میرزا محمدصادق آقا مجتهد تبریزی
میرزا محمدصادق آقا مجتهد تبریزی، (متولد ۱۲۷۴ قمری/ ۱۲۳۷ شمسی، تبریز - درگذشته ۱۳۵۱ قمری/اسفند ۱۳۱۱ شمسی، قم) از مخالفان مشروطه بود. او در آغاز جنبش مشروطه، از نهضت حمایت کرد و در جلسه تأسیس بانک ملی (۸ آذر ۱۳۲۴ قمری) شرکت داشت، اما با تغییر اعتقادش مبنی بر دخالت‌های استعماری، به مشروعه‌خواهان پیوست و با مشروطه و مشروطه مشروعه مخالفت کرد. رساله‌های «مشروطیت ۱» و «مشروطیت ۲» در نقد مشروطه نوشت و آن را مخالف شرع دانست. این دیدگاه از سوی مشروطه‌خواهان، مانند عبدالرحیم الهی قراجه داغی، تندروی تلقی شد و برخی مورخان (عسکری، ۱۳۹۰) آن را مانع پیشرفت آذربایجان دانستند. پس از انحلال انجمن اسلامیه، از سیاست کناره گرفت. او در دوران رضا شاه، با قانون نظام وظیفه مخالفت کرد و به سنقر تبعید شد. سپس به قم رفت و با عبدالکریم حائری همکاری نمود.
| میرزا محمدصادق آقا مجتهد تبریزی | |
|---|---|
 میرزا صادق آقا مجتهد تبریزی | |
| زادروز | ۱۲۷۴ قمری (۱۲۶۹ قمری بر اساس برخی منابع) تبریز |
| درگذشت | ۶ ذی‌القعده ۱۳۵۱ قمری (اسفند ۱۳۱۱ شمسی) قم |
| محل زندگی | تبریز، نجف، قم |
| تحصیلات | فقه و اصول، اجتهاد |
| پیشه | سیاستمدار، مجتهد، شاعر |
| نهاد | حوزه علمیه تبریز، حوزه علمیه قم |
| شناخته‌شده برای | مخالفت با مشروطه، مخالفت با رضاخان |
| جنبش | مشروعه‌خواهان |
| مخالفان | مشروطه‌خواهان سکولار، رژیم پهلوی |
| دین | اسلام |
| آثار | رساله عملیه فارسی، المقالات الغریه، دیوان شعر |
| پانویس برخی اطلاعات، مانند تاریخ دقیق تولد (۱۲۶۹ یا ۱۲۷۴ قمری)، به دلیل اختلاف منابع ممکن است متفاوت باشد. | |
آثار فقهی او شامل شرح تبصره، رساله عملیه فارسی، رساله واجبات احکام ، و الفوائد فی المسائل المتفرقة الفقهیه است. در اصول فقه، المقالات الغریه و المشتقات را نوشت. اشعارش، از جمله قصیده رثای امام جمعه تبریز و فاجعه بارگاه رضوی، مضامین مذهبی دارند. رساله‌ای در نقد سکولاریسم نیز از او باقی است. روح‌الله خمینی او را مجاهد ضد رژیم دانست. پیروانش (انتظاریون) در طالقان با پرهیز از مدرنیته، دیدگاه‌های تجددگریز و ارتجاعی او را ادامه می‌دهند.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹]
زندگی و تحصیلات
میرزا محمدصادق آقا مجتهد تبریزی، فرزند میرزا محمدعلی مجتهد نوری قراجه داغی (صاحب شرح معروف بر تبصره عالمه)، در سال ۱۲۷۴ قمری در تبریز متولد شد.
وی در کودکی و جوانی در تبریز به فراگیری مقدمات فقه و اصول پرداخت و در ۱۸ سالگی (۱۲۸۸ قمری) به همراه برادر بزرگ‌ترش حاج میرزا محسن آقا به حوزه علمیه نجف رفت. در نجف، ۲۴ سال (تا ۱۳۱۲ قمری) اقامت داشت. ارشد شاگردان شیخ هادی تهرانی بود و مشرب خاصی در علم اصول فقه داشت.
پس از ۲۴ سال اقامت در نجف در سال ۱۳۱۲ قمری به تبریز بازگشت و به تدریس فقه و اصول پرداخت.[۱][۲][۴][۷]
فعالیت‌های سیاسی در مشروطیت
حمایت اولیه از مشروطه و تأسیس بانک ملی
میرزا صادق آقا در آغاز نهضت مشروطه به عنوان یکی از علمای طراز اول تبریز با مشروطه همکاری داشت. در جلسات اولیه مانند نشست منزل حاج مهدی کوزه‌کنانی (۸ آذر ۱۳۲۴ قمری) برای تأسیس بانک ملی شرکت کرد و موافقت نمود ولی بعدها تغییر عقیده داد و بر این باور بود که مشروطه ماهیت استعماری دارد و به همین خاطر به مخالفان، یعنی مشروعه‌خواهان پیوست و با «مشروطه» و «مشروطه مشروعه» مخالفت کرد. او در سال ۱۲۹۲ ش، با دیگر علما تلگرام به محمدعلی شاه فرستاد و لغو مشروطیت را خواست. وی دو رساله «مشروطیت ۱» (نقد رساله شورای آسمانی عبدالرحیم الهی قراجه داغی) و «مشروطیت ۲» (نقد رساله فوائد مجلس شورای ملی سید نصرالله تقوی) نوشت. مشروطه را مخالف شرع و محدودکننده سلطنت الهی دانست.
