مرتضی حنانه

مرتضی حنانه
زادروز	۱۱/اسفندماه/۱۳۰۱ تهران
درگذشت	۲۴/ مهرماه۱۳۶۸ تهران
آرامگاه	امام زاده طاهر کرج
ملیت	ایرانی
پیشه	آهنگسازی-نویسندگی
نقش‌های برجسته	آّهنگسازو بنیانگذاری موسیقی علمی در ایران
دوره	سده۲۰
آثار	ارکسترال و موسیقی فیلم است که از کاپریس، دعا، صبر و ظفر، لالایی، مهرگان، اوراتوریوی بزرگ La Persia (ایران)، عروس دجله، بهلول، ساحل انتظار، لذت گناه، عروس دریا، الماس ۳۳، پل، کاکو، پهلوان مفرد، سه‌قاپ، فرار از تله، باباشمل، راز درخت سنجد، قصاص، صمد و فولادزره دیو، تیرباران، جعفرخان از فرنگ برگشته، هزاردستان و غیره می توان به عنوان بخشی از آنها نام برد.

آرامگاه استاد حنانه در امام زاده طاهر کرج

مرتضی حنانه(زاده‌ی ۱۱ اسفند ۱۳۰۱ تهران - درگذشته‌ی ۲۴ مهر ۱۳۶۸) موسیقیدان، آهنگساز و هنرمند خلاق

زندگی نامه

حنانه در سال ۱۳۰۱در تهران متولد شد. پدرش مهندس محمد حنانه،از خدمتگزاران به علم و هنر ایران مؤسس دبیرستان ایرانشهر بود. عشق به موسیقی از کودکی در قلب و ضمیرش جای گرفته و با نواختن نی به عضویت پیشاهنگان جوان پیوست. سپس در سال ۱۳۱۴ یه هنرستان عالی موسیقی رفت و زیر نظر غلامحسین مین‌باشیان به فراگیری اصول نظری و علمی موسیقی غربی پرداخت. به‌طور همزمان فلوت و هورن (ساز بادی برنجی) را زیر نظر ' رودولف اوربانتس ' آغاز کرد.

عدم درگیری مستقیم ایران در جنگ جهانی دوم مانع تأثیر آن بر شرایط سیاسی و تغییر فضای اجتماعی کشور نبود. هنرستان موسیقی تعطیل شد و استادان چک به کشورشان بازگشتند. با این­حال حنانه و موسیقیدانان دیگری مانند غلامحسین غریب، حسن شیروانی و فریدون فرزانه برگزاری کنسرتهایی را در انجمنهای فرهنگی و هنری موجود آن زمان پی­ گرفتند که با پیوستن پرویز محمود به­ این جمع، ارکستر سمفونیک رادیو ایران را به نام ارکستر فارابی در سال ۱۳۲۵پایه ­گذاری کردند.

سال ۱۳۲۸حنانه به ­اتفاق غلامحسین غریب، حسن شیروانی و جلیل ضیاءپور( وی پدر نقاشی مدرن ایران نامیده می­شود ) به انتشار نشریه «خروس جنگی» اقدام نمودند تا به ­عنوان هنرمندانی جوان و پیشرو در رشته­ های موسیقی، شعر، ادبیات و نقاشی، سنگر محکمی برای دفاع از نظرات خود در برابر سنت­ پرستان کهنه ­اندیش فراهم آورند. هوشنگ ایرانی ( پیشگام شعرسوررئال فارسی) نیز بعداً به «اصحاب خروس جنگی» پیوست. حنانه ضمناً طی همین سالها، آثار پرویز محمود را که برای همیشه به­ امریکا مهاجرت کرده بود، گردآوری و آنها را برای اجرا با ارکستر سنفونیک تهران که توسط روبیک گریگوریان رهبری می­شد، تنظیم نمود. بر اساس قصه­ ای از غلامحسین غریب نیز سوئیت شهر مرجان را تصنیف کرد که با همین ارکستر به­ رهبری روبیک گریگوریان اجرا و شهرت فراوانی برای او به ­ارمغان آورد. این اثر بعداً در فرم آوازی آن نیز توسط فرح عافیت­ پور و منیر وکیلی اجرا گردید. پیش از سوئیت یادشده البته حنانه آثار دیگری از جمله کاپریس برای ارکستر و پیانو و یک اوراتوریوم به­نام «بهرام یشت» نیز تصنیف کرده بود اما هیچ­یک موفقیت سوئیت مرجان را کسب نکردند.

