرد، هرچند بعدها مرگ خیابانی را خودکشی خواند.

پس از کودتای ۱۲۹۹ ه‍.ش، از حامیان [[سید ضیاءالدین طباطبایی|سید ضیاء]] و [[رضاشاه پهلوی|رضاخان]] بود و بخشی از حقوقش را به دولت جدید بخشید. در کابینه مستوفی‌الممالک، وزیر فوائد عامه شد و لایحه راه‌آهن سراسری را به مجلس برد. مخبرالسلطنه با سلطنت رضاشاه، جایگاه ویژه‌ای یافت و در خرداد ۱۳۰۶ ه‍.ش، نخست‌وزیر شد – طولانی‌ترین دوره (تا شهریور ۱۳۱۲ ه‍.ش). در این دوران، کلنگ راه‌آهن زده شد، قانون البسه متحدالشکل تصویب گردید، و اصلاحات اداری پیش رفت، اما آزادی مطبوعات محدود شد و [[سید حسن مدرس]] حذف گردید. هدایت خود را «ماشین امضای رضاشاه» می‌دانست و از وظایف قانونی شانه خالی می‌کرد. او پس از استعفا، حقوق بازنشستگی گرفت و تا مرگ در انزوا ماند.

مهدی قلی‌خان هدایت ادیب و فرهنگی بود با تسلط بر فارسی، عربی، آلمانی، و علاقه به موسیقی، ریاضی، و فلسفه. آثارش شامل «خاطرات و خطرات»، «گزارش ایران» (چهار جلد، تاریخ از پیش از اسلام تا ۱۲۹۹ ه‍.ش)، «سفرنامه مکه»، «تحفه مخبری»، «تحفة الآفاق»، «مجمع الادوار» (موسیقی)، و «فوائدالترجمان» (ترجمه). دیدگاه‌هایش بر تعادل سنت، مذهب، و مدرنیته تأکید داشت: سنت را پایه هویت، مذهب را نیروی اخلاقی، و مدرنیته را پیشرفت علمی می‌دانست. میراثش در سیاست (تثبیت پهلوی) و فرهنگ (منابع تاریخی) دوگانه است – سیاستمداری محافظه‌کار و عافیت‌طلب، اما روشنفکری شیفته کتاب.<ref name=":0">[https://psri.ir/?id=n8mvgb03 شرح حال مهدی قلی‌خان هدایت مشهور به مخبرالسلطنه - موسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی]</ref><ref name=":1">[http://pajoohe.ir/%D9%85%D8%AE%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%B7%D9%86%D9%87-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA__a-38275.aspx مخبرالسلطنه هدایت - پژوهه]</ref><ref name=":2">[https://www.iichs.ir/fa/news/5538/%D9%85%D8%B1%D8%AF-%D8%A8%DB%8C-%D8%AE%D8%B7%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D9%88-%D8%AE%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D9%85%DB%8C-%DA%AF%D9%81%D8%AA مرد بی‌خطری که از «خاطرات و خطرات» می‌گفت! - پژوهشکده تایخ معاصر] 1</ref><ref name=":3">[https://www.cgie.org.ir/fa/news/265424/%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D9%82%D9%84%DB%8C%E2%80%8C%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%88-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D8%B4-%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D8%B4%D8%A7%D9%87 مهدی قلی‌خان هدایت و دوران شش پادشاه - مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی]</ref><ref name=":4">[https://www.rouydad24.ir/fa/news/202836/%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D9%82%D9%84%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA-%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%B7%D9%84%D8%A8-%DB%8C%D8%A7-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%AD%D8%A7%D9%81%D8%B8%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1 مهدی قلی خان هدایت؛ نخست وزیر عافیت طلب یا سیاستمدار محافظه کار؟ - رویداد ۲۴]</ref><ref name=":5">[https://ashwood.ir/%D9%85%D8%AE%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%B7%D9%86%D9%87/ مخبرالسلطنه - اشوود]</ref><ref name=":6">[https://www.ibna.ir/news/207100/%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D9%82%D9%84%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%AA%D8%B9%D8%B5%D8%A8-%D9%86%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA-%D9%88-%D8%AD%D9%82%D8%A7%DB%8C%D9%82-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF مهدی‌قلی ‌خان هدایت: در تاریخ تعصب نباید داشت و حقایق را باید نگاشت/سیاستمداری که شیفته کتاب و کتابخوانی بود - ایبنا]</ref><ref name=":7">[https://ensani.ir/file/download/article/20131214110134-9483-193.pdf بررسى آثار و مكتوبات مهدى قلى هدايت (مخبرالسلطنه)، تألیف هادی وکیلی، حسین احمدزاده]</ref>  

