مظفرالدین شاه

مظفرالدین شاه قاجار
اطلاعات کلی
نام	مظفرالدین شاه
نام کامل	مظفرالدین شاه قاجار
منصب	پنجمین پادشاه ایران از دودمان قاجار
شناخته شده	پنجمين پادشاه قاجار و امضاء كننده فرمان مشروطيت
دوره	قاجاریه
پیش از	محمدعلی شاه قاجار
پس از	ناصرالدین‌شاه
نام پدر	ناصرالدین‌شاه
نام مادر	شکوه السلطنه
همسران	ام‌الخاقان دختر امیرکبیر
فرزندان	محمدعلی میرزا

مظفرالدین ‌شاه قاجار (زاده ۳ فروردین ۱۲۳۲، تهران – درگذشته ۱۲ دی ۱۲۸۵،‌ تهران) پنجمین پادشاه ایران از دودمان قاجار بود، او پس از کشته شدن پدرش ناصرالدین شاه، و پس از نزدیک به پنجاه سال ولیعهد بودن، شاه شد و از تبریز به تهران آمد.

او نیز مانند ناصرالدین‌ شاه چند بار با وام گرفتن از کشورهای خارجی به سفرهای اروپايی رفت. در جریان جنبش مشروطه برخلاف کوشش‌های صدراعظم‌هایش میرزا علی اصغرخان امین السلطان (اتابک اعظم) و عین‌الدوله، با مشروطیت موافقت کرد و فرمان مشروطیت را امضا کرد. او ده روز پس از امضای فرمان مشروطیت درگذشت.

زندگی‌نامه مظفرالدین شاه

مظفرالدین‌شاه پسر چهارم ناصرالدین‌شاه و فرزند شکوه‌السلطنه بود. وی چهل سال حاکم آذربایجان بود و در ۵سالگی به ولیعهدی برگزیده شد. او که در ۳ فروردین ۱۲۳۲ خورشیدی در تهران به دنیا آمد، چهارمین فرزند ناصرالدین‌شاه بود؛ اما چون دو برادر بزرگ‌ترش در خردسالی درگذشتند و مادر برادر سوم یعنی مسعودمیرزا ظل‌السلطان از خانوادهٔ شاهی نبود، ولایتعهدی را ازآن خود کرد. ۴ساله بود که به خدمت رضاقلی‌خان هدایت به آذربایجان فرستاده شد و یک‌سال بعد به ولیعهدی رسید.

قبل از اينكه وي به عنوان وليعهد انتخاب شود سه تن ديگر از اولاد ذكور خود را به وليعهدي انقلاب كرد كه هرسه در كودكي از دنيا رفتند و تنها اولاد ذكور مظفرالدين ميرزا بود كه درسن 4 سالگي به  وليعهدي انتخاب شد. و تحت سرپرستي رضاقلي خان هدايت و صدارت ميرزا فتحعلي خان صاحبديوان و پيشكاري  عزيزخان مكري به ايالت آذربايجان اعزام گرديد. 

ازدواج و فرزندان

مظفرالدين ميرزا در 15 سالگي با ام‌الخاقان (تاج الملوك) دختر امیرکبیر ازدواج كرد و ثمره آن محمدعلي ميرزا بود. ولي به خاطر مشكلات و اختلافات تصميم به طلاق گرفتند. مظفرالدين ميرزا قبل و بعد از طلاق زنان ديگري نيز اختيار كرد كه قريب 40 فرزند براي او به دنيا آوردند كه نيمي از آنها زمان ولايت عهدي وي درگذشتند. 

تعليمات

ازآنجا كه ناصرالدين شاه مجبور شد كه مظفرالدين ميرزا رابه عنوان وليعهد انتخاب كند و علاقه چنداني به او و مادرش نداشت آنچنان كه بايد و شايد درامر تعليم وي نكوشيد و افرادي كارآزموده اي را براي تربيت او انتخاب نكرد بنابراين شاه آينده بسيار ساده دل و عياش و بي بصيرت بارآمد.

حوادث دوران ولايتعهدی مظفرالدين شاه

در مدت طولاني ولايتعهدی مظفرالدين شاه، ناصرالدين شاه به بداهت و عدم كفايت او پي برد و عدم رضايت او در روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه منعكس شده است. 

