دکتر محمد مصدق: تفاوت میان نسخه‌ها

| monarch3      = [[محمدرضا پهلوی]]

| deputy3        = [[احمد وثوق]]{{سخ}}[[میرمحمد مهنا]]

| office10      = [[فهرست وزیران امور خارجه ایران|وزیر امور خارجه]]

| term_start10  = ۲۴ خرداد ۱۳۰۲

مصدق در دوران انقلاب مشروطه به جرگه آزادیخواهان پیوست. بعد از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی‌ شاه مصدق نیز مدتی مخفی بود. در انتخابات مجلس اول به نمایندگی مردم اصفهان برگزیده شد، اما چون سن او به سی سال که حد نصاب برای انتخاب شدن بود نرسیده بود، اعتبار نامه‌اش در شعبه رسیدگی مورد اعتراض قرار گرفت، که او نیز از تمایندگی صرفنظر کرد. مدتی عضو انجمن مترقی «جامع آدمیت»‌ بود، چون گفته می‌شد این انجمن با فراماسونری ارتباطهایی دارد، از آن کناره گرفت. و به «جامع انسانیت» که علی اکبر دهخدا عضو فعال آن بود پیوست مدتی بعد از آن جمعیت نیز کناره‌ گیری کرد.

==تحصیل در خارج و بازگشت به ایران==

مصدق در اوایل سال ۱۹۰۹میلادی ( ۱۲۸۸هجری خورشیدی) برای ادامه تحصیلات عازم اروپا شد و در مدرسه علوم سیاسی پاریس ثبت نام کرد، ولی پس از چند ماه تحصیل به علت بیماری، به توصیه پزشکان از ادامه تحصیل دست کشید و به ایران بازگشت. در اوایل ۱۲۹۰ پس از بهبود کامل بار دیگر به همراه خانواده به اروپا بازگشت. مصدق فرزندانش را در نوشاتل سوییس به مدرسه گذاشت و خود در صدد برآمد امتحانات دور قبلی را به پایان ببرد. او پس از موفقیت به نوشاتل بازگشت و تا اواخر ژوییه ۱۹۱۳ دوره لیسانی و دکترای خود را در رشته حقوق به پایان رسانید. مدتی در دفتر حقوقی یکی از وکلای همان شهر به کارآموزی پرداخت و همزمان رساله دکترای خود را با عنوان « وصیت در فقه اسلام» تدوین نمود. رساله‌اش پس از طی مراحل مربوطه در شورای دانشکده به تصویب رسید و چاپ شد. مصدق بعد از اخذ درجه دکترا فرزندانش را برای ادامه تحصیل در سوییس گذاشت و خود درست یک روز قبل از آغاز جنگ جهانی اولی به ایران بازگشت. دکتر مصدق اولین ایرانی دارای دکترای حقوق بود.

== والی‌گری و وزارت ==

مصدق هنگام تشکیل کابینه دوم وثوق‌الدوله به اروپا رفت. اندکی بعد مشیرالدوله که به جای وثوق‌الدوله نخست وزیر شد او را برای تصدی وزارت عدلیه «دادگستری» به ایران دعوت کرد. مصدق از راه بندر بوشهر به ایران بازگشت. در فارس به درخواست عده‌ای از محترمین و طبقات و اقشار مختلف مردم که از نا امنیها و فشارهای حاکمان و والیان گذشته ناراضی بودند و طی تلگرافهای متعدد از مشیرالدوله خواهان انتصاب وی به والی‌گری فارس بودند از طرف نخست وزیر به ولایت فارس انتخاب شد. مصدق مدت شش‌ ماه در آن سمت باقی ماند. مصدق اولی شخصیت سیاسی بود که با کودتای سید ضیاء و رضاخان مخالفت کرد و آن‌را نپذیرفت. او اعلامیه‌های رژیم کودتا را در فارش منتش نکرد. تلاشهایش برای تشویق احمد شاه برای مقاومت در برابر کودتا نتیجه نداد و از والی‌گری فارس استعفا داد. بعد از قبول استعفایش از طرف شاه عازم تهران شد. در نزدیکی اصفهان، حاکم اصفهان به او اطلاع داد که می‌خواهند او را دستگیر کنند و به او توصیه کرد که به چهارمحال و بختیاری برود. او به آنجا رفت که پس از مدتی کابینه سید ضیاء سقوط کرد و قوام السلطنه نخست وزیر شد و مصدق را به عنوان وزیر مالیه به شاه معرفی کرد. مصدق پس از آمدن به تهران به علت وجود «‌آرمیتاژ اسمیت » مستشار انگلیسی مالیه از قبول وزارت امتناع کرد. با رفتم اسمیت در آبان ۱۳۰۰ با گرفتن امتیازاتی از مجلس برای اصلاح آن وزارتخانه، قبول خدمت کرد. پس از سقوط کابینه قوام در سوم بهمن ۱۳۰۰ مشیر الدوله مأمور تشکیل دولت شد. نخست وزیر از مصدق خواست که حکومت آذربایجان را که در آن زمان اوضاع مساعدی نداشت بپذیرد. مصدق این شغل را به شرطی که ارتش در آنجا تحت امر او باشد پذیرفت. مصدق از بهمن ۱۳۰۰ تا تیر ۱۳۰۱ در آن سمت باقی ماند اما به خاطر دخالتهای فرمانده قشون آذربایجان در امور اداری آنجا که به دستور وزیر جنگ یعنی رضاخان صورت می‌گرفت کناره‌گیری کرد. مصدق در کابینه دوم مشیرالدوله پیرنیا از خرداد ۱۳۰۲ تا مهر۱۳۰۲ به وزارت خارجه منصوب شد. وی در این دوران کوتاه در مقابل ادعا و فشار مداوم انگلستان ایستادگی کرد و مانع دستیابی آن به برخی جزاریر خلیج فارس از جمله ابوموسی و شیخ شعیب گردید.

== کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲ ==

بعد از تصویب ماده واحده ملی شدن صنعت نفت در مجلسین شورای ملی و سنا بحث بر سر این بود که این قانون چگونه اجرا شود. در این زمان بعد از قتل رزم آرا حسین علأء به عنوان نخست وزیر انتخاب شده بود. در واقع تمایل دولت بر این بود به بهانه اینکه ایران توانایی فنی استخراج و اداره تأسیسات نفتی را ندارد، اداره و استخراج و صادرات نفت همجنان به عهده شرکت نفت ایران و انگلیس باشد. در این گیرودار دکتر مصدق طرح ۹ماده‌ای را برای طرز اجرای ملی کردن صنعت نفت در کمیسیون نفت تصویب و تسلیم مجلس شورای ملی کرد. روز ۷ اردیبهشت ۱۳۳۰ حسین علاء از نخست وزیری استعفا داد. در همین روز در جلسه خصوصی مجلس و قبل از طرح و تصویب گزارش کمیسیون نفت جمال امامی به مصدق پیشنهاد نخست وزیری کرد که مصدق آنرا پذیرفت به شرطی که مجلس در جلسه رسمی به نخست وزیری او ابراز تمایل کند و همجنین طرح پیشنهادی کمیسیون نفت برای اجرای ملی کردن صنعت نفت و قانون خلع ید از شرکت نفت انگلیس را تصویب کند. البته امامی و دیگر وابستگان دربار و سفارت بریتانیا انتظار داشتند مصدق این پیشنهاد را رد کند اما مصدق با هوشیاری در آن مقطع حساس آنرا پذیرفت؛ این در حالی بود که در همین زمان سید ضیاء در حال مذاکره با شاه و در انتظار رأی تمایل مجلس با نخست وزیری‌اش بود.

== محاکمه، زندان و تبعید مصدق ==

مصدق ساعتی قبل از اشغال خانه‌اش به دست عوامل کودتا از راه پشت بام از خانه خارج شد. او روز ۲۹ مرداد در منزل یکی از دوستان بازداشت شد و از آنجا به فرمانداری نظامی تهران منتقل شد. شاه که قبل از این در پی شکست کودتای ۲۵ مرداد از کشور خارج شده و از طریق بغداد به رم رفته بود؛ پس از کودتای ۲۸ مرداد و روی کار آمدن دولت سرلشگر زاهدی در ۳۱ مرداد عازم تهران شد. بعد از کودتا یک حکومت نظامی خشن برقرار شد و بسیاری از نیروهای نهضت ملی دستگیر و روانه زندان شدند.  

سرانجام در ۲۲شهریور ۱۳۳۲ شاه دستور محاکمه مصدق و سرتیپ تقی ریاحی رییس سابق ستاد ارتش را صادر کرد. سرتیپ حسین آزموده دادستان ارتش پس از سه هفته که ار بازداشت آنها میگذشت، قرار بازپزس را تأیید کرد. مصدق در دادگاه ضمن دفاع از خود، رژیم شاه را به محاکمه کشید و دولت کودتا را محکوم کرد.

روز چهارشنبه ا مهر ۱۳۳۲ دادگاه ویژه عادی نظامی برای بازپرسی از مصدق و یاران او تشکیل شد و قرار بازداشت مصدق را به اتفاق آرا تأیید کرد. دادستان برای مصدق درخواست حکم اعدام کرده بود.  اولین جلسه محاکمه مصدق روز یکشنبه ۱۷آبان ۳۲ در تالار آیینه سلطنت آباد- محل زندان مصدق - تشکیل گردید. وکیل تسخیری مصدق سرهنگ جلیل بزرگمهر بود و ریاست دادگاه را سرلشگر نصرالله مقبلی به عهده داشت. در پایان دادگاه بدوی مصدق را به ۳ سال حبس مجرد محکوم کرد. دکتر مصدق به این حکم اعتراض کرد و دادگاه تجدید نظر روز پنج شنبه ۱۹ فروردین ۱۳۳۳ تشکیل شد. دادگاه تجدید نظر نیز رأی به سه سال حبس مجرد دکتر مصدق داد. دکتر مصدق درخواست فرجام دیگری به دیوان عالی ارائه داد و در نهایت بعد از ۲۳ماه رأ قطعی سه سال حبس به وی ابلاغ شد. پس از تأیید حکم از طرف دیوان عالی دکتر مصدق دوران سه ساله زندان مجرد را در لشگر ۲ زرهی قصر گذراند. در این مدت تنها خانواده‌اش اجازه ملاقات با وی را داشتند. پس از پایان یافتن دوره زندان، در۱۳مرداد۱۳۳۵ به احمدآباد منتقل شد و تا اواسط بهمن ۱۳۴۵ که به علت شدت یافتن بیماریش برای ادامه درمان در بیمارستان به تهران آمد، به مدت ۱۰ سال و پنج ماه در احمدآباد زیر نظر مأموران سازمان امنیت بود.

== اولین سالگرد درگذشت مصدق بعد از پیروزی انقلاب ضد سلطنتی ==

بعد از پیروزی انقلاب ضد سلطنتی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ اولین سالگرد درگذشت دکتر مصدق بعد از انقلاب در روز ۱۴ اسفند ۵۷ با حضور میلیونی مردم در شهرهای مختلف برگزار شد. جمعیت شرکت کننده در تهران و بر سر مزار مصدق بیشتر از بقیه شهرها بود. روزنامه کیهان روز ۱۵ اسفند این خبر را به طور مشروح با این تیتر منعکس کرد: «میلیونها نفر در بزرگداشت مصدق شرکت کردند».