مهدی قلی‌خان هدایت، ملقب به مخبرالسلطنه، در ۷ شعبان ۱۲۸۰ ه‍.ق (۱۲۴۳ ه‍.ش) در تهران متولد شد. او سومین پسر علیقلی‌خان مخبرالدوله، وزیر پست و تلگراف ناصرالدین‌شاه و وزیر داخله مظفرالدین‌شاه، و نوه رضاقلی‌خان هدایت، نویسنده روضةالصفای ناصری و رئیس دارالفنون، بود. خاندان هدایت از خاندان‌های اشرافی قاجاری بودند که نسب‌شان به کمال خجندی می‌رسید و در تأسیس مخابرات مدرن ایران نقش داشتند. هدایت تولد خود را این‌گونه توصیف می‌کند: <blockquote>«تولدم را هفتم شعبان ۱۲۸۰ ه.ق از تلگراف به تبریز گفتند، رضاقلی مهدی‌ام نام نهاد. عزیز جان دختر محمدمهدی خان خاله پدرم مرا خان‌خانان خواند و به این اسم تا زمان مظفرالدین شاه معروف بودم.»<ref name=":0" /><ref name=":1" /> </blockquote>

در سال ۱۲۶۹، هدایت با نیرالملک، دخترعمویش، ازدواج کرد و صاحب شش پسر شد: زیبنده، فیض‌الله، فضل‌الله، فتح‌الله، لطف‌الله، و نصرالله (که نماینده محلات در مجلس دهم بود). این ازدواج در محیط خانوادگی اشرافی، پیوند خاندان هدایت را تقویت کرد.<ref name=":5" />  

مهدی قلی‌خان هدایت در ۱۴سالگی، به همراه برادرش مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله، برای ادامه تحصیل به اروپا اعزام شد. ابتدا به سوئیس رفتند و سپس در آلمان به فراگیری زبان آلمانی پرداختند. هدایت در این دوره با تاریخ، فرهنگ، و پیشرفت‌های علمی اروپا آشنا شد. او پس از بازگشت به ایران در سال ۱۲۵۹، در دارالفنون به تدریس زبان آلمانی مشغول گردید و به استخدام تلگرافخانه درآمد. این تجربه اروپایی، دیدگاه او را نسبت به مدرنیته و ضرورت اصلاحات در ایران شکل داد.<ref name=":0" /><ref name=":1" />  

پس از مرگ پدرش در سال ۱۳۱۵ ه‍.ق، مظفرالدین‌شاه لقب مخبرالسلطنه را به مهدی قلی‌خان هدایت اعطا کرد و او را رئیس پستخانه و تلگراف آذربایجان نمود. در سفر دوم مظفرالدین‌شاه به اروپا در سال ۱۲۷۷ ه‍.ش، به عنوان مترجم همراه شاه بود و در این سفر فن کلیشه‌سازی و عکاسی را آموخت. پس از عزل [[میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم|میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان]]، هدایت سفری طولانی به مکه، آمریکا، ژاپن، و اروپا کرد که تجربیاتش را در سفرنامه مکه ثبت نمود. اواخر سلطنت مظفرالدین‌شاه، به ریاست مدرسه نظامی تهران منصوب شد و در ترغیب شاه به صدور فرمان مشروطیت نقش ایفا کرد، با اشاره به پیشرفت ژاپن و لزوم تأسیس مجلس.<ref name=":3" /><ref name=":5" />  

در اوایل جنبش مشروطه، هدایت به عنوان رابط دربار و مجلس شورای ملی عمل کرد. او در هیئت تدوین نظامنامه انتخابات در سال ۱۳۲۴ ه‍.ق، عضویت داشت و در کابینه‌های اولیه مشروطه، ابتدا وزیر علوم (۱۳۲۵ ه‍.ق) و سپس وزیر عدلیه شد. هدایت در این دوره از اصلاحات قانونی حمایت کرد و در تدوین قوانین اولیه مجلس مشارکت داشت. [[احمد کسروی]] در «تاریخ مشروطه ایران» از نقش هدایت در هماهنگی بین دربار و مشروطه‌خواهان یاد می‌کند.<ref name=":2" /><ref>کتاب «تاریخ مشروطه ایران»، تأیف احمد کسروی</ref>  

