جزیره کیش
جزیره کیش یکی از جزیره‌های خلیج فارس و از توابع بخش کیش، شهرستان بندر لنگه در استان هرمزگان است. جزیره کیش با مساحت ۹۱ کیلومتر مربع، خط ساحلی ۴۳ کیلومتر و شکل کلی تقریباً بیضی، در فاصله ۱۸ کیلومتری بندر گرزه (بندر آفتاب) و تقریباً در نزدیک بخش پایانی آبراه تنگه هرمز واقع است. کیش یکی از چهار منطقه دنیا است که درصد اکسیژن خالص آن از دیگر مناطق بیشتر است و سالانه بيش از يك ميليون نفر گردش‌گر به آن سفر می‌كنند كه از اين ميزان جمعيت، حدود ۱۵۰ هزار نفر توريست خارجی يا ايرانيان مهاجر هستند. نام‌گذاری نام جزیره کیش از نظر معنا به مفهوم «تیردان» یا «ترکش» میباشد. این نام از آن‌جهت برگزیده شده است که وقتی بر بلندی‌های اطراف جزیره می‌ایستادند چون تیری که در ترکش باشد به‌نظر می‌رسید. برخی از نویسندگان نیز نام قدیم کیش را کیان نوشته‌اند. افسانه‌ای می‌گوید: «کیکاوس هنگامی که به فارس رفت تختش در سیراف فرود آمد.» از این رو احتمال دارد نام کیان از نام سلسله کیانیان گرفته شده باشد. موقعیت جغرافیایی جزیره کیش یکی از زیباترین جزایر خلیج فارس میباشد که در ۱۸ کیلومتری کرانه جنوبی ایران و فاصله ۳۰۰ کیلومتری بندرعباس قرارگرفته است. فاصله کيش تا تهران از راه هوائی ۱۰۵۲ کيلومتر و از راه زمينی ۱۶۰۰ کيلومتر است. جزیره کیش دارای ۱۵ کیلومتر طول در محور شرقی – غربی و ۷ کیلومتر عرض در محور شمالی – جنوبی میباشد. جزیره کیش تقریباً مسطح است و در جهت ساحل غربی – به ساحل شرقی (فاصله ی مجتمع مرجان – ميدان هور) ، ۴۵/۱۵ کيلومتر طول دارد. بيشترين عرض جزيره در راستای ساحل جنوبی به ساحل شمالی (فاصله بندرگاه گمرک– فانوس دريائی) ۵/۷ کيلومتر است. سطح جزيره فاقد توپوگرافی ويژه مانند پديده کوه و حتی تپه مرتفع است. ارتفاع نسبی جزیره از سطح دریا حدود ۳۲ متر و بلندترین نقطه آن که در شرق جزیره واقع است حدود ۴۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. از اين رو جهت کرانه‌ها با شيب نسبتاً ملايمی به دريا منتهی مي‌شود. جزيره کيش دارای ساختار مرجانی است. جزاير مرجانی معمولاً بر اثر گسترش انواع مرجان‌ها و مواد آلی ديگر بر روی طاقديس‌ها، گنبدهای نمکی و مواد آتشفشانی تشکيل می‌شوند. پیدایش حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش در ادامه حرکات صفحه‌ای عظیم قاره‌ها و فشار آنها بر هم که با چین‌خوردگی‌ها و پدیده کوه‌زایی همراه بود، شبه جزیره عربستان همراه با صفحه قاره آفریقا به سوی شمال حرکت کرد و در نتیجه (حدود ۶۵ ملیون سال پیش) از آفریقا جدا شد و به آسیا متصل گردید. فشار ناشی از اثر این تحرک که از جنوب غربی به ایران وارد شد، باعث چین‌خوردگی عظیم این بخش از فلات ایران به صورت ارتفاعات زاگرس گردید و رشته کوه‌های آن عمود بر راستای این فشار یعنی در جهت شمال غربی به جنوب شرقی بوجود آمد. ارتفاع کوه‌های زاگرس حاصل از این حرکات کوه‌زایی، به تدریج در خلیج فارس کم شده و ادامه آن در اعماق آب‌های خلج فارس به صورت چین‌خوردگی‌‌هایی در زیر آب پنهان می‌گردد. جزیره کیش و سایر جزیره‌های تنگه هرمز در خلیج فارس بخشی از تاقدیس‌های این چین‌خوردگی‌ها و از سازه‌های زاگرس هستند.