۲۳۴
ویرایش
کاربر:Hamidreza/صفحه تمرین گارد جاویدان شاهنشاهی: تفاوت میان نسخه‌ها
کاربر:Hamidreza/صفحه تمرین گارد جاویدان شاهنشاهی (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۱۸ آوریل ۲۰۲۵، ساعت ۰۹:۳۱
، ۱۸ آوریلبدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
'''مقدمه''' | '''مقدمه''' | ||
گارد | گارد جاویدان، یا گارد جاویدان شاهنشاهی، یگان ویژه‌ای در ارتش ایران در دوران پهلوی، وظیفه حفاظت از خاندان سلطنتی و کاخ‌های محمدرضا پهلوی را بر عهده داشت. این نیرو، که نام خود را از گارد جاویدان هخامنشی وام گرفته بود، نه‌تنها سمبل وفاداری به تاج و تخت بود، بلکه ابزاری برای تحکیم قدرت رژیم پهلوی در برابر مردم ایران محسوب می‌شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷، این یگان منحل شد، اما میراث آن به‌عنوان بخشی از ساختار سرکوب در رژیم بعدی، جمهوری اسلامی، به شکل‌های دیگری ادامه یافت. این مقاله با نگاهی به نقش گارد جاویدان در حفظ استبداد پهلوی و شباهت‌های آن با سازوکارهای سرکوب در نظام کنونی، به بررسی تاریخچه، ساختار، هزینه‌ها، سرکوب‌ها، فرماندهان، سرنوشت اعضای آن پس از انقلاب، و تلاش‌های ترور علیه شاه می‌پردازد. | ||
== تاریخچه و تشکیل == | == تاریخچه و تشکیل == | ||
گارد جاویدان پهلوی، به‌صورت رسمی در سال ۱۳۲۱ (۱۹۴۲) در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی شکل گرفت، هرچند ریشه‌های آن به گروهان‌های حفاظتی دوران رضاشاه بازمی‌گردد. بر اساس اسناد تاریخی، این یگان ابتدا از ۷۰۰ داوطلب تشکیل شد و به‌تدریج به یک تیپ مستقل با حدود ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ نفر در سال‌های پایانی رژیم پهلوی گسترش یافت.<ref name=":0">[[:en:Imperial_Guard_(Iran)|ویکی پدیا انگلیسی]]</ref> | گارد جاویدان پهلوی، به‌صورت رسمی در سال ۱۳۲۱ (۱۹۴۲) در دوران سلطنت [[محمدرضا پهلوی]] شکل گرفت، هرچند ریشه‌های آن به گروهان‌های حفاظتی دوران [[رضاشاه پهلوی|رضاشاه]] بازمی‌گردد. بر اساس اسناد تاریخی، این یگان ابتدا از ۷۰۰ داوطلب تشکیل شد و به‌تدریج به یک تیپ مستقل با حدود ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ نفر در سال‌های پایانی رژیم پهلوی گسترش یافت.<ref name=":0">[[:en:Imperial_Guard_(Iran)|ویکی پدیا انگلیسی]]</ref> | ||
هدف اصلی گارد، حفاظت از شاه و خانواده‌اش بود، اما در عمل، این نیرو به ابزاری برای نمایش اقتدار رژیم و سرکوب مخالفان تبدیل شد. | هدف اصلی گارد، حفاظت از شاه و خانواده‌اش بود، اما در عمل، این نیرو به ابزاری برای نمایش اقتدار رژیم و سرکوب مخالفان تبدیل شد. | ||
| خط ۱۵: | خط ۱۵: | ||
=== '''رضا شمس‌آبادی''' === | === '''رضا شمس‌آبادی''' === | ||
[[پرونده:رضا شمس‌آبادی.jpg|بندانگشتی|250x250پیکسل|[[رضا شمس‌آبادی]]]] | |||
درتاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۴۴، سرباز وظیفه‌ای به نام رضا شمس‌آبادی که یکی از افراد گارد سلطنتی و در کاخ مرمر، درحال نگهبانی بود، محمدرضا پهلوی را هنگامی که از اتومبیل در مقابل سرسرای کاخ پیاده شد، به رگبار مسلسل بست. شاه با شتاب خود را به داخل ساختمان رساند؛ ولی دو تن از درجه‌داران محافظ او، به نام‌های استوار محمدعلی باباییان و آیت لشکری مورد اصابت گلوله قرار گرفته و کشته شدند. خود رضا شمس‌آبادی نیز با گلوله درجه‌داری به نام گروهبان ساری اصلانی کشته شد. شدت این تیراندازی آنقدر زیاد بود که شاه بعدها در مصاحبه با خبرنگار فرانسوی لوموند گفت: «احساس من این بود که پنجاه نفر به طرف من تیراندازی می‌کردند. زیرا تیراندازی واقعاً شدید بود. ساواک ابتدا اقدام او را به جنون نسبت داد، اما بعداً مدعی شد که او تحت تأثیر گروه‌های مائوئیستی به رهبری پرویز نیک‌خواه بود. این سوءقصد، که از درون گارد جاویدان رخ داد، نقص امنیتی رژیم پهلوی را آشکار کرد و بهانه‌ای برای بازسازی گارد، با حذف سربازان وظیفه شد و از سوی دیگر رژیم از این حادثه برای سرکوب بیشتر مخالفان سوءاستفاده کرد. الگویی که در نظام کنونی نیز ادامه یافته است.<ref name=":1">[https://historydocuments.ir/?page=post&id=2023 مرکز بررسی اسناد تاریخی]</ref> | درتاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۴۴، سرباز وظیفه‌ای به نام رضا شمس‌آبادی که یکی از افراد گارد سلطنتی و در کاخ مرمر، درحال نگهبانی بود، محمدرضا پهلوی را هنگامی که از اتومبیل در مقابل سرسرای کاخ پیاده شد، به رگبار مسلسل بست. شاه با شتاب خود را به داخل ساختمان رساند؛ ولی دو تن از درجه‌داران محافظ او، به نام‌های استوار محمدعلی باباییان و آیت لشکری مورد اصابت گلوله قرار گرفته و کشته شدند. خود رضا شمس‌آبادی نیز با گلوله درجه‌داری به نام گروهبان ساری اصلانی کشته شد. شدت این تیراندازی آنقدر زیاد بود که شاه بعدها در مصاحبه با خبرنگار فرانسوی لوموند گفت: «احساس من این بود که پنجاه نفر به طرف من تیراندازی می‌کردند. زیرا تیراندازی واقعاً شدید بود. ساواک ابتدا اقدام او را به جنون نسبت داد، اما بعداً مدعی شد که او تحت تأثیر گروه‌های مائوئیستی به رهبری پرویز نیک‌خواه بود. این سوءقصد، که از درون گارد جاویدان رخ داد، نقص امنیتی رژیم پهلوی را آشکار کرد و بهانه‌ای برای بازسازی گارد، با حذف سربازان وظیفه شد و از سوی دیگر رژیم از این حادثه برای سرکوب بیشتر مخالفان سوءاستفاده کرد. الگویی که در نظام کنونی نیز ادامه یافته است.<ref name=":1">[https://historydocuments.ir/?page=post&id=2023 مرکز بررسی اسناد تاریخی]</ref> | ||
| خط ۵۵: | خط ۵۶: | ||
* '''ارتشبد جعفر شفقت''': از فرماندهان اولیه گارد که در سازمان‌دهی این یگان نقش داشت و بعدها به درجات بالای نظامی رسید. | * '''ارتشبد جعفر شفقت''': از فرماندهان اولیه گارد که در سازمان‌دهی این یگان نقش داشت و بعدها به درجات بالای نظامی رسید. | ||