مهدی قلی‌خان هدایت در سال ۱۳۲۶ ه‍.ق، به ولایت آذربایجان منصوب شد، اما پس از به توپ بستن مجلس توسط [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]]، استعفا داد و به اروپا سفر کرد. با پیروزی مشروطه‌خواهان در سال ۱۳۲۷ ه‍.ق، دوباره به ولایت آذربایجان بازگشت و سپس والی فارس گردید. در کابینه‌های عین‌الدوله و مستوفی‌الممالک، وزارت عدلیه و فوائد عامه را بر عهده گرفت. [[ناظم‌الاسلام کرمانی]] در «تاریخ بیداری ایرانیان» از فعالیت‌های هدایت در این دوره به عنوان تلاش برای تثبیت مشروطه یاد می‌کند.<ref name=":0" /><ref>کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان»، تألیف ناظم‌الاسلام کرمانی</ref>  

مهدی قلی‌خان هدایت در سال ۱۲۹۹ ه‍.ش، به عنوان والی آذربایجان اعزام شد تا قیام شیخ محمد خیابانی را مدیریت کند. او با رایزنی و مذاکره، مقدمات سرکوب را فراهم کرد، هرچند بعدها مرگ خیابانی را خودکشی خواند. این اقدام هدایت را به عنوان سیاستمداری محافظه‌کار نشان داد که اولویت را به حفظ نظام می‌داد.<ref name=":8">[https://www.iichs.ir/fa/article/18428/%D8%B1%DB%8C%D9%84-%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B1%D8%B6%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%87%DB%8C ریل‌گذار استبداد رضاشاهی - پژوهشکده تایخ معاصر] 2</ref>  

پس از [[کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹|کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹]] ه‍.ش، مهدی قلی‌خان هدایت از حامیان [[سید ضیاءالدین طباطبایی]] و رضاخان بود. او بخشی از حقوق خود را به دولت جدید بخشید و در کابینه حسن مستوفی‌الممالک، وزیر فوائد عامه شد. در این سمت، لایحه ساخت راه‌آهن سراسری را به مجلس برد و مقدمات آن را فراهم کرد. هدایت با رضاخان روابط نزدیکی برقرار کرد و در تثبیت قدرت او نقش داشت. او خود را سیاستمداری محافظه‌کار می‌دانست که اولویت را به پیشرفت اداری و اقتصادی می‌داد.<ref name=":0" /><ref name=":8" />  

مهدی قلی‌خان هدایت در خرداد ۱۳۰۶ ه‍.ش، به نخست‌وزیری منصوب شد و این پست را تا شهریور ۱۳۱۲ ه‍.ش، به مدت شش سال و سه ماه، حفظ کرد – طولانی‌ترین دوره نخست‌وزیری در تاریخ ایران تا آن زمان. در این دوران، کلنگ راه‌آهن سراسری زده شد، قانون البسه متحدالشکل تصویب گردید، و اصلاحات اداری مانند تأسیس ثبت اسناد و احوال پیش رفت. هدایت در کابینه‌اش، آزادی مطبوعات را محدود کرد و در حذف مخالفانی چون [[سید حسن مدرس]] نقش داشت. او رضاشاه را «ماشین امضا» می‌خواند و از وظایف قانونی خود در برابر شاه شانه خالی می‌کرد، اما در اجرای سیاست‌های رضاشاه، مانند مدرن‌سازی اداری، فعال بود.<ref name=":2" /><ref name=":3" />  

مهدی قلی‌خان هدایت در شهریور ۱۳۱۲ ه‍.ش، استعفا داد و حقوق بازنشستگی دریافت کرد. پس از آن، تا مرگ در انزوا ماند و به فعالیت‌های فرهنگی پرداخت. او در خاطراتش، این دوره را زمان تمرکز بر نوشتن و مطالعه توصیف می‌کند.<ref name=":5" /><ref name=":6" />  

مهدی قلی‌خان هدایت شیفته کتاب و کتابخوانی بود و کتابخانه بزرگی داشت. او بر این باور بود که «در تاریخ تعصب نباید داشت و حقایق را باید نگاشت». تسلط بر فارسی، عربی، و آلمانی داشت و به موسیقی، ریاضی، و فلسفه علاقه‌مند بود. هدایت در اروپا با فرهنگ غربی آشنا شد و این علاقه را تا پایان عمر حفظ کرد.<ref name=":6" /><ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/108407/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%BA%D9%84-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D9%BE%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C ابوالمشاغل دوران قاجار و پهلوی - حوزه نت]</ref>  

آثار مهدی قلی‌خان هدایت شامل موارد زیر است:  

 