( پیشینه نیارخوس دریاسالار یونانی در سال ۳۲۵ قبل از میلاد به فرمان اسکندر مأمور شد سفری اکتشافی در دریای عمان و خلیج فارس انجام دهد و نوشته‌های وی دلالت بر آن دارد که او جزیره کیش را در قرن چهاردهم قبل از میلاد بازدید کرده است. آریان مورخ یونانی از جزیره کیش به نام کامتینا یاد کرده و بر این باور بود که در زمان اسکندر مقدونی هنگامی که نیارخوس در خلیج فارس به سیر و سفر پرداخت این جزیره به دو الهه ونوس و مرکور اختصاص داشته است. در دوره هخامنشی کیش مرکز عمده صید مروارید بین‌النهرین و هندوستان بوده و بازرگانان بزرگ دنیا به این جزیره رفت و آمد داشتند. در زمان اتابکان فارس، اهمیت کیش به‌حدی بوده است که والی خلیج فارس در این جزیره سکونت داشت و درآمد کیش از عشریه (نوعی عوارض) کشتی‌های تجاری، مبالغ بسیار قابل توجهی بوده است. بنابر نوشته تاریخ‌نویسان، در دوره ایلخانان مغول نام کیش همیشه در زمره شهرهای بزرگ و مهم چون بغداد، شیراز، بحرین و هندوستان آورده می‌شده است و ویرانه‌های باقی‌مانده از شهرهای حریره، خود، گواه این موضوع است. مارکوپولو در سفر به چین و ملافات با امپراطور و یکی از همسران او مجذوب گردنبندی گران‌بها آویخته به گردن او می‌شود که به او گفته شد: این مرواریر بسیار زیبا ارمغانی از جزیره کیش میباشد. در قرن شانزدهم میلادی، پرتغالی‌ها با اهداف تسلط بر بازارهای تجاری هندوستان، عربستان و ایران کشتی‌های جنگی خود را به اقیانوس هند گسیل داشته و تا دوره صفویه نیز در کیش حضور داشتند؛ تا این که بالاخره شاه عباس صفوی پس از فارغ شدن از جنگ عثمانی‌ها به آزاد ساختن بحرین، هرمز و کیش از تسلط بیگانگان همت گماشت. با این همه، هنگامی که در دهه سوم قرن هفدهم میلادی جزیره هرمز و دیگر جزایر و بنادر ایرانی خلیج فارس، به ایران بازگشت، نه تنها از اهمیت کیش بلکه حتی از اهمیت جزیره هرمز نیز کاسته شد و جای آن را موقعیت جغرافیایی واقتصادی قابل توجه بندر جدید التأسیس عباس گرفت. در این دوران کیش جزیره‌ای نیمه متروک و منزوی بود و حتی در دوره‌هایی به جایگاه دزدان دریایی خلیج‌فارس بدل شد. کیش در دوران ناصرالدین شاه به‌عنوان تیول به قوام‌الملک شیرازی – یکی از ایل‌سالاران متنفذ فارس واگذار شد و او نیز آن را با مبلغ ۲۵۰۰ تومان به محمدرضاخان سطوت‌الممالک بستکی -حاکم لنگه- فروخت. جزیره کیش تا دوره پهلوی چندین بار خرید و فروش شد تا این که در سال ۱۳۴۰ خورشیدی دکتر منوچهر اقبال، این جزیره را به مبلغ 9 میلیون ریال از ورثه محمدرضاخان سطوت‌الممالک بستکی خریداری کرد. ویژگی‌های جغرافیای و اقلیمی جزیره کیش یک خشکی کوچک چون کشتی نشسته در آب های گرم و کم عمق خلیج فارس است. خرده اقلیم‌ها (میکرو کلیمای) کیش به شدت در سلطه پدیده‌های ناشی از بستر بزرگ آبی است که دامنه نوسان تغییرات دمای شبانه روزی آن در ایام سال بسیار کم است. فشار بخار آب جزیره در بیشتر ایام سال غالباً در حدی بسیار بالا اسـت (رطوبت نسبی 50 – 60 درصد). اختلاف دمای متوسط روزانه جزیره در طول سال کم‌تر از 9 – 10 درجه است و سقوط دما، هیچ‌گاه در حد یخبندان یا صفر نیست. بر اساس داده‌های هواشناسی، مقدار متوسط رطوبت در هر کیلوگرم هوای گرم و خشک جزیره در دی ماه 15 گرم و تیرماه حدود 25 گرم است. هوای کیش در ماه‌های مهر تا فروردین، دارای گرمای ملایم