در سال ۱۳۳۲در جشن هزاره بوعلی سینا آثارش را با گروه هم سرایان و ارکستر سمفونیک عرضه کرد، سفیر ایتالیا به او بورسیه هنری تحصیل در ایتالیا را داد و حنانه برای تکمیل تحصیلات خود به کنسرواتور واتیکان عزیمت کرد.

 مرتضی حنانه در ایتالیا روی موسیقی فیلم مطالعات گسترده‌یی کرد و در سالهای بعد، پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۰ موزیک متن برای چندین فیلم ساخت.

در سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ وی سرپرستی و اجرای سلسله برنامه‌های آموزشی موسیقی ایرانی در تلویزیون را تحت عنوان «شناسایی موسیقی اصیل ایرانی» به همراه فرهنگ شریف، مرتضی نی داوود و حسین قوامی به عهده گرفت. به عنوان نوازنده هورن اول ارکستر سمفونیک تهران مشغول به کار شد.

او مدتی زیر نظر استاد پرویز محمود آموزش دید و عضو ارکستر سمفونیک تهران- به رهبری پرویز محمود بود. بعد از چند سال، استاد مرتضی حنانه رهبری این ارکستر را به عهده گرفت.

سبک کار                                        

مشغله ­ی ذهنی حنانه چند صدایی کردن موسیقی ایرانی بود و با این­که در این راه زحمت بسیار کشید اما هارمونی ابداعی او ( هارمونی زوج ) مورد توجه همه­ی هنرآفرینان موسیقی قرار نگرفت. خودش در این­باره می­گوید:

حنانه

«این­که می­گویند موسیقی شرقی ذاتاً تک­ صدایی­ است و موسیقی غربی ماهیتاً چند صدایی، درست نیست. اولاً موسیقی غرب نیز در آغاز تک صدایی «مونوتون» بوده و موسیقیدانان آن را ارتقاء داده­ و به­ مرحله­ ی چند صدایی رسانده ­اند، ثانیاً در بسیاری ار ملودیهای روستایی در مشرق زمین از جمله ایران، دست­کم می­توان ملودیهای دو صدایی پیدا­ کرد که گوشها نیز به­ شنیدن آن عادت کرده است. ضعف دانش موسیقی و تنها به­ شیوه­ ی اجرا اندیشیدن سبب شده است که ما ابتدایی باقی مانده و آهنگسازان از امکان بازی با اصوات و در نتیجه ترکیب آنها غافل بمانند... از زمان علینقی وزیری اما به ­تدریج ارزشها و امکانات موسیقی ملی ما آشکار شده است. تقلید از آنچه از اجدادمان یاد گرفته­ ایم، هنر نیست، سنت است. هدایت چرا بزرگ است، برای آن­که دنبال زال و رستم و اسفندیار، لیلی و مجنون و شیخ صنعان نرفته است. زمان جاری، احساس، اندیشه، موضوع و تکنیک ویژه­ ی خویش را دارد و هنر یعنی همین. امروز اگر کسی بخواهد مثل حافظ و مولوی شعر بگوید، یک شاهی ارزش ندارد... اگر نیما، نیما می­شود برای آن است که زحمت می­کشد، فکرش را به­کار می­اندازد و شیوه­ ی خاص خودش را پیدا می­کند. موسیقی ما طفیلی شعر است و آن­گونه که باید پیشرفت نمی­کند. وقتی از زیر بار شعر بیرون آمد آن­وقت، فی­ نفسه می­شود موسیقی»

سفر ایتالیا

او مدتی زیر نظر استاد پرویز محمود آموزش دید و به عضویت ارکستر سمفونیک تهران- به رهبری پرویز محمود- درآمد. بعد از چند سال، استاد مرتضی حنانه رهبری این ارکستر را به عهده گرفت. استعداد سرشارش بحدی بود که وقتی در سال ۱۳۳۲در جشن هزاره بوعلی سینا آثارش را با گروه هم سرایان و ارکستر سمفونیک عرضه کرد، سفیر ایتالیا به او بورسیه هنری تحصیل در ایتالیا را داد و حنانه برای تکمیل تحصیلات خود به کنسرواتور واتیکان عزیمت کرد. در ایتالیا روی موسیقی فیلم مطالعات گسترده‌یی کرد.

بازگشت به ایران

استاد مرتضی حنانه که سودای نوآوری در موسیقی ایران را داشت. دلش برای ایران و فرهنگ ایران می‌تپید و همواره آرزو می‌کرد که در میهنی با فرهنگی شکفته و نو زندگی کند. 