* '''ارتشبد عباس قره‌باغی''': او در مراحل اولیه تشکیل گارد جاویدان، به‌ویژه در استخدام کادر رسمی پس از سوءقصد ۱۳۴۴، نقش کلیدی داشت و بعدها به یکی از فرماندهان ارشد ارتش پهلوی تبدیل شد. قره‌باغی در خاطرات خود ادعا می‌کند که گارد جاویدان به دستور شاه و با هدف بازسازی گارد هخامنشی تشکیل شد. | * '''ارتشبد عباس قره‌باغی''': او در مراحل اولیه تشکیل گارد جاویدان، به‌ویژه در استخدام کادر رسمی پس از سوءقصد ۱۳۴۴، نقش کلیدی داشت و بعدها به یکی از فرماندهان ارشد ارتش پهلوی تبدیل شد. قره‌باغی در خاطرات خود ادعا می‌کند که گارد جاویدان به دستور شاه و با هدف بازسازی گارد هخامنشی تشکیل شد. | ||
* '''سپهبد عبدالعلی بدره‌ای''': در سال ۱۳۵۷، بدره‌ای همزمان فرمانده گارد جاویدان و نیروی زمینی ارتش شاهنشاهی بود. او در آخرین ماه‌های رژیم تلاش کرد با برگزاری مانورهایی در لویزان، اقتدار ارتش را به نمایش بگذارد، اما این تلاش‌ها با فروپاشی رژیم ناکام ماند.<ref>'''[https://historydocuments.ir/?page=post&id=2023 واکنش‌ها و بازتاب‌ها به ترور محمدرضا پهلوی در 21 فرودین 1344]'''</ref> | * [[پرونده:سپهبد بدره‌ای.jpg|جایگزین=سپهبد بدره‌ای|بندانگشتی|250x250پیکسل|[[سپهبد بدره‌ای]]]]'''سپهبد عبدالعلی بدره‌ای''': در سال ۱۳۵۷، بدره‌ای همزمان فرمانده گارد جاویدان و نیروی زمینی ارتش شاهنشاهی بود. او در آخرین ماه‌های رژیم تلاش کرد با برگزاری مانورهایی در لویزان، اقتدار ارتش را به نمایش بگذارد، اما این تلاش‌ها با فروپاشی رژیم ناکام ماند.<ref>'''[https://historydocuments.ir/?page=post&id=2023 واکنش‌ها و بازتاب‌ها به ترور محمدرضا پهلوی در 21 فرودین 1344]'''</ref> | ||
* '''سرلشکر علی نشاط''': فرمانده گارد در روزهای پایانی رژیم پهلوی، که نقش مهمی در تحولات انقلاب۱۳۵۷، ایفا کرد. نشاط در ۴ بهمن ۱۳۵۷، مانوری در لویزان برگزار کرد تا وفاداری گارد را نشان دهد، اما در ۲۱ بهمن، برخلاف دستور عبدالعلی بدره‌ای، برای اعزام گارد به درگیری‌های دوشان‌تپه، از اجرای دستور خودداری کرد و در ۲۲ بهمن با پیام رادیویی همبستگی خود را با انقلاب اعلام نمود. این اقدام او نشان‌دهنده فروپاشی وفاداری در میان فرماندهان رژیم بود، هرچند نشاط بعداً در ۲۲ فروردین ۱۳۵۸، اعدام شد. | * '''سرلشکر علی نشاط''': فرمانده گارد در روزهای پایانی رژیم پهلوی، که نقش مهمی در تحولات انقلاب۱۳۵۷، ایفا کرد. نشاط در ۴ بهمن ۱۳۵۷، مانوری در لویزان برگزار کرد تا وفاداری گارد را نشان دهد، اما در ۲۱ بهمن، برخلاف دستور عبدالعلی بدره‌ای، برای اعزام گارد به درگیری‌های دوشان‌تپه، از اجرای دستور خودداری کرد و در ۲۲ بهمن با پیام رادیویی همبستگی خود را با انقلاب اعلام نمود. این اقدام او نشان‌دهنده فروپاشی وفاداری در میان فرماندهان رژیم بود، هرچند نشاط بعداً در ۲۲ فروردین ۱۳۵۸، اعدام شد. | ||
* '''سپهبد مهدی رحیمی''': معاون فرمانده گارد جاویدان در سال ۱۳۵۷، که به‌عنوان یکی از وفاداران به رژیم شناخته می‌شد. او نیز پس از انقلاب دستگیر و در ۲۷ بهمن ۱۳۵۷، اعدام شد. | * '''سپهبد مهدی رحیمی''': معاون فرمانده گارد جاویدان در سال ۱۳۵۷، که به‌عنوان یکی از وفاداران به رژیم شناخته می‌شد. او نیز پس از انقلاب دستگیر و در ۲۷ بهمن ۱۳۵۷، اعدام شد. | ||
