مرتضی حنانه

مرتضی حنانه
زادروز	۱۱/اسفندماه/۱۳۰۱ تهران
درگذشت	۲۴/ مهرماه۱۳۶۸ تهران
آرامگاه	امام زاده طاهر کرج
ملیت	ایرانی
پیشه	آهنگسازی-نویسندگی
نقش‌های برجسته	آّهنگسازو بنیانگذاری موسیقی علمی در ایران
دوره	سده۲۰
آثار	کاپریس دعا صبر و ظفر لالایی مهرگان اوراتوریوی بزرگ La Persia (ایران) عروس دجله بهلول ساحل انتظار لذت گناه عروس دریا الماس ۳۳ پل کاکو پهلوان مفرد سه‌قاپ فرار از تله باباشمل راز درخت سنجد قصاص صمد و فولادزره دیو تیرباران جعفرخان از فرنگ برگشته هزاردستان

آرامگاه استاد حنانه در امام زاده طاهر کرج

مرتضی حنانه، (زاده‌ی ۱۱ اسفند ۱۳۰۱ تهران - درگذشته‌ی ۲۴ مهر ۱۳۶۸) موسیقیدان، آهنگساز خلاق و نوآور ایرانی بود. او در تهران متولد شد.پدر وی مهندس محمد حنانه، از خدمتگزاران به علم و هنر ایران مؤسس دبیرستان ایرانشهر بود. مرتضی حنانه در طول زندگی خود آثار بسیار زیبایی خلق کرد. از جمله موسیقی مشهور فیلم هزار دستان از آثار اوست. وی همچنین برخی از سرود‌های سازمان مجاهدین خلق ایران را در ابتدای انقلاب تنظیم کرد. او در دوران حکومت رژیم جمهوری اسلامی هرگز نتوانست هم‌چون گذشته در زمینه موسیقی فعالیت کند. وی سر انجام در روز سه شنبه ۲۴ مهر ۱۳۶۸براثر بیماری سرطان درگذشت.

کودکی و جوانی مرتضی حنانه

مرتضی حنانه از همان کودکی علاقه‌ی زیادی نسبت به موسیقی نشان می‌داد. وی از کودکی هر وسیله‌ای را که تولید صدا می‌کرد به کار می‌گرفت و ابزارهایی می‌ساخت تا صداهایی مختلف و گوناگون تولید کند. حنانه در این‌باره گفته است:

« شاید در آن زمان توانایی من در این حد که آلات ساده و مبتدی موسیقی را بسازم نبوده. ولی به هر حال چیزهایی می‌ساختم که صداهایی همانند صدای باد، زوزه، صدای حیوانات و صدای عجیب و غریب تولید کنند.»

با نواختن نی به عضویت پیشاهنگان جوان پیوست. سپس در سال ۱۳۱۴ خورشیدی به هنرستان عالی موسیقی رفت و زیر نظر غلامحسین مین‌باشیان به فراگیری اصول نظری و علمی موسیقی غربی پرداخت.

علاقه‌ی وی تا به حدی بود که معلم چهارم دبستانش فلوتی به او هدیه داد و راهنمایی‌هایی برای آموختن نیز به او ارائه کرد.

پس از پایان دوره‌ی دبستان در هنرستان موسیقی مشغول به تحصیل شد.

غلامحسین مین باشیان که ریاست هنرستان را بر عهده داشت، در سال  ۱۳۱۷ خورشیدی موفق به آوردن گروهی ده نفره برای تدریس در هنرستان از شهر پراگ به ایران شد. این گروه عبارتند بودند از:

• کارل کوگلر، خواننده؛
• کارن یان، ویلن؛
• رودلف اوربانتس، موسیقی نظامی؛
• واتسلاو کوتاس، کلارینت؛
• یاروسلاوبیزا، باسون؛
• ماریا گروتفلدوا، هارپ؛
• ژوزف اسلاویک، ویولنسل؛
• فرانسوا هلنسل، کنتراباس؛
• ژوزف اسلاویک، ترومپت؛

در همین دوره‌ی زمانی، مرتضی حنانه، «هورن» را به عنوان ساز تخصصی خویش انتخاب کرد. وی هم‌زمان آموزش فلوت و هورن (ساز بادی برنجی) را زیر نظر رودولف اوربانتس آغاز کرد.

