مرتضی حنانه

مرتضی حنانه
زادروز	۱۱/اسفندماه/۱۳۰۱ تهران
درگذشت	۲۴/ مهرماه۱۳۶۸ تهران
آرامگاه	امام زاده طاهر کرج
ملیت	ایرانی
پیشه	آهنگسازی-نویسندگی
نقش‌های برجسته	آّهنگسازو بنیانگذاری موسیقی علمی در ایران
دوره	سده۲۰
آثار	ارکسترال و موسیقی فیلم است که از کاپریس، دعا، صبر و ظفر، لالایی، مهرگان، اوراتوریوی بزرگ La Persia (ایران)، عروس دجله، بهلول، ساحل انتظار، لذت گناه، عروس دریا، الماس 33، پل، کاکو، پهلوان مفرد، سه‌قاپ، فرار از تله، باباشمل، راز درخت سنجد، قصاص، صمد و فولادزره دیو، تیرباران، جعفرخان از فرنگ برگشته، هزاردستان و غیره می توان به عنوان بخشی از آنها نام برد.

آرامگاه استاد حنانه در امام زاده طاهر کرج

مرتضی حنانه(زاده‌ی ۱۱ اسفند ۱۳۰۱ تهران - درگذشته‌ی ۲۴ مهر ۱۳۶۸) آهنگساز و هنرمند خلاق

زندگی نامه

حنانه در سال ۱۳۰۱در تهران متولد شد. پدرش مهندس محمد حنانه،از خدمتگزاران به علم و هنر ایران مؤسس دبیرستان ایرانشهر بود. عشق به موسیقی از کودکی در قلب و ضمیرش جای گرفته و با نواختن نی به عضویت پیشاهنگان جوان پیوست. سپس در سال ۱۳۱۴ یه هنرستان عالی موسیقی رفت و زیر نظر غلامحسین مین‌باشیان به فراگیری اصول نظری و علمی موسیقی غربی پرداخت. به‌طور همزمان فلوت و هورن (ساز بادی برنجی) را زیر نظر ' رودولف اوربانتس ' آغاز کرد و به عضویت شورای عالی موسیقی رادیو ایران در آمد

عدم درگيري مستقيم ايران در جنگ جهاني دوم اما مانع تأثير آن بر شرايط سياسي و تغيير فضاي اجتماعي كشور نبود. هنرستان موسيقي تعطيل شد و استادان چك به كشورشان بازگشتند. با اين­حال حنانه و موسيقيدانان ديگري مانند غلامحسين غريب، حسن شيرواني و فريدون فرزانه برگزاري كنسرتهايي را در انجمنهاي فرهنگي و هنري موجود آن زمان پي­گرفتند كه با پيوستن پرويز محمود به­اين جمع، ارکستر سمفونیک رادیو ایران را به نام ارکستر فارابی در سال 1325پايه ­گذاري گرديد.

سال 1328حنانه به­اتفاق غلامحسين غريب، حسن شيرواني و جليل ضياءپور( وي پدر نقاشي مدرن ايران ناميده مي­شود ) به انتشار نشريه” خروس جنگي“ اقدام نمودند تا به ­عنوان هنرمنداني جوان و پيشرو در رشته­هاي موسيقي، شعر، ادبيات و نقاشي، سنگر محكمي براي دفاع از نظرات خود در برابر سنت­پرستان كهنه­انديش فراهم آورند. هوشنگ ايراني ( پيشگام شعرسوررئال فارسي) نيز بعداً به” اصحاب خروس جنگي“ پيوست. حنانه ضمناً طي همين سالها، آثار پرويز محمود را كه براي هميشه به­امريكا مهاجرت كرده بود، گردآوري و آنها را براي اجرا با اركستر سنفونيك تهران كه توسط روبيك گريگوريان رهبري مي­شد، تنظيم نمود. بر اساس قصه­اي از غلامحسين غريب نيز سوئيت شهر مرجان را تصنيف كرد كه با همين اركستر به­رهبري روبيك گريگوريان اجرا و شهرت فراواني براي او به­ارمغان آورد. اين اثر بعداً در فرم آوازي آن نيز توسط فرح عافيت­پور و منير وكيلي اجرا گرديد. پيش از سوئيت يادشده البته حنانه آثار ديگري از جمله كاپريس براي اركستر و پيانو و يك اوراتوريوم به­نام ”بهرام يشت“ نيز تصنيف كرده بود اما هيچ­يك موفقيت سوئيت مرجان را كسب نكردند.

در سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ وی سرپرستی و اجرای سلسله برنامه‌های آموزشی موسیقی ایرانی در تلویزیون را تحت عنوان «شناسایی موسیقی اصیل ایرانی» به همراه فرهنگ شریف، مرتضی نی داوود و حسین قوامی به عهده گرفت. به عنوان نوازنده هورن اول ارکستر سمفونیک تهران مشغول به کار شد. او مدتی زیر نظر استاد پرویز محمود آموزش دید و عضو ارکستر سمفونیک تهران- به رهبری پرویز محمود- درآمد. بعد از چند سال، استاد مرتضی حنانه رهبری این ارکستر را به عهده گرفت. در سال ۱۳۳۲در جشن هزاره بوعلی سینا آثارش را با گروه همسرایان و ارکستر سمفونیک عرضه کرد، سفیر ایتالیا به او بورسیه هنری تحصیل در ایتالیا را داد و حنانه برای تکمیل تحصیلات خود به کنسرواتور واتیکان عزیمت کرد. مرتضی حنانه در ایتالیا روی موسیقی فیلم مطالعات گسترده‌یی کرد و در سالهای بعد، پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۰ موزیک متن فیلمهایی از جمله «فرار از تله»، «گرگ بیزار»، «قصه ماهان» و «تیرباران» را تهیه کرد. در سال ۱۳۴۲به عضویت شورای عالی موسیقی رادیو ایران در آمد. آخرین اثر او در زمینه موزیک فیلم، اثر بیاد ماندنی «هزار دستان» می‌باشد. هم‌چنین در زمینه ترجمه فیلمهای ایتالیایی فعال بود و بسیاری از فیلمهای ایتالیایی را به فارسی برگرداند. در ایتالیا روی موسیقی فیلم مطالعات گسترده‌یی کرد و در سالهای بعد، پس از بازگشت به ایران، موزیک متن فیلمهایی از جمله «فرار از تله»، «گرگ بیزار»، «قصه ماهان» و «تیرباران» را تهیه کرد. آخرین اثر او در زمینه موزیک فیلم، اثر بیاد ماندنی «هزار دستان» می‌باشد. در زمینه ترجمه فیلمهای ایتالیایی فعال و بسیاری از فیلمهای ایتالیایی را به فارسی برگرداند. 

سبک کار                                        

مشغله ­ی ذهني حنانه چند صدايي كردن موسيقي ايراني بود و با اين­كه در اين راه زحمت بسيار كشيد اما هارموني ابداعي او ( هارموني زوج ) مورد توجه همه­ي هنرآفرينان موسيقي قرار نگرفت. خودش در اين­باره مي­گويد:

” اين­كه مي­گويند موسيقي شرقي ذاتاً تك­ صدايي­ست و موسيقي غربي ماهيتاً چند صدايي، درست نيست. اولاً موسيقي غرب نيز در آغاز تك صدايي” مونوتون “ بوده و موسيقيدانان آن را ارتقا‌‌ء داده­ و به­مرحله­ي چند صدايي رسانده­اند، ثانياً در بسياري ار ملوديهاي روستايي در مشرق زمين از جمله ايران، دست­كم مي­توان ملوديهاي دو صدايي پيدا­ كرد كه گوشها نيز به­شنيدن آن عادت كرده است. ضعف دانش موسيقي و تنها به­شيوه­ي اجرا انديشيدن سبب شده است كه ما ابتدايي باقي مانده و آهنگسازان از امكان بازي با اصوات و در نتيجه تركيب آنها غافل بمانند... از زمان علينقي وزيري اما به­تدريج ارزشها و امكانات موسيقي ملي ما آشكار شده است. تقليد از آنچه از اجدادمان ياد گرفته­ايم، هنر نيست، سنت است. هدايت چرا بزرگ است، براي آن­كه دنبال زال و رستم و اسفنديار، ليلي و مجنون و شيخ صنعان نرفته است. زمان جاري، احساس، انديشه، موضوع و تكنيك ويژه­ي خويش را دارد و هنر يعني همين. امروز اگر كسي بخواهد مثل حافظ و مولوي شعر بگويد، يك شاهي ارزش ندارد... اگر نيما، نيما مي­شود براي آن است كه زحمت مي­كشد، فكرش را به­كار مي­اندازد و شيوه­ي خاص خودش را پيدا مي­كند. موسيقي ما طفيلي شعر است و آن­گونه كه بايد پيشرفت نمي­كند. وقتي از زير بار شعر بيرون آمد آن­وقت، في­نفسه مي­شود موسيقي“

سفر ایتالیا

او مدتی زیر نظر استاد پرویز محمود آموزش دید و عضو ارکستر سمفونیک تهران- به رهبری پرویز محمود- درآمد. بعد از چند سال، استاد مرتضی حنانه رهبری این ارکستر را به عهده گرفت. استعداد سرشارش بحدی بود که وقتی در سال ۱۳۳۲در جشن هزاره بوعلی سینا آثارش را با گروه همسرایان و ارکستر سمفونیک عرضه کرد، سفیر ایتالیا به او بورسیه هنری تحصیل در ایتالیا را داد و حنانه برای تکمیل تحصیلات خود به کنسرواتور واتیکان عزیمت کرد. در ایتالیا روی موسیقی فیلم مطالعات گسترده‌یی کرد و در سالهای بعد، پس از بازگشت به ایران، موزیک متن فیلمهایی از جمله «فرار از تله»، «گرگ بیزار»، «قصه ماهان» و «تیرباران» را تهیه کرد. آخرین اثر او در زمینه موزیک فیلم، اثر بیاد ماندنی «هزار دستان» می‌باشد. هم‌چنین در زمینه ترجمه فیلمهای ایتالیایی فعال بود و بسیاری از فیلمهای ایتالیایی را به فارسی برگرداند.

حنانه در سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ سرپرستی و اجرای سلسله برنامه‌های آموزشی موسیقی ایرانی در تلویزیون را تحت عنوان «شناسایی موسیقی اصیل ایرانی» به همراه فرهنگ شریف، مرتضی نی داوود و حسین قوامی به عهده گرفت. در سال ۱۳۴۵ از طرف رادیوی ایران و بنا به دعوت یونسکو به «تریبون انترناسیونال آهنگسازان رادیو و تلویزیون» اعزام شد و در آنجا قطعاتی از «ارتوریو» اثر خود را اجرا کرد که از رادیوی ایرلند و سوئیس پخش شد.

بازگشت به ایران

استاد مرتضی حنانه که سودای نوآوری در موسیقی ایران را داشت. دلش برای ایران و فرهنگ ایران می‌تپید و همواره آرزو می‌کرد که در میهنی با فرهنگی شکفته و نو زندگی کند. 

حنانه سال 1340 به ايران بازگشت و با تشكيل اركستر فارابي در سال 1341، طي هفت سال، حدود 80 قطعه از آثار خود و ساير ­آهنگسازان ايراني را اجرا و در راديو ضبط كرد. از سال 1342 نيز علاوه بر تدريس اركستراسيون و هورن در هنرستان عالي موسيقي،  به­عضويت شوراي عالي موسيقي راديو ايران نيز برگزيده شد و سال 1345 با شركت در” تريبون بين المللي آهنگسازان راديو تلويزيون“ كه به­دعوت يونسكو صورت گرفت، با اجراي قطعه اوراتوريوم كه از راديوهاي ايرلند و سوئيس نيز پخش گرديد، جايزه ويژه­ اين تريبون بين­المللي را كسب نمود. با تأسيس راديو تلويزيون ملي ايران، حنانه در سمت مشاور سرپرستي، اركستر سازهاي زهي را بنياد نهاد و طي سالهاي 1349 ـ 1348 سلسله برنامه­هاي آموزش موسيقي در تلويزيون را براي شناساندن موسيقي اصيل ايراني به­همراه هنرمندان برجسته­اي چون فرهنگ شريف، مرتضي ني داود، علي اكبر شهنازي، حسين قوامي و... اجرا و ضبط كرد.

پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۰ گفت: «هنگامی که از ایتالیا به ایران آمدم، زیاد فکر کردم. حال زمانی بود که آن دانشی که آرزویش را داشتم به دست آورده بودم و فقط مانده بود تصمیم بگیرم با آن دانش چه کار کنم و چه نوع از موسیقی را ارائه دهم. اول گفتم «دوده کافونیک» کارکنم. ولی این چه معنایی داشت؟ با خودم گفتم اگر خیلی خوب بنویسم، تازه بهتر از «شوتنبرگ» که نمی‌توانم بنویسم؛ او صاحب مکتب به شمارمی‌رود و مکتبش یکی از بزرگترینهای آلمان است که همه جهان آن را پذیرفته‌اند. ولی اگر کار من را یک ایرانی گوش کند، چه خواهد گفت؟ می‌گوید این کار اگر هم خیلی با ارزش باشد، باز هم ربطی به ایران ندارد و چیزی به فرهنگ غرب افزوده است. در حالی که ما می‌خواهیم آهنگسازان ایرانی با آثاری که ارزش دارند، به فرهنگ کشورشان چیزی بیفزاید».

 موسیقی فیلم                                   

مرتضي حنانه در پايان دهه­ي چهل به­موسيقي فيلم روكرد و به­حق او را بايد نخستين مصنف موسيقي فيلمهاي سينماي ايران دانست كه با حدود 50 آفريده­ گاهي حتي براي فيلمهايي كه از ارزش متوسطي برخودار بودند نيز موفقيت فراوان به­بار­آورد.

موسيقي فيلمهاي: عروس دجله، بهلول، ساحل انتظار، لذت گناه، عروس دريا، الماس 33، پل، كاكو، پهلوان مفرد، سه قاپ، بابا شمل، راز درخت سنجد، قصاص، صمد و فولادزره ديو، تيرباران، جعفرخان از فرنگ برگشته،  ايران سرزمين طلاي سفيد و فرار از تله كه جايزه سپاس را كسب كرده همچنانكه موسيقي سريال تلويزيوني هزاردستان كه بر اساس پيش­درآمدي در اصفهان اثر مرتضي پورداود ساخته شده نيز برنده جايزه تقدير وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي شده است.

یادگارها

_{استاد حنانه در سال ۱۳۴۱یک ارکستر سمفونیک به نام ارکستر بزرگ فارابی را بنیان گذاشت. که کار اجرای آهنگهای ایرانی در رادیو را برعهده داشت. وی کمتر به‌کار ساختن و یا تنظیم ترانه برای خوانندگان روی آورده است. مرضیه، بانوی بزرگ آواز ایران، از محدود خوانندگانی است که حنانه در ساختن و یا تنظیم ترانه‌هایشان نقش داشته است.. ترانه‌ی «یار اگر جلوه کند..» از جمله ترانه‌های بسیار زیبا و ماندگار موسیقی ایرانی است که ساخته و تنظیم حنانه و توسط مرضیه اجرا شده است. این ترانه در تالار رودکی نیز با ارکستر سمفونی رادیو و تلویزیون به‌طور زنده با خوانندگی مرضیه و رهبری ارکستر حنانه به صحنه آمد و مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت. از استاد حنانه آثاری به جای مانده که برخی از آنها عبارتند از: «سوئیت شهر مرجان»، «کاپریس برای پیانو و ارکستر»، «خواب یک شیطان کوچک»، «صبر و ظفر» و دهها ترانه و آثار دیگر}.