| خط ۶۱: | خط ۶۲: | ||
این فرماندهان، با دریافت پاداش‌های ویژه و امکانات مالی فراوان، بخشی از نخبگان نظامی بودند که رژیم پهلوی برای حفظ استبداد خود به آن‌ها تکیه داشت. وفاداری آن‌ها به شاه، نه به ملت، آن‌ها را به نمادهایی از فساد و نخبه‌گرایی رژیم تبدیل کرد. بسیاری از این فرماندهان پس از انقلاب به دلیل نقششان در سرکوب و وفاداری به رژیم محاکمه و اعدام شدند، که نشان‌دهنده خشم عمومی علیه ساختار نظامی پهلوی بود.<ref name=":0" /> | این فرماندهان، با دریافت پاداش‌های ویژه و امکانات مالی فراوان، بخشی از نخبگان نظامی بودند که رژیم پهلوی برای حفظ استبداد خود به آن‌ها تکیه داشت. وفاداری آن‌ها به شاه، نه به ملت، آن‌ها را به نمادهایی از فساد و نخبه‌گرایی رژیم تبدیل کرد. بسیاری از این فرماندهان پس از انقلاب به دلیل نقششان در سرکوب و وفاداری به رژیم محاکمه و اعدام شدند، که نشان‌دهنده خشم عمومی علیه ساختار نظامی پهلوی بود.<ref name=":0" /> | ||
== پیوستن اعضای گارد جاویدان به نیروهای | == پیوستن اعضای گارد جاویدان به نیروهای مردمی پس از انقلاب ۱۳۵۷ == | ||
با خروج محمدرضا پهلوی در ۲۶ دی ۱۳۵۷، و تضعیف سلسله مراتب نظامی رژیم، گارد جاویدان دچار فروپاشی شد. بسیاری از اعضای این یگان، که عمدتاً از کادر رسمی ارتش بودند، یا پراکنده شدند یا به نیروهای مردمی پیوستند. این پیوستن گاهی به دلیل فشار اجتماعی، ترس از مجازات، یا اعتقاد واقعی به آرمان‌های انقلاب بود. با این حال، اطلاعات دقیقی درباره نام همه افرادی که به انقلابیون پیوستند محدود است، اما چند مورد برجسته با اسناد تاریخی تأیید شده‌اند: | با خروج محمدرضا پهلوی در ۲۶ دی ۱۳۵۷، و تضعیف سلسله مراتب نظامی رژیم، گارد جاویدان دچار فروپاشی شد. بسیاری از اعضای این یگان، که عمدتاً از کادر رسمی ارتش بودند، یا پراکنده شدند یا به نیروهای مردمی پیوستند. این پیوستن گاهی به دلیل فشار اجتماعی، ترس از مجازات، یا اعتقاد واقعی به آرمان‌های انقلاب بود. با این حال، اطلاعات دقیقی درباره نام همه افرادی که به انقلابیون پیوستند محدود است، اما چند مورد برجسته با اسناد تاریخی تأیید شده‌اند: | ||
* '''سرلشکر علی نشاط''': همان‌طور که ذکر شد، نشاط، فرمانده گارد جاویدان، در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، با پیام رادیویی همبستگی خود را با انقلاب اعلام کرد. این اقدام او پس از خودداری از اعزام نیروها به درگیری‌های دوشان‌تپه در ۲۱ بهمن رخ داد، که نشان‌دهنده چرخش او از وفاداری به رژیم به حمایت از انقلاب بود. با این حال، این تغییر موضع نتوانست او را از محاکمه نجات دهد و در ۲۲ فروردین ۱۳۵۸، اعدام شد. | * '''سرلشکر علی نشاط''': همان‌طور که ذکر شد، نشاط، فرمانده گارد جاویدان، در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، با پیام رادیویی همبستگی خود را با انقلاب اعلام کرد. این اقدام او پس از خودداری از اعزام نیروها به درگیری‌های دوشان‌تپه در ۲۱ بهمن رخ داد، که نشان‌دهنده چرخش او از وفاداری به رژیم به حمایت از انقلاب بود. با این حال، این تغییر موضع نتوانست او را از محاکمه نجات دهد و در ۲۲ فروردین ۱۳۵۸، اعدام شد. | ||