حنانه سال ۱۳۴۰ به ایران بازگشت و با تشکیل ارکستر فارابی در سال ۱۳۴۱، طی هفت سال، حدود ۸۰ قطعه از آثار خود و سایر ­آهنگسازان ایرانی را اجرا و در رادیو ضبط کرد. از سال ۱۳۴۲ نیز علاوه بر تدریس ارکستراسیون و هورن در هنرستان عالی موسیقی،  به ­عضویت شورای عالی موسیقی رادیو ایران نیز برگزیده شد و سال ۱۳۴۵ با شرکت در «تریبون بین المللی آهنگسازان رادیو تلویزیون» که به­ دعوت یونسکو صورت گرفت، با اجرای قطعه اوراتوریوم که از رادیوهای ایرلند و سوئیس نیز پخش گردید، جایزه ویژه­ این تریبون بین­ المللی را کسب نمود. با تأسیس رادیو تلویزیون ملی ایران، حنانه در سمت مشاور سرپرستی، ارکستر سازهای زهی را بنیاد نهاد.

حنانه در سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ سرپرستی و اجرای سلسله برنامه‌های آموزشی موسیقی ایرانی در تلویزیون را تحت عنوان «شناسایی موسیقی اصیل ایرانی» به همراه فرهنگ شریف، مرتضی نی داوود و حسین قوامی به عهده گرفت.

پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۰ گفت: «هنگامی که از ایتالیا به ایران آمدم، زیاد فکر کردم. حال زمانی بود که آن دانشی که آرزویش را داشتم به دست آورده بودم و فقط مانده بود تصمیم بگیرم با آن دانش چه کار کنم و چه نوع از موسیقی را ارائه دهم. اول گفتم «دوده کافونیک» کارکنم. ولی این چه معنایی داشت؟ با خودم گفتم اگر خیلی خوب بنویسم، تازه بهتر از آهنگساز بزرگ و مدرن اتریشی« شوئنبرگ» که نمی‌توانم بنویسم؛ او صاحب مکتب به شمارمی‌رود و مکتبش یکی از بزرگترینهای آلمان است که همه جهان آن را پذیرفته‌اند. ولی اگر کار من را یک ایرانی گوش کند، چه خواهد گفت؟ می‌گوید این کار اگر هم خیلی با ارزش باشد، باز هم ربطی به ایران ندارد و چیزی به فرهنگ غرب افزوده است. در حالی که ما می‌خواهیم آهنگسازان ایرانی با آثاری که ارزش دارند، به فرهنگ کشورشان چیزی بیفزاید».

 موسیقی فیلم                                   

مرتضی حنانه در پایان دهه­ ی چهل به­ موسیقی فیلم روکرد و به­ حق او را باید نخستین سازنده موسیقی فیلمهای سینمای ایران دانست که با حدود ۵۰ آفریده­ گاهی حتی برای فیلمهایی که از ارزش متوسطی برخودار بودند نیز موفقیت فراوان به­ بار­آورد.

موسیقی فیلمهای: عروس دجله، بهلول، ساحل انتظار، لذت گناه، عروس دریا، الماس ۳۳، پل، کاکو، پهلوان مفرد، سه قاپ، بابا شمل، راز درخت سنجد، قصاص، صمد و فولادزره دیو، تیرباران، جعفرخان از فرنگ برگشته،  ایران سرزمین طلای سفید و فرار از تله که جایزه سپاس را کسب کرده همچنانکه موسیقی سریال تلویزیونی هزاردستان که بر اساس پیش­ درآمدی در اصفهان اثر مرتضی پورداود ساخته شده است.

یادگارها

_{استاد حنانه در سال ۱۳۴۱یک ارکستر سمفونیک به نام ارکستر بزرگ فارابی را بنیان گذاشت. که کار اجرای آهنگهای ایرانی در رادیو را برعهده داشت. وی کمتر به‌کار ساختن و یا تنظیم ترانه برای خوانندگان روی آورده است. مرضیه، بانوی بزرگ آواز ایران، از معدود خوانندگانی است که حنانه در ساختن و یا تنظیم ترانه‌هایشان نقش داشته است.. ترانه‌ی «یار اگر جلوه کند..» از جمله ترانه‌های بسیار زیبا و ماندگار موسیقی ایرانی است که ساخته و تنظیم استاد مرتضی حنانه است که توسط خانم مرضیه اجرا شده است. این ترانه در تالار رودکی نیز با ارکستر سمفونی رادیو و تلویزیون به‌طور زنده با خوانندگی مرضیه و رهبری ارکستر حنانه به صحنه آمد و مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت. از استاد حنانه آثاری به جای مانده که برخی از آنها عبارتند از: «سوئیت شهر مرجان»، «کاپریس برای پیانو و ارکستر»، «خواب یک شیطان کوچک»، «صبر و ظفر» و دهها ترانه و آثار دیگر.}