آثار موسیقایی

آثار این هنرمند فقید شامل ارکسترال و موسیقی فیلم است که از کاپریس، دعا، صبر و ظفر، لالایی، مهرگان، اوراتوریوی بزرگ La Persia (ایران)، عروس دجله، بهلول، ساحل انتظار، لذت گناه، عروس دریا، الماس 33، پل، کاکو، پهلوان مفرد، سه‌قاپ، فرار از تله، باباشمل، راز درخت سنجد، قصاص، صمد و فولادزره دیو، تیرباران، جعفرخان از فرنگ برگشته، هزاردستان و غیره می توان به عنوان بخشی از آنها نام برد.

قطعه براي چهار هورن، سرناد براي ويولن و پيانو، مهرگان براي گروه كر و اركستر، رؤياي شيطان، كاكوتي، صبر و ظفر براي اركستر زهي ـ پيانو و چنگ، كاپريس براي پيانو و اركستر، لالايي براي نيما يوشيج، پيكره­ها براي فلوت ـ  چنگ و پيانو، ميهن شهيدان، بزرگداشت فردوسي، هاتف، و سعدي براي آواز و پيانو و بسياري آثار ديگر...

قطعه رؤياي شيطان با صداي زنده­ يادان حسين سرشار و فاخره صبا، كاكوتي براي بار اول درجشن هنر شيراز توسط اركستر مجلسي تلويزيون ملي ايران اجرا و كاپريس براي پيانو و اركستر نيز با رهبري فرهاد مشكات اجرا گرديده است.

قطعه بزرگداشت فردوسي براي آواز و پيانو توسط ناهيد همت آبادي( متزوسوپرانو ) و به­همراهي پيانو ويدا جفرودي ( هنرآموخته­ از زنده­ياد حنانه ) براي نخستين بار در مراسم بزرگداشت هزاره شاهنامه كه سال 1991 توسط يونسكو و طي دو شب در وين برگزار گرديد، اجرا و ضبط شده است.

آثار تأليف و ترجمه شده

مرتضي حنانه آثاري نيز در زمينه موسيقي، ترجمه و تأليف كرده كه از آن جمله مي­توان جلد اول و دوم اركستراسيون اثر شارل كوكلن، برگردان و تفسير مقاصد الحان اثر عبدالقادر مراغه اي موسيقيدان قرن نهم هجري، راه و روش ساختن ملودي اثر جوليو باس و گامهاي گمشده تأليف خود او را نام برد كه در اين نوشته به­ويژه از هارموني ابداعي خود” هارموني زوج “ سخن مي­گويد.

استاد حنانه پس از پیروزی انقلاب

شادروان حنانه از موسیقیدانانی بود که پس از پیروزی انقلاب ۵۷ همکاری با نهاد ترانه و سرود سازمان مجاهدین خلق، چند سرود‌ از‌مجموعه سرودهای سازمان مجاهدین خلق ایران را تنظیم کرد. موزیک سرود زیبای «میهن شهیدان» از آثار زیبا و بیادماندنی استاد مرتضی حنانه است که در کارنامه هنری او جایگاه ویژه‌یی دارد. حنانه نیز از جمله اساتید بزرگی است که توسط حکومت جمهوری اسلامی بسیار مورد اذیت و آزار قرار گرفت. استاد مرتضی حنانه پس از انقلاب ۵۷ بیشتر وقت خود را به پژوهش درباره موسیقی کهن ایران اختصاص داد.

درگذشت

مرتضی حنانه روز سه‌شنبه ۲۴ مهر ۱۳۶۸ بر اثر بیماری سرطان، و در پی ممانعت حکومت جمهوری اسلامی (رژیم آخوندی) از سفر او به خارج برای درمان، چشم از جهان فروبست.

او همیشه آرزو داشت در همدان در جوار حکیم بزرگ ایران زمین ابو علی سینا دفن شود ، اما این خواسته‌ اش میسر نشد و در امامزاده طاهر (کرج) به خاک سپرده شد.