دارالفنون
دارالفنون، (تأسیس در سال ۱۲۳۰ ه. ش، تهران) نخستین نهاد آموزشی مدرن ایران، به ابتکار میرزا تقی‌خان امیرکبیر در دوره ناصرالدین شاه قاجار تأسیس شد و نقش کلیدی در انتقال علوم و فنون غربی به ایران ایفا کرد. ایده تأسیس آن پس از سفر امیرکبیر به روسیه در سال ۱۲۶۴ ه.ق شکل گرفت. او در آنجا مدارس نوین و کارخانه‌های فنی را مشاهده کرد. ساخت بنا در سال ۱۲۶۶ ه. ق، در شمال شرقی میدان توپخانه تهران آغاز شد و افتتاح رسمی در ۱۳ ربیع‌الاول ۱۲۶۸ ه.ق (۲۳ آذر ۱۲۳۰ ه. ش) رخ داد، هرچند امیرکبیر پیش از ورود استادان اروپایی به کاشان تبعید شده بود. هدف اصلی، تربیت کادر فنی، نظامی و اداری برای نوسازی کشور بود.
| دارالفنون | |
 مدرسه دارالفنون نخستین نهاد آموزشی مدرن ایران
| |
| موقعیت: | تهران، شمال شرقی میدان توپخانه سابق، خیابان ناصر خسرو |
| شکل گرفته: | مستطیل با حیاط مرکزی، کلاس‌ها و امکانات آموزشی |
| تاسیس شده: | ۱۲۶۶–۱۲۶۸ ه.ق (۱۲۳۰ ه.ش) |
| ساخته شده: | محمدتقی‌خان معمارباشی (طراح اولیه) |
| علت ساخت: | آموزش علوم و فنون جدید غربی |
| بازسازی: | ۱۳۰۴ ه.ش (نیکولاس مارکوف روسی) |
| ترمیم: | ۱۳۸۸–۱۳۹۸ ه.ش |
| ترمیم به وسیله: | وزارت آموزش و پرورش |
| معمار: | محمدتقی‌خان معمارباشی (اولیه)، نیکولاس مارکوف (بازسازی) |
| سبک(ها) معماری: | سبک اروپایی مدرن (اولیه)، ترکیب با عناصر ایرانی در بازسازی |
| Invalid designation | |
| نام رسمی: مدرسه دارالفنون | |
| نوع: | بنای تاریخی ملی |
| کاربری: | شماره ثبت ۱۷۴۸ |
| ثبت شده در: | ۱۳۶۷ ه.ش |
| بخشی از: | میراث نوسازی قاجاری |
| منبع;#: | ۱۷۴۸ |
| بنیانگذار: | میرزا تقی‌خان امیرکبیر |
| کاربری کنونی: | مرکز اسناد آموزش و پرورش، موزه آموزشی، جاذبه گردشگری |
| امکان بازدید: | شنبه تا چهارشنبه ۹:۳۰–۱۷، پنج‌شنبه ۹:۳۰–۱۳، با هماهنگی قبلی |
دارالفنون با معماری اولیه ۵۰ اتاقه و طراحی محمدتقی‌خان معمارباشی، شامل کلاس‌ها، آزمایشگاه، چاپخانه، کتابخانه و سالن تئاتر بود. استادان اروپایی به سرپرستی یاکوب ادوارد پولاک (اتریش) استخدام شدند و رشته‌هایی مانند پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپخانه، مهندسی، پزشکی، جراحی، داروسازی، معدن‌شناسی، علوم طبیعی، ریاضی، شیمی، فیزیک، تاریخ، جغرافیا، زبان‌های فرانسه، انگلیسی و روسی تدریس گردید. نظامت اولیه با رضاقلی‌خان هدایت بود و دانش‌آموختگان در ارتش، دیوان و کارخانه‌ها به کار گرفته شدند.