آثار حنانه

آثار این هنرمند فقید شامل موسیقی برای ارکستر زهی و موسیقی فیلم است که از کاپریس، دعا، صبر و ظفر، لالایی، مهرگان، اوراتوریوی بزرگ La Persia (ایران)، عروس دجله، بهلول، ساحل انتظار، لذت گناه، عروس دریا، الماس ۳۳، پل، کاکو، پهلوان مفرد، سه‌قاپ، فرار از تله، باباشمل، راز درخت سنجد، قصاص، صمد و فولادزره دیو، تیرباران، جعفرخان از فرنگ برگشته، هزاردستان و غیره می توان به عنوان بخشی از آنها نام برد.

قطعه برای چهار هورن، سرناد برای ویولن و پیانو، مهرگان برای گروه کر و ارکستر، رؤیای شیطان، کاکوتی، صبر و ظفر برای ارکستر زهی ـ پیانو و چنگ، کاپریس برای پیانو و ارکستر، لالایی برای نیما یوشیج، پیکره­ها برای فلوت ـ  چنگ و پیانو، میهن شهیدان، بزرگداشت فردوسی، هاتف، و سعدی برای آواز و پیانو و بسیاری آثار دیگر...

قطعه رؤیای شیطان با صدای زنده­ یادان حسین سرشار و فاخره صبا، کاکوتی برای بار اول درجشن هنر شیراز توسط ارکستر مجلسی تلویزیون ملی ایران اجرا و کاپریس برای پیانو و ارکستر نیز با رهبری فرهاد مشکات اجرا گردیده است.

قطعه بزرگداشت فردوسی برای آواز و پیانو توسط ناهید همت آبادی( متزوسوپرانو ) و به­ همراهی پیانو ویدا جفرودی ( هنرآموخته­ از زنده ­یاد حنانه ) برای نخستین بار در مراسم بزرگداشت هزاره شاهنامه که سال ۱۹۹۱ توسط یونسکو و طی دو شب در وین برگزار گردید، اجرا و ضبط شده است.

آثار تألیف و ترجمه شده

مرتضی حنانه آثاری نیز در زمینه موسیقی، ترجمه و تألیف کرده که از آن جمله می­توان جلد اول و دوم ارکستراسیون اثر شارل کوکلن، برگردان و تفسیر مقاصد الحان اثر عبدالقادر مراغه ای موسیقیدان قرن نهم هجری، راه و روش ساختن ملودی اثر جولیو باس و گامهای گمشده تألیف خود او را نام برد که در این نوشته به­ ویژه از هارمونی ابداعی خود«هارمونی زوج» سخن می­گوید.

آثار حنانه پس از انقلاب

شادروان حنانه از موسیقیدانانی بود که پس از پیروزی انقلاب ۵۷ در همکاری با نهاد ترانه و سرود سازمان مجاهدین خلق، چند سرود ازمجموعه سرودهای سازمان مجاهدین خلق ایران را تنظیم کرد. موزیک سرود زیبای «میهن شهیدان» از آثار زیبا و بیادماندنی استاد مرتضی حنانه است که در کارنامه هنری او جایگاه ویژه‌یی دارد. حنانه نیز از جمله اساتید بزرگی است که توسط حکومت جمهوری اسلامی بسیار مورد اذیت و آزار قرار گرفت. استاد مرتضی حنانه پس از انقلاب ۵۷ بیشتر وقت خود را به پژوهش درباره موسیقی کهن ایران اختصاص داد.

درگذشت

مرتضی حنانه روز سه‌شنبه ۲۴ مهر ۱۳۶۸ بر اثر بیماری سرطان، و در پی ممانعت حکومت جمهوری اسلامی از سفر او به خارج برای درمان، چشم از جهان فروبست.

او همیشه آرزو داشت در همدان در جوار حکیم بزرگ ایران زمین ابو علی سینا دفن شود ، اما این خواسته اش میسر نشد و در امامزاده طاهر (کرج) به خاک سپرده شد.