رودلف اوربانتس که شیفته‌ی استعداد و علاقه‌ی حنانه شده بود، او را به آرزوی خود رساند و توانست «کُریست» اول ارکستر سمفونیک هنرستان عالی تهران شود.

حنانه به دنبال کسی بود تا اصول موسیقی غرب را به او بیاموزد و درهمین حین با پرویز محمود آشنا شد که در بلژیک تحصیل کرده بود و بعدها ارکستر سمفونیک تهران را بنیان نهاد. استاد پرویز محمود، تمام دانش و آموخته خود را در اختیار حنانه گذاشت.

پس از مدتی «وزیری» ریاست هنرستان را بر عهده گرفت و پایه‌ی آموزش هنرستان را بر مبنای موسیقی سنتی ایران قرار داد. وی گروه ده نفری پراگی را اخراج کرد. هنرجویانی از جمله حنانه نسبت به این عمل اعتراض کردند ولی نتیجه‌ای نداشت و روند آموزش وزیری در هنرستان آغاز شد.

جنگ جهانی دوم

عدم درگیری مستقیم ایران در جنگ جهانی دوم مانع تأثیر آن بر شرایط سیاسی و تغییر فضای اجتماعی کشور نبود. هنرستان موسیقی تعطیل شد و استادان چک به کشورشان بازگشتند. با این­ حال حنانه و موسیقیدانان دیگری مانند غلامحسین غریب، حسن شیروانی و فریدون فرزانه برگزاری کنسرت‌هایی را در انجمن‌های فرهنگی و هنری موجود آن زمان پی­ گرفتند که با پیوستن پرویز محمود به­ این جمع، ارکستر سمفونیک رادیو ایران را به نام ارکستر فارابی در سال ۱۳۲۵ پایه‌گذاری کردند.

سال ۱۳۲۸خورشیدی، حنانه به ­اتفاق غلامحسین غریب، حسن شیروانی و جلیل ضیاءپور (وی پدر نقاشی مدرن ایران نامیده می‌شود) به انتشار نشریه «خروس جنگی» اقدام نمودند تا به ­عنوان هنرمندانی جوان و پیشرو در رشته­‌های موسیقی، شعر، ادبیات و نقاشی، سنگر محکمی برای دفاع از نظرات خود در برابر سنت­‌پرستان کهنه‌اندیش فراهم آورند. هوشنگ ایرانی (پیشگام شعر سوررئال فارسی) نیز بعداً به «اصحاب خروس جنگی» پیوست. حنانه ضمناً طی همین سالها، آثار پرویز محمود را که برای همیشه به­ آمریکا مهاجرت کرده بود، گردآوری و آن‌ها را برای اجرا با ارکستر سنفونیک تهران که توسط روبیک گریگوریان رهبری می­‌شد، تنظیم نمود. بر اساس قصه­‌ای از غلامحسین غریب نیز سوئیت شهر مرجان را تصنیف کرد که با همین ارکستر به­ رهبری روبیک گریگوریان اجرا و شهرت فراوانی برای او به ­ارمغان آورد. این اثر بعداً در فرم آوازی آن توسط فرح عافیت­ پور و منیر وکیلی اجرا گردید. پیش از سوئیت یادشده، حنانه آثار دیگری از جمله کاپریس برای ارکستر و پیانو و یک اوراتوریوم با عنوان بهرام یشت نیز تصنیف کرده بود اما هیچ ­یک موفقیت سوئیت شهر مرجان را کسب نکردند.

حنانه در سال ۱۳۲۱ خورشیدی، دیپلم خود را از هنرستان گرفت. روبیک گریگوریان نخستین کسی بود که ترانه‌های محلی را جمع‌آوری کرده و پس از رفتن پرویز محمود به آمریکا در سال ۱۳۲۹ خورشیدی، به سمت رهبری ارکستر سمفونیک و ریاست هنرستان رسیده بود. در سال ۱۳۳۱ خورشیدی، او نیز عازم آمریکا شد و مرتضی حنانه رهبری ارکستر سمفونی را بر عهده گرفت.