در دوره محمدعلی شاه، مدرسه با چالش‌هایی مانند کمبود بودجه و مخالفت درباریان روبرو شد، اما در مشروطه به مرکز روشنفکری تبدیل گردید. پس از تأسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ ه. ش، دارالفنون به دبیرستان تغییر یافت و در سال ۱۳۱۸، به دانشسرای مقدماتی و سپس تربیت معلم تبدیل شد. ساختمان آن در سال ۱۳۰۴، توسط نیکولاس مارکوف بازسازی شد و در سال ۱۳۶۷، به شماره ۱۷۴۸ در فهرست آثار ملی ثبت گردید. دارالفنون امروزه، به عنوان موزه آموزشی و مرکز اسناد، بازدیدکنندگان را با میراث امیرکبیر آشنا می‌کند.
دارالفنون در تربیت چهره‌هایی چون میرزا ملکم خان، عبدالرحیم طالبوف و محمدعلی فروغی نقش داشت و بر جنبش مشروطه تأثیر گذاشت. علل تأسیس آن شامل نیاز به نیروی متخصص برای استقلال فنی، رقابت با قدرت‌های اروپایی، و اصلاح نظام اداری بود.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]
زمینه‌های تأسیس و علل شکلگیری
میرزا تقی‌خان امیرکبیر پس از سفر به روسیه در سال ۱۲۶۴ ه. ق، ضرورت تأسیس مرکزی برای آموزش علوم جدید را احساس کرد. او در نامه به سفیر ایران در روسیه، از استخدام استادان اروپایی برای تدریس فنون نظامی و فنی سخن گفت. علل اصلی شامل نیاز به کادر متخصص برای کارخانه‌ها، ارتش و دیوان، و جلوگیری از وابستگی به خارجیان بود.
آغاز ساخت و چالش‌های اولیه
ساخت دارالفنون در سال ۱۲۶۶ ه. ق، در زمینی به مساحت ۱۸۴۰۰ متر مربع در شمال شرقی میدان توپخانه آغاز شد. محمدتقی‌خان معمارباشی طراحی اولیه را انجام داد و بنا با ۵۰ اتاق، حیاط مرکزی و امکانات آموزشی ساخته شد. مخالفت درباریان و کمبود بودجه چالش‌هایی ایجاد کرد، اما امیرکبیر با جدیت این پروژه را پیش برد.[۱][۳]
افتتاح و ساختار آموزشی
مدرسه دارالفنون در ۱۳ ربیع‌الاول ۱۲۶۸ ه.ق (۲۳ آذر ۱۲۳۰ ه. ش) افتتاح شد، اما امیرکبیر دو روز پیش به کاشان تبعید گردید. نخستین گروه استادان اروپایی (۷ نفر از اتریش) به سرپرستی یاکوب ادوارد پولاک در ۹ ربیع‌الاول وارد تهران شدند و با ۴۲ دانش‌آموز آغاز به کار کردند. تعداد استادان به ۴۰ نفر رسید و دانش‌آموختگان در ارتش و دیوان به کار گرفته شدند.
رشته‌های آموزشی و نظام تحصیلی
رشته‌های آموزشی شامل پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپخانه و معدن، مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی، علوم طبیعی، ریاضی، شیمی، فیزیک، تاریخ، جغرافیا، و زبان‌های فرانسه، انگلیسی و روسی بود. نظام تحصیلی رایگان و شبانه‌روزی بود و دانش‌آموزان از طبقات مختلف انتخاب می‌شدند. چاپخانه، آزمایشگاه و کتابخانه بخشی از امکانات بودند.[۲][۴]
مدیریت و استادان برجسته
نظامت و مدیریت اولیه با رضاقلی‌خان هدایت بود و پس از او، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه مدیریت کرد. در دوره‌های بعدی، مدیران ایرانی مانند محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه و میرزا ملکم خان نظارت داشتند. مدیریت بر اساس مقررات امیرکبیر، بر کیفیت آموزشی تمرکز داشت.