ازجمله حوادث دوران ولايتعهدي مظفرالدين شاه ناآرامي و آشفتگي در آذربايجان بود كه مظفرالدين ميرزا بي كفايتي خود را در آرام كردن اوضاع آن سامان به اثبات رسانيد. 

مهمترين واقعه دوران ولايتعهدي در آذربايجان شورش اهالي تبريز در جريان تحريم تنباكو دست كه موجب مغضوب شدن امير نظام گروسي و احضار وي به تهران گرديد.

در آخرين سال حكومت ناصرالدين شاه اغتشاشات و ناآراميهاي ديگري به خاطر قحطي و غيره در آذربايجان روي داد كه بيش از پيش بي كفايتي شاه آينده را در كنترل اوضاع نشان مي داد.

مظفرالدین شاه در دوران ولیعهدی در تبریز

جلوس مظفرالدين شاه برتخت سلطنت

ناصرالدين شاه سرانجام پس از پنجاه سال پادشاهي در روز جمعه هفدهم ذيعقده 1313 هـ.ق در بقعه عبدالعظيم به ضرب گلوله كشته شد. 

بعداز اين عمل چندعامل دست به دست هم داد تا سلطنت آرام به مظفرالدين شاه انتقال پيدا كند يكي تائيد سلطنت مظفرالدين شاه از طرف روس و انگليس بود، ديگري دشمني كامران ميرزا و ظل السلطان بود كه خودشان نيروهاي خود را خنثي مي كردند و سوم مهارت امين السلطان در برقراري نظم در پايتخت بود.

مظفرالدين شاه روز 25 ذيحجه 1313 ق وارد تهران شد و بعداز مراسم چهل پدر تاجگذاري كرد . اولين مساله اي كه شاه بعداز تاجگذاري باآن مواجه بود مساله صدارت اعظمي بود و با وجود تلاش بسيار زياد امين السلطان براي حفظ موقعيت خود شاه او را كنار گذاشته و امين الدوله به صدارت عظمايي رسيد. اما به طور كلي درطول 11 سال سلطنت مظفرالدين شاه صدارت عظمايي در دست امين السلطان و امين الدوله مي چرخيد. آخرين باري كه امين السلطان صدراعظم شد سال 1324 ق بود كه بعداز آن عين الدوله به جاي وي انتخاب شد و اقدامات سختگيرانه همين فرد بود كه مشعل انقلاب مشروطيت را شعله ور تر كرد. 

حوادث دوران پادشاهي شماره در مدت سلطنت خود چندبار به فرنگ رفته و براي اين كار چون خزانه مملكت خالي بود با دادن امتيازات و گرفتن وامهايي روزبه روز اوضاع ايران را نابسامانتر مي كرد. اولين سفر وي تابستان سال 1318 ق بود، دومين سفر سال 1320 ق و سومين سفر بهار سال 1322 ق بود. 

بطور كلي درعهد اين پادشاه قسمتهايي از ايران جدا شدند و امتيازات مختلفي به دول خارجي داده شد كه برخي از آنها عبارتند از: كاسته شدن فيضان رود كه در تصفيه سرحدي سيستان و افغان قطع گرديد، بحرين علنا خودسرانه زيربار انگليس رفت، امتياز راه آهن به روس بانك آلمان، حفر شوش كهنه براي 

آثار عتيقه به فرانسه، معاون نفت قصر به انگليس و... .

در آن سالهاي حساس اواخر قرن نوزدهم و سالهاي پرآشوب دهه اول قرن بيستم، يعني سالهاي معروف به صلح مسلح و دسته‌بنديهاي سياسي اروپا، ظهور آلمان تازه‌نفس و پرخاشجو و رقابت او با روس و انگليس و تغيير سياست رقابت‌آميز روس و انگليس با يكديگر كه به قرارداد 1907 انجاميد، مظفرالدين شاه در ايران سلطنت مي‌‌كرد. ملك‌المورخين از قول او در يادداشتهاي خود مي‌نويسد كه:

«در پنجم رمضان‌المبارك 1322، مظفرالدين شاه قاجار براي پيشخدمتهاي خود نقل مي‌كرده كه من سه چيز را در دنيا دوست مي‌دارم و ساير چيزهاي عالم پوچ است، خوردن، شكار كردن و جماع كردن».