کناره‌گیری از سیاست و عزلت
میرزا صادق آقا پس از انحلال انجمن اسلامیه، از امور سیاسی کناره گرفت و عزلت گزید. او با استبداد قاجار و توطئه‌های بیگانگان مخالفت داشت، اما در مسائل سیاسی مداخله نکرد. وی همچنین از صدور فتوا در مسائل شرعی خودداری نمود.[۱][۳]
نقش در دوران پهلوی و مخالفت با رضاخان
در دوران پهلوی، اقدامات ضد روحانیت رضا شاه مخالفت کرد. در تصویب قانون نظام وظیفه، رهبری تظاهرات مردم تبریز را بر عهده داشت و به تبعید در شهرستان سنقر (از توابع استان کرمانشاه) رفت. پس از ۲۰ روز اقامت در سنقر، به قم هجرت کرد و مقیم آنجا شد.
در قم، با شیخ عبدالکریم حائری یزدی و علما همکاری کرد. از هجوم به مدارس علمی و دستگیری طلاب انتقاد نمود و از رفتار حکومت ابراز انزجار کرد. او با رژیم پهلوی مخالف بود و همکاری با آن را حرام می‌دانست.[۴][۲][۷]
نقد دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی
میرزا صادق آقا تبریزی، مشروطه را مخالف اسلام و شرع دانست و دخالت مردم در امور حکومتی، مجلس شورا، و قوانین موضوعه را هادم (نابودکننده) شرع تلقی کرد. او اعتقاد داشت عدل و داد منحصر به سلطنت الهی است و قوانین باید به دست مباشران منصوب از جانب خدا اجرا شود. وی توجیهات علما برای مشروطه مشروعه را بی‌اساس می‌دانست و از موضع ارتجاعی با استبداد قاجار و پهلوی مخالفت داشت.
دیدگاه‌های میرزا صادق آقا درباره مشروطیت، به‌ویژه مخالفتش با مشروطه غربی و حتی مشروطه مشروعه، از سوی برخی مشروطه‌خواهان و مورخان مورد انتقاد قرار گرفته است. او در رساله‌های «مشروطیت ۱» و «مشروطیت ۲» استدلال کرد که مشروطه، به دلیل دخالت مردم در امور حکومتی و وضع قوانین موضوعه، با شرع و سلطنت الهی مغایرت دارد. این دیدگاه از نظر علمایی مانند عبدالرحیم الهی قراجه داغی و سید نصرالله تقوی، که سعی در تلفیق مشروطه با شرع داشتند، تندروی تلقی شد.
این دیدگاه‌ها به‌عنوان ارتجاعی و مخالف تجدد نقد شده‌اند. برخی نیز تضاد او با مشروطه‌خواهان سکولار مانند حسن تقی‌زاده را برجسته کرده و مخالفتش را عامل تضعیف جنبش مشروطه در تبریز می‌داند. برخی منابع هم به مخالفت مطلق او با مشروطه و پیامدهایش اشاره دارند.[۱][۳][۲][۷][۴][۸][۹]
خمینی او را از مجاهدین ضد رژیم دانست.
پیروان و میراث
پیروان میرزا صادق آقا تبریزی در طالقان (امام زمان‌چی‌ها یا انتظاریون) از گرفتن شناسنامه، مدرسه، برق، وسایل نقلیه، و پزشک پرهیز می‌کنند و مشروطیت را نامشروع می‌دانند. او رهبر کنونی فرقه، امام زمان‌چی‌هاست. میراث او در آثار فقهی، اصول، و مخالفت با مشروطیت و مشروطه مشروعه و با استبداد است.[۷][۶][۲]
منابع:
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ کتاب ميرزا صادق آقا مجتهد تبريزی و جنبش اجتماعی مشروطه
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ بیان صادق - پرتال جامع علوم انسانی
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ بر علیه مشروطیت - فرهنگ امروز
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ نقش آيه الله ميرزا صادق آقا مجتهد تبريزی در نهضت مشروطه - راسخون
- ↑ میرزا صادق آقا تبریزی، پناه محرومان - کتابخانه تبیان
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ میرزا صادق آقا تبریزی - پرتو سخن
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ ۷٫۴ پیروان آیة الله میرزا صادق مجتهد تبریزی آیا جزو دراویش هستند؟ - کتابخانه الفبا
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ کتاب روستای ایستا: پژوهشی دربارهٔ اهل توقف در طالقان، نوشته‌ی حسین عسکری، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۰
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ مجتهد تبریزی و سکولارهای آذربایجان، پایگاه حوزه و پژوهش، ۱۳۸۹