استادان اروپایی مانند یاکوب پولاک (پزشکی)، آگوست کرژیژ (توپخانه)، فرانسوا کارلیان (پیاده‌نظام)، و نیکولا (نقاشی) نقش کلیدی داشتند. استادان ایرانی مانند میرزا زکی‌خان و میرزا کاظم نظام‌الاطباء نیز تدریس کردند. پولاک کتاب‌های پزشکی ترجمه کرد و بیمارستان آموزشی تأسیس نمود.[۳][۵]
تحولات تاریخی و چالش‌ها
پس از برکناری امیرکبیر در سال ۱۲۶۸ ه. ق، مدرسه دارالفنون با کاهش بودجه و مخالفت درباریان روبرو شد. تعداد دانش‌آموزان کم گردید و برخی رشته‌ها تعطیل شد. با این حال، مدرسه تا دوره مشروطه به فعالیت ادامه داد و در تربیت روشنفکران نقش داشت.
نقش در جنبش مشروطه
در دوره استبداد صغیر، دارالفنون به مرکز تجمع مشروطه‌خواهان تبدیل شد. دانش‌آموختگان مانند میرزا ملکم خان و عبدالرحیم طالبوف در تدوین قوانین مشروطه مشارکت کردند. مدرسه دارالفنون در این دوره، چاپخانه‌اش را برای انتشار روزنامه‌های مشروطه فعال کرد.
بازسازی و تغییر کاربری
در سال ۱۳۰۴ ه. ش، ساختمان دارافنون توسط نیکولاس مارکوف روسی بازسازی شد و به سبک اروپایی درآمد. پس از تأسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳، دارالفنون به دبیرستان تبدیل گردید. در سال ۱۳۱۸، به دانشسرای مقدماتی و سپس مرکز تربیت معلم تغییر یافت.[۱][۳][۴]
معماری و امکانات
بنای دارالفنون با ۵۰ اتاق، حیاط مرکزی، کلاس‌ها، آزمایشگاه، چاپخانه، کتابخانه، سالن تئاتر و غذاخوری طراحی شد. محمدتقی‌خان معمارباشی طراح اولیه بود و در بازسازی سال ۱۳۰۴، امکانات مدرن اضافه گردید.
ثبت ملی و وضعیت فعلی
دارالفنون در سال ۱۳۶۷، به شماره ۱۷۴۸ در فهرست آثار ملی ثبت شد. از سال ۱۳۷۸، به عنوان مرکز اسناد آموزش و پرورش عمل می‌کند و بازدید عمومی دارد.[۵][۶]
دانش‌آموختگان برجسته و نقش اجتماعی
نخستین دانش‌آموختگان دارالفنون در سال ۱۲۷۰ ه. ق، فارغ‌التحصیل شدند و به عنوان افسران ارتش، پزشکان و مهندسان به کار گرفته گردیدند. چهره‌هایی چون میرزا ملکم خان (از دانش‌آموختگان اولیه) در دیپلماسی و روشنفکری نقش داشتند و ایده‌های مشروطه را ترویج دادند. این نسل، پایه‌گذار کادر فنی مدرن ایران بود.