و مطبوع است و در این فاصله زمانی، جزیره در شرایط زیست‌محیطی مطلوب قرار دارد. از اردیبهشت تا مهر، هوای کیش گرم و شرجی و میانگین دمای روزانه جزیره در این ماه ها، تقریباً نزدیک به هم است. در اردیبهشت، چون آب دریا هنوز سرد و رطوبت نسبی پائین است، هوای کیش تقریباً خشک و باد آن ملایم، خنک و نسیم‌وار بوده و در مجموع هوای آن بهاری و لطیف و شرایط زیست‌محیطی آن بسیار مطلوب است. تفاوت دما بین گرم‌ترین و سردترین ماه کیش، حدود 16 درجه است. یعنی دی‌ماه دارای کم‌ترین تبخیر با نوسان 12 درصد و خنک‌ترین و خشک‌ترین ماه جزیره و مردادماه با بیشترین میزان تبخیر و با تغییر و نوسان حدود 28 درصد دارای بیشترین تبخیر و گرم‌ترین ماه جزیره است. تبخیر زیاد ایام مردادماه، در وقوع بارش‌های اتفاقی هر از چندگاه جزیره به‌صورت رگبارهای موسمی که متأثر از جریان هوای مرطوب اقیانوس هند در این منطقه است بی‌تأثیر نیست. باران‌های اتفاقی مردادماه که عمدتاً سیل‌آسا است و در مدتی کوتاه فرو می‌ریزند، غالباً خاک را شسته و به‌علت گرمای بالای سطح زمین، نم آنها به سرعت از خاک محو می‌گردد و در عین حال باران‌های این ایام، خود نعمت و رحمت آسمانی است که باید از آن بهره کافی گرفت و با ایجاد آب‌بندها و سدهای بزرگ و کوچک متعدد، آب آن را مهار کرد. با آن که کیش روی گنبد نمکی قرار دارد، ولی برخلاف جزایر دیگر (مانند قشم)، هنوز رأس گنبدهای نمکی زیرین آن زیاد بالا نیامده است و بنابراین خوشبختانه وضع زمین‌شناختی جزیره به نحوی است که نفوذ آنها به زیر زمین باعث بالا آمدن شوری نمی‌شود و با تمهیداتی می‌توان نزولات آسمانی را مدت‌ها پس از هر بارندگی در آب‌بندها نگهداری کرد و حداکثر استفاده از آنها را نمود (زمین‌های شور جزیره نسبت به کل مساحت آن بسیار کم است). فرهنگ و مردم عمده جمعیت کیش در شهر کیش ساکن می‌باشند. به شهروندان جزیره کیش به اصطلاح «کیشوند» گفته می‌شود. لباس محلی مردان در کیش «دشداشه» و «غتره» میباشد و زنان «ملفع» پوشیده، «بطوطه» یا برقع روی چهره‌شان می‌گذارند. مهمترین اعیاد عید قربان و عید غدیر میباشد. ساز اصلی محلی «حبان» ، «نی انبونه» و «دهل» است. شغل سنتی ساکنان جزیره کیش ماهیگیری، دامداری، دریانوردی و تجارت میباشد. ابزارهای اصلی صیادان کیش برای ماهیگیری تور ماهیگیری، گرگور و قلاب هستند. اما علاوه بر آنها استفاده از «مشتا» و نیزه و حتی ماهیگیری با دست نیز در سطح بسیار محدودی رواج دارد. غذاهای محلی کیش عبارتند از قلیه، هریسه، مضروبه و مچبوس که اغلب با ماهی تهیه می‌گردند. مردم بومی کیش عمدتاً از نژادهای دراویدی، نوردیک، سامی و سیاهپوست می‌باشند و به زبان‌های فارسی و عربی حرف می‌زنند. پوشش گیاهی کیش از نظر پوشش گیاهی در منطقه نیمه‌حاره‌ای جنوب ایران قرار گرفته است. وجه مشخصه این منطقه، حضور گیاهان مقاوم در برابر خشکی است که موجب سازگاری جالب توجهی در گیاهان منطقه شده است. بطور مثال درخت لور که بنا بر روایتی توسط پرتغالی‌ها از شبه جزیره هند به بنادر و جزایر جنوبی ایران منتقل شده است برای تأمین آب مورد نیاز خود، علاوه بر ریشه‌های اصلی و فرعی، از ساقه نیز ریشه‌هایی به زمین می‌فرستد تا به‌عنوان ریشه‌های کمکی در جذب آب به بدنه اصلی درخت کمک کند و یا در