سفر به ایتالیا

در سال ۱۳۳۲ خورشیدی که جشن هزاره‌ی بوعلی سینا برگزار شد، حنانه توانست آثار خود را در حضور شرق‌شناسانی که برای شرکت در جشن دعوت شده بودند با هم‌سرایی و ارکستر سمفونیک اجرا نماید. این اجرا چنان مورد توجه حضار قرار گرفت که چرولی سفیر وقت ایتالیا، بورس هنری آن کشور را در اختیار وی قرار داد. پس از آن، حنانه برای تکمیل تحصیلات و مطالعات خود به کنسرواتور واتیکان عزیمت نمود. این همان کنسرواتور قدیمی بود که باخ در آن ارگ می‌نواخت.

بازگشت به ایران

استاد مرتضی حنانه که سودای نوآوری در موسیقی ایران را داشت. دلش برای ایران و فرهنگ ایران می‌تپید. وی همواره آرزو می‌کرد که در میهنی با فرهنگی شکفته و نو زندگی کند. 

حنانه سال ۱۳۴۰ به ایران بازگشت و با تشکیل ارکستر فارابی در سال ۱۳۴۱، طی هفت سال، حدود ۸۰ قطعه از آثار خود و سایر ­آهنگ‌سازان ایرانی را اجرا و در رادیو ضبط کرد. از سال ۱۳۴۲ علاوه بر تدریس ارکستراسیون و هورن در هنرستان عالی موسیقی، به ­عضویت شورای عالی موسیقی رادیو ایران نیز برگزیده شد. در سال ۱۳۴۵ با شرکت در تریبون بین المللی آهنگ‌سازان رادیو تلویزیون که به­ دعوت یونسکو صورت گرفت، با اجرای قطعه اوراتوریوم که از رادیوهای ایرلند و سوئیس نیز پخش گردید، جایزه ویژه­ این تریبون بین­ المللی را کسب نمود. با تأسیس رادیو تلویزیون ملی ایران، حنانه در سمت مشاور سرپرستی، ارکستر سازهای زهی را بنیاد نهاد.

پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۰ گفت:

«هنگامی که از ایتالیا به ایران آمدم، زیاد فکر کردم. حال زمانی بود که آن دانشی که آرزویش را داشتم به دست آورده بودم و فقط مانده بود تصمیم بگیرم با آن دانش چه کار کنم و چه نوع از موسیقی را ارائه دهم. اول گفتم دوده کافونیک کارکنم. ولی این چه معنایی داشت؟ با خودم گفتم اگر خیلی خوب بنویسم، تازه بهتر از آهنگساز بزرگ و مدرن اتریشی شوئنبرگ که نمی‌توانم بنویسم؛ او صاحب مکتب به شمارمی‌رود و مکتبش یکی از بزرگترین‌های آلمان است که همه جهان آن را پذیرفته‌اند. ولی اگر کار من را یک ایرانی گوش کند، چه خواهد گفت؟ می‌گوید این کار اگر هم خیلی با ارزش باشد، باز هم ربطی به ایران ندارد و چیزی به فرهنگ غرب افزوده است. در حالی که ما می‌خواهیم آهنگسازان ایرانی با آثاری که ارزش دارند، به فرهنگ کشورشان چیزی بیفزاید».

 مرتضی حنانه در ایتالیا روی موسیقی فیلم مطالعات گسترده‌یی کرد و در سال‌های پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۰ موزیک متن برای چندین فیلم ساخت.

موسیقی حنانه را به طور کلی می‌توان موسیقی اصیل سنفونیک نامید. حنانه نسبت به موسیقی سنتی بی اعتنا بود و هرگز در ارکستر از سازهای اصیل استفاده نکرد.

در سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ وی سرپرستی و اجرای سلسله برنامه‌های آموزشی موسیقی ایرانی در تلویزیون را تحت عنوان شناسایی موسیقی اصیل ایرانی به همراه فرهنگ شریف، مرتضی نی داوود و حسین قوامی به عهده گرفت. به عنوان نوازنده هورن اول ارکستر سمفونیک تهران مشغول به کار شد.

او مدتی زیر نظر استاد پرویز محمود آموزش دید و عضو ارکستر سمفونیک تهران به رهبری پرویز محمود بود. بعد از چند سال، استاد مرتضی حنانه رهبری این ارکستر را به عهده گرفت.

