آزادی
آزادی، یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم و شعارهای انقلاب مشروطه (۱۲۸۵ش) بود. این واژه در ادبیات سیاسی ایران معنای تازه‌ای یافت: رهایی از استبداد، حق مشارکت در سیاست، آزادی بیان و امنیت فردی. احمد کسروی در تاریخ مشروطه ایران (۱۳۲۵ش) آزادی را «جانِ خواستهٔ ملت» می‌خواند. پژوهشگرانی چون آدمیت، ناطق، آبراهامیان و آجودانی نیز نشان داده‌اند که آزادی در مشروطه مفهومی دوگانه داشت: هم برگرفته از اندیشه‌های نوین غربی، و هم آمیخته با سنت‌ها و باورهای اسلامی ـ ایرانی.
معنای سنتی و دگرگونی در مشروطه
پیش از مشروطه، آزادی در ادبیات فارسی بیشتر معنای اخلاقی یا عرفانی داشت (مانند آزادی روح از قید دنیا). اما با نفوذ اندیشه‌های نو، آزادی به مفهومی سیاسی و اجتماعی بدل شد: رهایی از خودکامگی شاه و برخورداری از حقوق فردی و اجتماعی (آدمیت، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، ۱۳۵۶).
آزادی به‌عنوان شعار سیاسی
کسروی روایت می‌کند که واژهٔ آزادی در شعارها، شب‌نامه‌ها و روزنامه‌های مشروطه‌خواهان پرکاربردترین واژه بود. «زنده‌باد آزادی» و «آزادی ملت» شعارهای اصلی مردم در تهران، تبریز و دیگر شهرها بود (تاریخ هیجده‌ساله آذربایجان، ۱۳۲۳).
ابعاد مختلف آزادی در مشروطه
- آزادی سیاسی: حق انتخاب نماینده و مشارکت در حکومت.
- آزادی بیان و مطبوعات: جراید حُرّه از مهم‌ترین جلوه‌های آن بودند.
- آزادی اجتماعات: حق تشکیل انجمن‌ها و گردهمایی‌ها.
- آزادی فردی: امنیت جان و مال مردم در برابر ظلم حکام.
مخالفت‌ها و محدودیت‌ها
مخالفان مشروطه، به‌ویژه هواداران «مشروطه مشروعه»، آزادی را «بی‌بندوباری» و مغایر با شریعت می‌دانستند. شیخ فضل‌الله نوری در رسائل خود هشدار می‌داد که آزادی مطبوعات موجب ترویج کفر و فساد می‌شود. کسروی توضیح می‌دهد که این تقابل میان آزادی‌خواهان و مخالفان یکی از مهم‌ترین میدان‌های نزاع فکری دوران مشروطه بود (تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۲۵).
تحلیل پژوهشگران
- آدمیت: آزادی در مشروطه ترجمانی از مفاهیم لیبرالی اروپا در قالب فرهنگ ایرانی بود.
- هما ناطق: آزادی‌خواهان برای نخستین بار مردم را صاحب حق دانستند (ایرانیان و اندیشه تجدد، ۱۳۷۷).
- آبراهامیان: آزادی مفهومی طبقاتی نیز داشت، چرا که اصناف و بازرگانان از آن برای رهایی از فشار مالیاتی و سیاسی استفاده کردند (ایران بین دو انقلاب، ۱۳۷۷).
- آجودانی: آزادی در مشروطه مفهومی دوگانه بود؛ از یک سو نوگرایانه، و از سوی دیگر محدود به سنت‌های دینی و اجتماعی (مشروطه ایرانی، ۱۳۷۷).
نتیجه‌گیری
«آزادی» در انقلاب مشروطه کلیدواژه‌ای بود که گفتمان سیاسی ایران را دگرگون کرد. این مفهوم از حوزهٔ عرفان و اخلاق به سیاست و حقوق عمومی انتقال یافت و به ستون اصلی مطالبات مردم بدل شد. هرچند اجرای کامل آزادی با موانع بسیاری روبه‌رو شد، اما یادگار آن همچنان در فرهنگ سیاسی ایران زنده است.
منابع
- کسروی، احمد. تاریخ هیجده‌سالهٔ آذربایجان. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۳ش.
- کسروی، احمد. تاریخ مشروطهٔ ایران. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۵ش.
- آدمیت، فریدون. فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت. تهران: پیام، ۱۳۵۶.
- ناطق، هما. ایرانیان و اندیشهٔ تجدد. تهران: طرح نو، ۱۳۷۷.
- آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب. ترجمهٔ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی، ۱۳۷۷.
- آجودانی، ماشاءالله. مشروطه ایرانی. تهران: اختران، ۱۳۷۷.