گروهی دیگر از درختان، این سازگاری بصورت کاهش سطح برگ‌ها برای پایین آوردن میزان تبخیر و تعرق دیده می‌شود که درختان گز و کرت از این گروه می‌باشند. درختان منطقه به دو گروه بومی و غیربومی تقسیم می‌شوند: درختان بومی عبارتند از کهور ایرانی، کنار، لور، گز، کرت، بمبرلاری، نخل خرما. درختان غیربومی عبارتند از: گل کاغذی، نخل زینتی، اکالیپتوس، مورد، موز، لیموترش و نارگیل که در دهه‌های اخیر به جزیره آورده شده‌اند. حیات وحش حیات وحش در جزیره کیش به گروه‌های زیر تقسیم می‌شود: پستانداران. از مهمترین حیوانات این گروه می‌توان آهوی ایرانی را نام برد. آنها به‌صورت آزاد در جزیره کیش گردش می‌کنند و شکار آنها ممنوع میباشد. گربه، خدنگ، خارپشت ایرانی، موش، جربیل بلوچستان و دلفین معمولی نیز از دیگر پستانداران آبزی جزیره گزارش شده‌اند. پرندگان. آنها به‌دلیل شرایط آب و هوایی مناسب به این جزیره مهاجرت می‌کنند و گروه بی‌شمار پرندگان در اطراف باغ بهشت و درخت سبز تماشایی است که از آن جمله می‌توان به بلبل، چکاوک کاکلی، عقاب ماهیگیر، حواصیل خاکستری، سبز قبای هندی و … اشاره کرد. تنوع خزندگان در جزیره، محدود و عمدتاً شامل لاک‌پشت‌ها، مارمولک‌ها و مارها است. لاک‌پشت‌ها برای تخم‌ریزی به ساحل می‌آیند. مارمولک‌ها که از فراوانی نسبی بالایی برخوردار می‌باشند بی‌خطرند و از حشرات تغذیه می‌کنند. دو نوع مار قیطانی غیر سمی و مار جعفری که سمی است نیز در جزیره وجود دارد. تعداد زیادی از آبزیان موجود در خلیج فارس به دلیل حوادت مختلفی به این پناهگاه آرام و گرم پناه آورده‌اند که از آن جمله می‌توان به قباد (شاه ماهی)، حلوا سفید، شوریده و صدها گونه ماهی تزئینی اشاره کرد. آب‌های ساحلی جزیره کیش فاقد کوسه خطرناک بوده و شنا در دریا کاملا بی‌خطر است. کوسه‌هایی که بعضاً در ساحل کیش دیده می‌شوند از ماهی‌های کوچک تغذیه می‌کنند و برای شناگران خطری ندارند. ماهی‌ها جزیره کیش به‌علت قرار گرفتن در آب‌های آزاد از نظر ماهی تنوع زیادی دارد. صیّادی یکی از مشاغل اصلی بومیان جزیره محسوب می‌شود. طبق آمار سال هزار و سیصد و هشتاد و پنج حدود چهل و شش درصد از شاغلین بومی جزیره را صیادانی تشکیل می‌دهند که اغلب به‌صورت موروثی این شغل را انتخاب کرده‌اند . انواع ماهی‌هایی که توسط این صیادان صید می‌شوند شامل: ماهی شیر، سُرخو، سه کله، کافُر، شهری، جاش سال، جاش طلایی، جت، هوور، کوسه، نیزه، هامور، زرده، صافی، طوطی، حلالی، گرفه، زل، ماهی طوطی، خروس دریایی (دیج ماهی) و … ماهی یکی از مهمترین مواد پروتئینی در سبد غذایی است. ماهی سه کله ، ماهی شیر ، ماهی سُرخو و ماهی شهری جزء ماهیان پر چرب است. ماهی جت ، کافُر و ماهی جاش فاقد هر گونه چربی است. ماهی هوور و ماهی زرده ماهیان گوشت قرمز و طعم‌دار به حساب آمده و در هنگام خوردن ، طعم ادویه می‌دهند. اکثر ماهیان این منطقه طبع سرد دارند . به همین علت همراه ماهی خرما هم مصرف می‌شود. اگر خواستید بدانید سرخ کرده کدام ماهی یا کبابی کدام ماهی خوشمزه‌تر است به مطالب زیر توجه کنید: به لحاظ خوشمزگی، ماهیان مناسب برای سرخ کردن عبارتند از: کافُر ، جاش سال ، جت ، ماهی شیر کوچک و هامور کوچک و ماهیان مناسب برای کباب کردن عبارتند از: ماهی سه کله ، شیر بزرگ و هامور بزرگ.