سبک کار

مشغله‌ی ذهنی حنانه چندصدایی کردن موسیقی ایرانی بود و با این­که در این راه زحمت بسیار کشید اما هارمونی ابداعی او (هارمونی زوج) مورد توجه همه­‌ی هنرآفرینان موسیقی قرار نگرفت. خودش در این­ مورد می‌گوید:

حنانه

«این­ که می­‌گویند موسیقی شرقی ذاتاً تک­ صدایی­ است و موسیقی غربی ماهیتاً چند صدایی، درست نیست. اولاً موسیقی غرب نیز در آغاز تک صدایی «مونوتون» بوده و موسیقیدانان آن را ارتقا داده­ و به­ مرحله­‌ی چند صدایی رسانده‌اند، ثانیاً در بسیاری ار ملودی‌های روستایی در مشرق زمین از جمله ایران، دست­‌کم می­توان ملودی‌های دوصدایی پیدا­ کرد که گوش‌ها نیز به­ شنیدن آن عادت کرده است. ضعف دانش موسیقی و تنها به­ شیوه­‌ی اجرا اندیشیدن سبب شده است که ما ابتدایی باقی مانده و آهنگ‌سازان از امکان بازی با اصوات و در نتیجه ترکیب آنها غافل بمانند... از زمان علینقی وزیری اما به ­تدریج ارزشها و امکانات موسیقی ملی ما آشکار شده است. تقلید از آنچه از اجدادمان یاد گرفته­ ایم، هنر نیست، سنت است. هدایت چرا بزرگ است، برای آن­ که دنبال زال و رستم و اسفندیار، لیلی و مجنون و شیخ صنعان نرفته است. زمان جاری، احساس، اندیشه، موضوع و تکنیک ویژه­‌ی خویش را دارد و هنر یعنی همین. امروز اگر کسی بخواهد مثل حافظ و مولوی شعر بگوید، یک شاهی ارزش ندارد... اگر نیما، نیما می‌­شود برای آن است که زحمت می‌­کشد، فکرش را به­ کار می­اندازد و شیوه­‌ی خاص خودش را پیدا م‌ی­کند. موسیقی ما طفیلی شعر است و آن ­گونه که باید پیشرفت نمی­‌کند. وقتی از زیر بار شعر بیرون آمد آن‌وقت، فی­ نفسه می­شود موسیقی.»

 موسیقی فیلم

مرتضی حنانه در پایان دهه­‌ی چهل به­ موسیقی فیلم روکرد. او را باید نخستین سازنده موسیقی فیلم‌های سینمای ایران دانست که با حدود ۵۰ آفریده،­ گاهی حتی برای فیلم‌هایی که از ارزش متوسطی برخوردار بودند نیز موفقیت فراوان به­ بار­آورد.

موسیقی فیلم‌های عروس دجله، بهلول، ساحل انتظار، لذت گناه، عروس دریا، الماس ۳۳، پل، کاکو، پهلوان مفرد، سه قاپ، بابا شمل، راز درخت سنجد، قصاص، صمد و فولادزره دیو، تیرباران، جعفرخان از فرنگ برگشته، ایران سرزمین طلای سفید و فرار از تله که جایزه سپاس را کسب کرد؛ هم‌چنان که موسیقی سریال تلویزیونی هزاردستان که بر اساس پیش­ درآمدی در اصفهان اثر مرتضی پورداود ساخته شده است.

یادگارها

_{استاد حنانه در سال ۱۳۴۱یک ارکستر سمفونیک به نام ارکستر بزرگ فارابی را بنیان گذاشت. که کار اجرای آهنگ‌های ایرانی در رادیو را برعهده داشت. وی کمتر به‌کار ساختن یا تنظیم ترانه برای خوانندگان روی آورده است. مرضیه، بانوی بزرگ آواز ایران، از معدود خوانندگانی است که حنانه در ساختن یا تنظیم ترانه‌هایشان نقش داشته است. ترانه‌ی «یار اگر جلوه کند» از جمله ترانه‌های بسیار زیبا و ماندگار موسیقی ایرانی است که ساخته و تنظیم استاد مرتضی حنانه است که توسط خانم مرضیه اجرا شده است. این ترانه در تالار رودکی نیز با ارکستر سمفونی رادیو و تلویزیون به‌طور زنده با خوانندگی مرضیه و رهبری ارکستر حنانه به صحنه آمد و مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت. از استاد حنانه آثاری به جای مانده که برخی از آن‌ها عبارتند از: سوئیت شهر مرجان، کاپریس برای پیانو و ارکستر، یک شیطان کوچک، صبر و ظفر، و ده‌ها ترانه و آثار دیگر.}