| خط ۸۳: | خط ۸۴: | ||
* '''سوءقصد نافرجام ۱۳۴۰ (مشکوک)''': برخی منابع به تلاش دیگری برای ترور شاه، در بهمن ۱۳۴۰، اشاره می‌کنند، که قرار بود با بمب‌گذاری در خودرویی در مسیر حرکت شاه به سمت مجلس در خیابان شاه‌آباد (خیابان جمهوری کنونی) انجام شود. این بمب عمل نکرد و جزئیات این واقعه مبهم باقی مانده است. | * '''سوءقصد نافرجام ۱۳۴۰ (مشکوک)''': برخی منابع به تلاش دیگری برای ترور شاه، در بهمن ۱۳۴۰، اشاره می‌کنند، که قرار بود با بمب‌گذاری در خودرویی در مسیر حرکت شاه به سمت مجلس در خیابان شاه‌آباد (خیابان جمهوری کنونی) انجام شود. این بمب عمل نکرد و جزئیات این واقعه مبهم باقی مانده است. | ||
این تلاش‌های ترور نشان‌دهنده عمق نارضایتی از رژیم پهلوی بود که حتی در میان نیروهای وفادار خود، مانند گارد جاویدان نفوذ کرده بود. گارد، که قرار بود سپر دفاعی شاه باشد، در هر دو ترور اصلی (۱۳۲۷ و ۱۳۴۴) ناکارآمد عمل کرد. رژیم از این سوءقصدها به‌عنوان بهانه‌ای برای سرکوب مخالفان، به‌ویژه گروه‌های چپ‌گرا و مذهبی، استفاده کرد و فضای سیاسی را بیش از پیش بسته کرد. | این تلاش‌های ترور نشان‌دهنده عمق نارضایتی از رژیم پهلوی بود که حتی در میان نیروهای وفادار خود، مانند گارد جاویدان نفوذ کرده بود. گارد، که قرار بود سپر دفاعی شاه باشد، در هر دو ترور اصلی (۱۳۲۷ و ۱۳۴۴) ناکارآمد عمل کرد. رژیم از این سوءقصدها به‌عنوان بهانه‌ای برای سرکوب مخالفان، به‌ویژه گروه‌های چپ‌گرا و مذهبی، استفاده کرد و فضای سیاسی را بیش از پیش بسته کرد.<ref name=":1" /> | ||
'''ا'''ین الگوی بهره‌برداری از تهدیدات برای تحکیم قدرت، بعدها در رژیم جمهوری اسلامی نیز ادامه یافت، جایی که نهادهای امنیتی از ادعای «توطئه‌های خارجی» برای سرکوب مخالفان بهره بردند. | '''ا'''ین الگوی بهره‌برداری از تهدیدات برای تحکیم قدرت، بعدها در رژیم جمهوری اسلامی نیز ادامه یافت، جایی که نهادهای امنیتی از ادعای «توطئه‌های خارجی» برای سرکوب مخالفان بهره بردند. | ||
رژیم پهلوی با تکیه بر گارد جاویدان و دیگر نهادهای سرکوب، مانند ساواک، فضای خفقان را در ایران نهادینه کرد. این نیروها نه‌تنها مخالفان سیاسی مانند چریک‌های فدایی خلق و مجاهدین | رژیم پهلوی با تکیه بر گارد جاویدان و دیگر نهادهای سرکوب، مانند ساواک، فضای خفقان را در ایران نهادینه کرد. این نیروها نه‌تنها مخالفان سیاسی مانند [[سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران|چریک‌های فدایی خلق]] و [[سازمان مجاهدین خلق ایران|مجاهدین خلق]]، بلکه هر صدای منتقدی را خاموش می‌کردند و به تحکیم استبداد کمک کردند. گارد جاویدان، با نمایش‌های پرزرق‌وبرق و ادعاهای وفاداری، در واقع پوششی برای فساد و ناکارآمدی رژیم بود که نابرابری اجتماعی و فقر را در ایران تشدید کرد. | ||