لابد امثال اين سخنان را پيشينيان و نياكان ما شنيده بودند كه معتقد بودند كلام‌الملوك ملوك‌الكلام! واقعاً اگر اين بزرگان قوم و مسندنشينان مقام سلطنت نبودند، چه كسي چنين سخنان ارزنده و پرمغزي را براي آيندگان و بازماندگان به يادگار مي‌گذاشت! 

مظفرالدين شاه مباني فكري و فرهنگي نداشت. درسي اگر خوانده بود در حد خواندن بود و توقيع نوشتن و در صدر نامه‌ها دستور دادن. بيش از اين نخوانده بود و هرگز هم بيش از اين آرزوي سواد و علم نكرد، برخلاف پدرش كه گاه فرانسه مي‌خواند و گاه آلماني و گاه به مقتضاي سياست روسي.

مخبرالسلطنه هدايت مي‌نويسد كه يك دايره‌المعارف آلماني، ناصرالدين شاه را صفر بزرگ خوانده بود و مظفرالدين شاه را صفر كوچك.

مشروطیت

ازجمله مهمترين حوادث دوران سلطنت ناصرالدين شاه مشروطيت مي باشد. انقلاب مشروطيت بعداز بازگشت ناصرالدين شاه از سفر سوم خود در اروپا شكل گرفت و در آخرين ماههاي سلطنت مظفرالدین شاه به ثمر رسيد.

مظفرالدین شاه پس از بازگشت از سفر دوم خود، امین‌السلطان را برکنار کرد و پس از یک سال، که هیئتی ۵ نفره مدیریت امور کشور را در دست داشت، دامادش عین‌الدوله را به عنوان صدراعظم منصوب کرد. عین‌الدوله برای تأمین هزینهٔ سفر سوم شاه، مسیو نوز بلژیکی، مدیر امور گمرکات ایران را مأمور افزایش درآمد گمرک کرد. افزایش تعرفهٔ گمرکی به تحصن تجار تهران در حرم عبدالعظیم انجامید. پس از بازگشت شاه، حوادث دیگری چون به چوب بستن تجار قند توسط عین‌الدوله، به تحصن بزرگ‌تری در حرم عبدالعظیم در ۲۳ آذر ۱۲۸۴ با درخواست تأسیس عدالتخانه منجر شد. با قول شاه تحصن پایان یافت اما تعلل در برپایی عدالتخانه موجب تحصن علمای تهران در قم و افزایش خواسته‌ها به عزل عین‌الدوله و برپایی دارالشورا شد. شاه نهایتاً عین‌الدوله را عزل و مشیرالدوله را صدراعظم کرد. او یک سال پس از پایان سفر سوم خود، در روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در بستر بیماری فرمان مشروطیت را که متضمن ترتیبات تشکیل مجلس بود امضا کرد و روز ۱۴ مهر ماه همین سال اولین دورهٔ مجلس شورای ملی در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین شاه نخستین قانون اساسی ایران را که در دورهٔ اول مجلس تنظیم شده بود، روز ۸ دی ۱۲۸۵ امضا کرد و ۴ روز بعد در ۱۲ دی ۱۲۸۵ درگذشت.

به علت امضائي كه درحال احتضار ذيل فرمان مشروطيت نمود خود را خوشنامترين شاه قاجار قلمداد كرد.

سفرهای پرهزینه مظفرالدین شاه

مظفرالدین شاه قاجار در اروپا به هنگام بازدید از یک عکاسی

مظفرالدین شاه مانند پدرش مشتاق سفر به فرنگستان ـ اروپا ـ بود و مانند او به دشواریهای تامین هزینه سفرها اعتنا نمی‌كرد. روز ۲۳ فروردین ۱۲۷۹ وی اولین سفر پرهزینه خود را به كشورهای اروپایی آغاز كرد. شاه كه چهارمین سال سلطنت خود را پشت سر می‌گذاشت، شدیداً علاقه‌مند بود كه به تقلید از پدرش سفری به «فرنگستان» برود ولی با خزانه خالی، امكان تامین هزینه چنین سفری فراهم نبود، تا این كه روز ۹ بهمن ۱۲۷۸ امین‌السلطان (اتابك اعظم) صدراعظم وقت، كه برای دومین بار با وعده تامین مخارج سفر شاه به این مقام منصوب شده بود، قراردادی برای دریافت ۲۳ میلیون و پانصد هزار روبل قرضه از روسیه امضا كرد و عایدات گمركات ایران را كه ممر اصلی درآمد خزانه بود در ازاء آن به وثیقه گذاشت. با دریافت این قرضه مقدمات سفر مظفرالدین شاه به فرانسه فراهم شد و موكب ملوكانه با جمع كثیری همراه كه خود امین‌السلطان در راس آنان قرار داشت در روز ۲۳ فروردین سال ۱۲۷۹ راهی اروپا شد.