گفتنی است به‌علت مرجانی بودن دریای جزیره کیش، «میگو» در این منطقه صید نمی‌شود و هم‌چنین علت اصلی ماندگاری صید سنتی در این جزیره وجود همین مرجان هاست که مانع صید به روش مکانیزه می‌شود.
پرندگان در سراسر جزیره ، انواع گوناگونی از پرندگان مشاهده می‌شوند . حضور چندین نوع کاکائی و پرستوی دریایی (به تعداد زیاد) در سواحل جزیره، برای کسانی که از راه دریا به جزیره وارد می‌شوند و هم‌چنین برای همه بازدیدکنندگان جذاب و تماشایی است . کمی دورتر از بازارها و مراکز شهری، پرندگان بسیار زیبایی مانند فلامینگوها، انواع باکلان، گیلان‌شاه، حواصیل و اگرات را می‌توان دید. مشاهده این پرندگان در کیش از فاصله نزدیک و به‌راحتی ممکن است . در این جزیره برای دیدن دقیق بسیاری از پرندگان نیازی به دوربین‌های چشمی شکاری نیست . احتمال و شانس دیدن پرندگانی مانند شاهین، بحریی، بالابان و دیگر پرندگان شکاری در کیش از هر جای دیگری در سراسر ایران بیشتر است . پرندگان شکاری در فصل مهاجرت در کیش به‌وفور مشاهده می‌شوند . تعدادی از پرندگان شکاری زیبا و بی‌نظیر مانند عقاب ماهیگیر ، عقاب دو برادر و سارگبه جنگلی از ساکنان دائمی جزیره می‌باشند . کسانی که مختصری آشنایی یا توجه به پرندگان دارند، با دیدن سبز قبا، زنبور خور، سنگ چشم، بلبل خرما، مینا ، جنبانک و شهدخوار که در رنگ های براق و گوناگون در سراسر جزیره حضور دارند شگفت‌زده می‌شوند . سواحل کیش خاك كيش داراي ساخت مرجاني است و با رنگ نقره‌فام در زير آفتاب از درخشندگي خيره‌كننده‌اي برخوردار است. اين ويژگي را بسياري از سواحل دنيا كه از ماسه خاكستري پوشيده شده‌اند، ندارند. آب دريا در ساحل اين جزيره شفاف و روشن است و تا فاصله‌اي دور مي‌توان كف دريا را به‌راحتي تماشا كرد. كارشناسان محيط زيست اين خاصيت را به وجود مرجان‌ها در پيرامون جزيره نسبت مي‌دهند و معتقدند كه مرجان‌ها به‌صورت طبيعي، موجب تصفيه آب و شفافيت و زيبايي سواحل جزيره هستند. كيش به نسبت وسعت خود، داراي يكي از وسيع‌ترين ساحل‌هاست و در دنيا كمتر ساحلي را مي‌توان يافت كه به وسعت سواحل كيش قابل استفاده باشد و مسافران بتوانند با آرامش و دور از غوغاهاي سواحل معروف، در آن به استراحت بپردازند. ماهي‌ها و ديگر آبزيان موجود در سواحل كيش، استثنايي‌ترين ويژگي اين جزيره به شمار مي‌روند. ماهي‌هاي تزييني و بسيار زيبا كه در آب‌هاي حاشيه كيش غوطه‌ور هستند از جاذبه‌هاي استثنايي كيش به حساب مي‌آيند. در عين حال مرغوب‌ترين ماهي‌هاي خوراكي كشور نيز در همين سواحل توسط شركت صيد كيش و بوميان ماهيگير صيد مي شود. علاقمندان به ماهيگيري مي‌توانند در سواحل جنوبي و غربي جزيره به صيد بپردازند. ساحل كيش از كم خطرترين سواحل دنياست. آب‌هاي ساحلي كيش فاقد كوسه خطرناك بوده و استفاده از آب دريا كاملا بي‌خطر است. كوسه‌هايي كه گاهی اوقات در ساحل كيش ديده مي‌شوند از ماهي‌هاي كوچك تغذيه مي‌كنند و براي شناگران خطري ندارند. ساحل كيش از آن نوع سواحل استثنايي است كه هم در فصل سرد و هم در فصل گرم براي مسافران قابل استفاده مي‌باشد و امكان ورزش‌هاي دريايي در آن فراهم شده است. اماکن دیدنی جاذبه‌های تاریخی بعضی از اماکن تاریخی جزیره کیش عبارتند از: شهر باستانی حريره