حافظ

خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدّین محمد، حافظ شیرازی (متولد ح. ۷۲۷ (قمری) – وفات ۷۹۲ (قمری))با تخلص حافظ و ملقب به لسان الغیب، شمس‌‏الدین، لسان العرفا، ناظم الاولیا، خواجه عرفان، خواجه شیراز، ترجمان الحقیقه، کاشف الحَقایق، تَرجمانُ الاسرار، مَجذوبِ سالک، تَرجمانُ اللسان.

همچنین خود حافظ القابی را در اشعارش بکار برده :

نکته دانی بذله گو چون حافظ شیرین سخن . . .

دلم از پرده بشد حافظ خوشگوی کجاست؟ . . .

حافظ خوش‏کلام شد مرغ سخن سرای تو . . .

اما آشنا ترین لقب خواجه شمس‌الدین محمد بدلیل حفظ قران همانا حافظ است :

عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ

قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت

ایهام در شعر حافظ

تعریف ایهام(یا توریه و تخییل)

بیش‌تر ادیبان و نقادان ایهام را بدیع ترین و شیرین ترین شیوه شاعری دانسته اند ایهام(داشتن دو یا چند معنا برای یک لفظ)، در لغت به معنای «به وهم و گمان افکندن» است و توریه به معنای«پوشاندن»است،در کتب بلاغی از ایهام، به توجیه، تخیل، توهیم، تخییل و مغالطه نیز نام برده شده است.رشیدالدین وطواط ایهام را چنین تعریف کرده است: «چنان بُوَد که دبیر یا شاعر در نثر یا نظم الفاظی به کار برد که آن لفظ را دو معنی باشد، یکی قریب و دیگر غریب و چون سامع آن الفاظ بشنود، حالی خاطرش به معنی قریب رود و مراد از آن لفظ، خود معنی غریب بُوَد» (وطواط، 1362: 39)رشیدالدین وطواط ایهام را به گمان افکندن می‌خواند وآنرا به صنعت تخیل نیز توصیف میکند.

اشعار دیوان خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدّین محمد حافظ شیرازی چنان سرشار از صنعت ایهام است که اغلب «ایهام در ادبیات فارسی» را با «ایهام در شعر حافظ» یکی می‌گیرند،

انواع ایهام

ایهام را بطور کلی به سه نوع: ایهام تناسب، ایهام تداعی و ایهام تضاد تقسیم میکنند و به طور جزیی‌تر

1. ایهام تام
2. ایهام تناسب
3. ایهام تناسب تامیحی
4. ایهام تضاد
5. ایهام تبادر
6. ایهام مجرد(مجرده)
7. ایهام ترجمه
8. ایهام گونه یا شبه ایهام
9. ایهام در ایهام
10. ایهام پارادکس
11. ایهام توکید
12. ایهام طباق(ایهام تضاد)
13. ایهام عکس
14. ایهام مبیّنه
15. ایهام مجرد(مُجرّده)
16. ایهام مرشح(مُرشّحه)
17. ایهام مُوَشّح
18. ایهام مهیا
19. ایهام وصل

. . . وانواع دیگران.

نمونه هایی از ایام در شعر حافظ:

ایهام تناسب: . . .

کسی به وصل تو چون شمع یافت پروانه

که زیر تیغ تو هر دم سر دگــــــــــــــر دارد

«پروانه» به معنای اجازه است اما با شمع تناسب دارد.

......................

ایهام تضاد:

شمع دل دَمسازم بنشست چو او برخاست

وافغان ز نظربازان برخاست، چو او بنشست

شاعر در بیت فوق، «بنشست» را در معنی «خاموششدن» به‌کار گرفته است؛ امّا در معنی «نشستن»با «برخاست»، ایهام تضاد ساخته است.

......................

ایهام مرشحه(پرورش دهنده معنی غیر مورد نظر از معنی نزدیک)

کمند ِ صید ِ بهرامی بیفکن، جام جم بردار

که من پیمودم این صحرا ، نه بهرام است و نه گورش

ایهام با کلمه «گور»که هم معنای دور قبر و هم به معنای نزدیک «گورخر» دارد.