اولین سفر مظفرالدین شاه به اروپا هفت ماه به طول انجامید و در این مدت پنجمین پادشاه قاجار از كشورهای روسیه و اتریش و سوئیس و آلمان و بلژیك و فرانسه و در راه بازگشت از تركیه عثمانی دیدن كرد. مظفرالدین شاه می‌خواست از انگلستان هم دیدن كند كه به علت مرگ ملكه ویكتوریا و سوگواری دربار انگلیس برنامه این مسافرت لغو شد. از وقایع مهم این سفر سوءقصد به جان مظفرالدین شاه در پاریس بود، كه ضارب در كار خود توفیق نیافت و آسیبی به مظفرالدین شاه نرسید. سفر مظفرالدین شاه به اروپا كه بخش اعظم قرضه دریافتی از روسیه صرف آن شد كمترین ثمره سیاسی یا اقتصادی برای ایران نداشت. وی در بازگشت از این سفر امتیاز نفت جنوب ایران را با شرائطی سهل به یك سرمایه‌دار انگلیسی به نام «ویلیام نكس دارسی» واگذار كرد تا ممر عایدی تازه‌ای برای تامین مخارج دربار و مسافرتهای بعدی خود به اروپا فراهم آورد.

مظفرالدین‌شاه در کشتی شاه ادوارد در انگلیس

دو سال بعد، مظفرالدین شاه هوس سفر پرهزینه دیگری به فرنگستان كرد. وی بعد از دریافت قرضه جدیدی به مبلغ ده میلیون روبل از روسیه و اعطای امتیازات تازه‌ای در شمال ایران به روس‌ها عازم فرنگستان شد. دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا كه در ۲۲ فروردین ۱۲۸۲ آغاز شد شش ماه به طول انجامید و در این مدت مظفرالدین شاه از اتریش و آلمان و بلژیك و فرانسه و انگلستان و ایتالیا بازدید كرد. مقصد نهائی مظفرالدین شاه در این سفر انگلستان بود.

در جریان دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا نارضایی عمومی در ایران بالا گرفت و مظفرالدین شاه بعد از بازگشت از این سفر مجبور شد امین‌السلطان را از كار بركنار و هیئتی مركب از پنج وزیر برای اداره امور مملكت تعیین نماید. عنصر شاخص این هیئت عین‌الدوله داماد مظفرالدین شاه بود كه وزارت داخله را به عهده داشت و یك سال بعد با این مأموریت كه هزینه سفر سوم شاه را به اروپا تامین نماید، به مقام صدراعظمی منصوب شد. روس‌ها و انگلیسی‌ها دیگر حاضر نبودند وام تازه‌ای به ایران بدهند و عین‌الدوله برای تامین هزینه سفرشاه، مسیونوزبلژیكی را كه به تازگی برای اداره امور گمركات ایران استخدام شده بود با اختیارات فوق‌العاده‌ای مأمور افزایش درآمد گمركات نمود. فشار به تجار برای افزایش حقوق گمركی بر نارضایی عمومی افزود و هنگامی كه مظفرالدین شاه در خرداد ماه سال ۱۲۸۴ شمسی سومین سفر خود را به اروپا آغاز كرد زمینه برای قیام عمومی در ایران فراهم شده بود.

مسافرت سوم شاه به اروپا روز ۱۶ خرداد ۱۲۸۴ آغاز شد و ۴ ماه به طول انجامید. این سفر نیز متعاقب دریافت یك وام ۲۹۰ هزار لیره‌ای از بانك شاهی انگلیس عملی شد. شاه یك سال پس از پایان سفر سوم خود در روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در بستر بیماری فرمان مشروطیت را كه متضمن ترتیبات تشكیل مجلس بود امضا كرد و روز ۱۴ مهر ماه همین سال اولین دوره مجلس شورای ملی در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین شاه نخستین قانون اساسی ایران را كه در دوره اول مجلس تنظیم شده بود روز هشتم دی ماه ۱۲۸۵ امضا كرد۴و ده روز بعد در ۱۸ دی ۱۲۸۵ درگذشت.