* «خاطرات و خطرات» (۱۳۲۹ ه‍.ش، توشه‌ای از شش پادشاه با اسناد، آمار، و تصاویر)

* «مجمع الادوار» (درباره موسیقی)

این آثار منابع مهمی برای تاریخ معاصر ایران هستند.<ref name=":1" /><ref name=":7" />  

مهدی قلی‌خان هدایت بر تعادل میان سنت، مذهب، و مدنیته تأکید داشت. او سنت را پایه هویت ملی می‌دانست و مذهب را نیروی اخلاقی جامعه. مدنیته را پیشرفت علمی و اداری تلقی می‌کرد که باید با احتیاط وارد شود تا تعادل برهم نخورد. هدایت در آثارش، مانند «خاطرات و خطرات»، از ضرورت اصلاحات بدون از دست دادن ارزش‌های سنتی سخن می‌گفت. او مذهب را عامل وحدت می‌دانست و مدنیته را ابزار پیشرفت، اما هشدار می‌داد که افراط در هر کدام زیان‌بار است. هدایت سنت را به عنوان ریشه‌های فرهنگی ایران حفظ می‌کرد و مذهب را در اخلاق اجتماعی مؤثر می‌دانست، در حالی که مدنیته را برای توسعه اداری و اقتصادی ضروری می‌شمرد. این دیدگاه در نوشته‌هایش، مانند گزارش‌های جغرافیایی، با ترکیب آمار مدرن و توصیفات سنتی بازتاب یافته است.<ref name=":7" />  

مهدی قلی‌خان هدایت سیاستمداری محافظه‌کار و عافیت‌طلب بود که اولویت را به حفظ نظم و اجرای سیاست‌های مرکزی می‌داد. او در سرکوب قیام‌ها، مانند سرکوب قیام شیخ محمد خیابانی، و حمایت از رضاشاه، این رویکرد را نشان داد. هدایت خود را مجری سیاست‌های شاه می‌دانست و از درگیری مستقیم با قدرت اجتناب می‌کرد. او در «خاطرات و خطرات»، از بی‌طرفی در تاریخ‌نویسی دفاع می‌کند و می‌گوید حقایق باید بدون تعصب نگاشته شود. این محافظه‌کاری او را به عنوان نخست‌وزیری معرفی می‌کند که در دوره رضاشاه، آزادی مطبوعات را محدود کرد و در حذف مخالفان نقش داشت، اما خود را ماشین امضای شاه می‌خواند. هدایت در تصمیم‌گیری‌ها، عافیت‌طلبی را ترجیح می‌داد و از وظایف قانونی در برابر شاه شانه خالی می‌کرد، که این رویکرد در طولانی‌ترین دوره نخست‌وزیری‌اش (۱۳۰۶–۱۳۱۲ ه‍.ش) مشهود است. او سیاست را ابزاری برای حفظ تعادل می‌دانست و از تغییرات رادیکال پرهیز می‌کرد.<ref name=":2" /><ref name=":4" /><ref name=":8" />  

مهدی قلی‌خان هدایت درسال ۱۳۳۴ ه‍.ش، در تهران درگذشت. او تا پایان عمر در انزوا ماند و به مطالعه و نوشتن پرداخت. مرگش پایان دوره‌ای از رجال قاجاری بود که به پهلوی اول پل زدند.<ref name=":0" /><ref name=":5" />  

میراث مهدی قلی‌خان هدایت در سیاست دوگانه است. او در تثبیت پهلوی اول و اجرای اصلاحات رضاشاهی، مانند راه‌آهن و ثبت اسناد، نقش کلیدی داشت. اما محدودیت آزادی‌ها و حذف مخالفان در دوره نخست‌وزیری‌اش، او را به عنوان ریل‌گذار استبداد رضاشاهی معرفی می‌کند. هدایت بیش از ۵۰ منصب داشت، از والی تا وزیر و نخست‌وزیر، و در دوران شش پادشاه (ناصرالدین‌شاه تا رضاشاه) خدمت کرد.<ref name=":3" /><ref name=":8" />  

در فرهنگ، آثار هدایت منابع ارزشمندی برای تاریخ ایران هستند. «خاطرات و خطرات» اسناد منحصربه‌فردی از مشروطه تا پهلوی ارائه می‌دهد. کتاب‌های جغرافیایی و تاریخی‌اش، مانند «گزارش ایران»، آمار و توصیفات دقیقی دارند. هدایت به عنوان ادیبی شیفته کتاب، الگویی برای روشنفکری محافظه‌کار بود.<ref name=":6" /><ref name=":7" />  

== منابع: ==