== شباهت‌ها با رژیم کنونی == | == شباهت‌ها با رژیم کنونی == | ||
پس از انقلاب ۱۳۵۷، گارد جاویدان منحل شد، اما روحیه سرکوب و نخبه‌گرایی نظامی در رژیم جمهوری اسلامی، به شکل دیگری ادامه یافت. نهادهایی مانند سپاه پاسداران و بسیج، مشابه گارد جاویدان، به‌عنوان ابزارهایی برای حفظ قدرت حاکمان عمل کرده‌اند. همان‌طور که گارد جاویدان وفادار به شخص شاه بود، این نهادها نیز به‌جای خدمت به مردم، به حفظ ساختار ایدئولوژیک نظام | پس از انقلاب ۱۳۵۷، گارد جاویدان منحل شد، اما روحیه سرکوب و نخبه‌گرایی نظامی در رژیم جمهوری اسلامی، به شکل دیگری ادامه یافت. نهادهایی مانند سپاه پاسداران و بسیج، مشابه گارد جاویدان، به‌عنوان ابزارهایی برای حفظ قدرت حاکمان عمل کرده‌اند. همان‌طور که گارد جاویدان وفادار به شخص شاه بود، این نهادها نیز به‌جای خدمت به مردم، به حفظ ساختار ایدئولوژیک نظام ولایت‌فقیه، اولویت داده‌اند. سرکوب اعتراضات مردمی در سال‌های ۱۳۷۸، ۱۳۸۸، ۱۳۹۸، و ۱۴۰۱ نشان‌دهنده تداوم همان الگوی استبدادی است که گارد جاویدان در دوران پهلوی نمایندگی می‌کرد.<ref>[https://news.mojahedin.org/i/%DA%AF%D8%B2%DB%8C%D8%AF%D9%87-%DB%8C%DB%8C-%D8%B4%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%B4%DA%A9%D9%86%D8%AC%D9%87-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%B3%D8%B1%D8%AF%DA%98%D8%AE%DB%8C%D9%85-%D8%B3%D8%A7%D9%88%D8%A7%DA%A9-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%B2-%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA%DB%8C-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3-%D8%B4%DA%A9%D9%86%D8%AC%D9%87-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B1%DA%98%DB%8C%D9%85 سایت سازمان مجاهدین خلق]</ref> | ||
رژیم جمهوری اسلامی، مانند رژیم پهلوی، با ایجاد نیروهای ویژه نظامی و امنیتی، شکاف میان حاکمیت و مردم را عمیق‌تر کرده است. این نیروها، با ادعای حفاظت از "ارزش‌ها"، در عمل به سرکوب آزادی‌های مدنی و حقوق مردم پرداخته‌اند. گارد جاویدان و نهادهای مشابه امروزی هر دو نشان‌دهنده نظامی هستند که به‌جای اعتماد به مردم، به سرکوب و ارعاب برای بقای خود متکی است. | رژیم جمهوری اسلامی، مانند رژیم پهلوی، با ایجاد نیروهای ویژه نظامی و امنیتی، شکاف میان حاکمیت و مردم را عمیق‌تر کرده است. این نیروها، با ادعای حفاظت از "ارزش‌ها"، در عمل به سرکوب آزادی‌های مدنی و حقوق مردم پرداخته‌اند. گارد جاویدان و نهادهای مشابه امروزی هر دو نشان‌دهنده نظامی هستند که به‌جای اعتماد به مردم، به سرکوب و ارعاب برای بقای خود متکی است.<ref>[https://iranhumanrights.org/?s=histoty+of+human+rights Center for human rights in Iran]</ref><ref>[https://iranhumanrights.org/2025/03/gender-apartheid-in-iran-is-crushing-womens-lives-and-futures/ Center for human rights in Iran]</ref> | ||
'''نتیجه‌گیری''' | '''نتیجه‌گیری''' | ||