اوضاع اقتصادی اجتماعی در زمان مظفرالدین شاه

مظفرالدین شاه از جمله پادشاهان نالایق ایران بود. در دوران حكومت وی اقتصاد ایران به ورشكستگی كامل رسید و بسیاری از منابع طبیعی، راهها و معادن كشور به بیگانگان واگذار شد. ولخرجی‌ها و بذل و بخشش‌های بیجای شاه، خزانه كشور را خالی كرد. دریافت وامهای سنگین با شرائط سخت از روسیه یا دولتهای اروپائی و سپس واگذاری امتیازات متعدد اقتصادی به آنان در تمام طول دوران سلطنت ۱۰ ساله مظفرالدین شاه قاجار ادامه داشت. گرانی، تورم، كمبود نان و ارزاق، تصرف املاك مردم توسط نزدیكان شاه و ظلم دولتهای منتخب وی علیه مردم، جامعه را به ستوه آورده بود.

شاه در اكثر سالهای حكومتش بیمار بود و اداره امور كشور در این مدت عمدتاً بر عهده امین‌السلطان،امین‌الدوله و عین‌الدوله، صدراعظم‌های وی بوده است.

صدای مظفرالدین شاه، قدیمی‌ترین صدای ضبط شده در ایران

صدای مظفرالدین شاه،‌ اولین و قدیمی ترین فایل صوتی است که در ایران ضبط شده است.

متن سخنان ضبط شده مظفرالدین شاه خطاب به علی‌اصغر اتابک صدراعظم و وزرا به شرح زیر است:

«جناب اشرف اتابک اعظم از خدمات سابق و لاحق شما، که تا به حال چهل سال است خدمت می‌کنید، از همه خدمات شما راضی هستیم. به خصوص از خدمات این سه چهار ساله‌ای که در صدارت خود حساب می‌کنیم و ان‌شاءالله از عوض اینها را همه را به شما مرحمت خواهیم فرمود و شما هم ابداً ذره‌ای در خدمات خودتان، ان‌شاءالله، قصور نخواهید کرد و مرحمت ما را به اعلا درجه نسبت به خودتان بدانید.

ان‌شاءالله رحمان بعد از چهار صد سال که خدمت بکنید امیدوار هستیم که همیشه خوب باشد و این خدماتی که به من می‌کنید و به مملکت ایران می‌کنید البته خداوند او را بی عوض نخواهد گذاشت، ان‌شاءالله عوض او را هم خدا و هم سایهٔ خدا که خودمان باشیم به شما خواهم داد و از خدمات همه وزرا هم راضی هستیم و شما هم خدمات همه را حقیقتاً خوب عرض می‌کنید و همه را به موقع عرض می‌کنید.»

مرگ مظفرالدین شاه

مظفرالدین شاه قاجار ده روز پس از امضای قانون اساسی ، هجدهم دیماه سال ۱۲۸۵ خورشیدی ( ۸ ژانویه ۱۹۰۶ ) در ۵۴ سالگی ظاهرا از بیماری سل درگذشت و ده روز بعد پسرش محمدعلی میرزا تاجگذاری کرد و شاه شد ؛ بدون این که از نمایندگان مجلس شورا برای شرکت در این مراسم دعوت بعمل آورد.

آرامگاه وی در کربلای عراق قرار گرفته‌است.

مظفرالدین شاه مانند پدرش ناصرالدین شاه سفر سفرنامه نوشت. اولین همسر او ام‌الخاقان دختر میرزا تقی‌خان امیركبیر بود كه محمدعلی شاه قاجار حاصل این ازدواج بود. به هنگام فوت مظفرالدین شاه از وی ۱۸ دختر و ۶ پسر به نامهای محمدعلی میرزا، ملك‌منصور میرزا شعاع‌السطنه، ابوالفتح میرزا سالارالدوله، ابوالفضل‌میرزا عضدالسلطان، حسنعلی‌میرزا نصرت‌السلطنه و ناصرالدین میرزا ناصری باقی ماند.