تأثیر بر روشنفکری قاجار
دانش‌آموختگان مانند عبدالرحیم طالبوف و میرزا آقاخان نوری در جنبش‌های فکری شرکت کردند و کتاب‌هایی دربارهٔ علوم جدید نوشتند. دارالفنون به عنوان پلی بین سنت و مدرنیته، روشنفکران را با مفاهیم دموکراسی و علم غربی آشنا کرد.[۲][۳]
چالش‌های مالی و اداری
مدرسه دارالفنون از ابتدا با کمبود بودجه روبرو بود و هزینه استادان اروپایی (۵۰۰۰ تومان سالانه) از خزانه عمومی تأمین می‌شد. ناصرالدین شاه گاهی حمایت می‌کرد، اما برکناری امیرکبیر بودجه را کاهش داد. در سال ۱۲۷۲ ه. ق، بودجه به ۳۰۰۰ تومان رسید و برخی رشته‌ها محدود گردید. در دوره مظفرالدین شاه، بودجه افزایش یافت و دارالفنون به عنوان الگویی برای مدارس دیگر عمل کرد. چالش‌های اداری شامل مقاومت علما و درباریان بود که آموزش غربی را تهدیدی برای سنت می‌دانستند.[۴][۵]
نقش در چاپ و انتشار دانش
چاپخانه دارالفنون در سال ۱۲۶۸ ه.ق تأسیس شد و کتاب‌های درسی مانند «کتاب اصول طب» و «هندسه اقلیدس» را چاپ کرد. کتابخانه با ۲۰۰۰ جلد کتاب اروپایی و عربی، منبع اصلی دانش‌آموزان بود. این امکانات، انتشار دانش نوین را تسریع کرد.
چاپخانه در دوره مشروطه، روزنامه‌هایی مانند «قانون» را چاپ کرد و به جنبش مشروطه کمک نمود. این نقش، دارالفنون را به مرکز فرهنگی تبدیل کرد.[۱][۶]
بازسازی و حفظ میراث
در سال ۱۳۰۴ ه. ش، نیکولاس مارکوف ساختمان را بازسازی کرد و امکانات الکتریکی و گرمایشی اضافه شد. در سال ۱۳۴۰، به عنوان دانشسرای عالی عمل کرد و بعدها به مرکز تربیت معلم تبدیل گردید. ثبت در ۱۳۶۷ ه.ش به حفظ بنا کمک کرد و مرمت‌های بعدی، آن را به موزه تبدیل نمود. چالش‌های فعلی شامل فرسودگی و کمبود بودجه حفاظتی است.[۳][۵]
تأثیرات بلندمدت بر جامعه ایران
مدرسه دارالفنون الگویی برای مدارس رشدیه و علوی شد و آموزش نوین را به شهرهای دیگر برد. تأثیر آن در تربیت پزشکان و مهندسان، به استقلال فنی ایران کمک کرد.
دانش‌آموختگان در انقلاب مشروطه و نهضت ملی نقش داشتند و مفاهیم حقوق و آزادی را ترویج دادند. دارالفنون به عنوان نماد پیشرفت، بر هویت ملی تأثیر گذاشت.
امروزه، دارالفنون منبع الهام برای آموزش عالی ایران است و در برنامه‌های درسی تاریخ آموزش گنجانده شده. بازدیدکنندگان از کلاس‌های بازسازی‌شده، با تاریخ نوسازی آشنا می‌شوند.[۱][۲][۴]
تأثیرات و میراث
دارالفنون فارغ‌التحصیلانی چون محمدعلی فروغی، احمد کسروی، و ناصرالدین شاه (به عنوان دانش‌آموز افتخاری) تربیت کرد که در سیاست، علم و ادبیات نقش داشتند.
مدرسه دارالفنون پایه‌گذار آموزش عالی، چاپ کتاب‌های علمی، و تأسیس دانشگاه تهران بود. تأثیرات آن در گسترش سواد فنی، پزشکی مدرن و مهندسی ماندگار است.
دارالفنون نماد نوسازی قاجاری و گذار به مدرنیته است و به عنوان جاذبه گردشگری، تاریخ آموزش ایران را روایت می‌کند.[۱][۲][۳]
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ دارالفنون - تورگردان
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ دارالفنون - مرکز دائرةالمعاف بزرگ اسلامی
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ ۳٫۶ دارالفنون، یادگار امیر کبیر؛ از تأسیس تا تحول آموزش در ایران - فرادرس
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ دارالفنون - دانشنامه جهان اسلام
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ آشنایی با مدرسه دارالفنون، نخستین دانشگاه در تاریخ ایران - بیتوته
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ مروری بر علل تأسیس، چگونگی شکلگیری و تأثیرات مدرسه دارالفنون - آموزش و پرورش