آثار حنانه

آثار این هنرمند شامل موسیقی برای ارکستر زهی و موسیقی فیلم است که از کاپریس، دعا، صبر و ظفر، لالایی، مهرگان، اوراتوریوی بزرگ La Persia (ایران)، عروس دجله، بهلول، ساحل انتظار، لذت گناه، عروس دریا، الماس ۳۳، پل، کاکو، پهلوان مفرد، سه‌قاپ، فرار از تله، باباشمل، راز درخت سنجد، قصاص، صمد و فولادزره دیو، تیرباران، جعفرخان از فرنگ برگشته، هزاردستان و غیره می توان به عنوان بخشی از آنها نام برد.

قطعه برای چهار هورن، سرناد برای ویولن و پیانو، مهرگان برای گروه کر و ارکستر، رؤیای شیطان، کاکوتی، صبر و ظفر برای ارکستر زهی ـ پیانو و چنگ، کاپریس برای پیانو و ارکستر، لالایی برای نیما یوشیج، پیکره­ها برای فلوت ـ  چنگ و پیانو، میهن شهیدان، بزرگداشت فردوسی، هاتف، و سعدی برای آواز و پیانو و بسیاری آثار دیگر...

قطعه رؤیای شیطان با صدای زنده­ یادان حسین سرشار و فاخره صبا، کاکوتی برای بار اول درجشن هنر شیراز توسط ارکستر مجلسی تلویزیون ملی ایران اجرا و کاپریس برای پیانو و ارکستر نیز با رهبری فرهاد مشکات اجرا گردیده است.

قطعه بزرگداشت فردوسی برای آواز و پیانو توسط ناهید همت آبادی( متزوسوپرانو ) و به­ همراهی پیانو ویدا جفرودی ( هنرآموخته­ از زنده ­یاد حنانه ) برای نخستین بار در مراسم بزرگداشت هزاره شاهنامه که سال ۱۹۹۱ توسط یونسکو و طی دو شب در وین برگزار گردید، اجرا و ضبط شده است.

آثار تألیف و ترجمه شده

مرتضی حنانه آثاری نیز در زمینه موسیقی، ترجمه و تألیف کرده که از آن جمله می­توان جلد اول و دوم ارکستراسیون اثر شارل کوکلن، برگردان و تفسیر مقاصد الحان اثر عبدالقادر مراغه ای موسیقیدان قرن نهم هجری، راه و روش ساختن ملودی اثر جولیو باس و گامهای گمشده تألیف خود او را نام برد که در این نوشته به­ ویژه از هارمونی ابداعی خود«هارمونی زوج» سخن می‌گوید.

آثار حنانه پس از انقلاب

مرتضی حنانه از هنرمندانی بود که پس از پیروزی انقلاب ۵۷ در همکاری با نهاد ترانه و سرود سازمان مجاهدین خلق، چند سرود ازمجموعه سرودهای این سازمان را تنظیم کرد. موزیک سرود میهن شهیدان از آثار استاد مرتضی حنانه است که در کارنامه هنری او قرار دارد. حنانه نیز از جمله اساتیدی است که توسط حکومت جمهوری اسلامی مورد اذیت و آزار قرار گرفت. استاد مرتضی حنانه پس از انقلاب ۵۷ بیشتر وقت خود را به پژوهش درباره موسیقی کهن ایران اختصاص داد.

درگذشت

مرتضی حنانه روز سه‌شنبه ۲۴ مهر ۱۳۶۸ در پی ممانعت حکومت جمهوری اسلامی از سفر او به خارج برای درمان بیماری‌اش، براثر بیماری سرطان درگذشت.

او همیشه آرزو داشت در همدان در جوار آرامگاه ابو علی سینا دفن شود، اما این خواسته‌اش اجابت نشد و در امامزاده طاهر (کرج) به خاک سپرده شد.