کاربر:Abbas/صفحه تمرین2: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۴: | خط ۳۴: | ||
محمدرضا شجریان، یکم مهر ۱۳۱۹ در مشهد متولد شد. خواندن را از کودکی با همان لحن کودکانه آغاز کرد. از کودکی، با توجه به استعداد و صدای خوبش، تحت تعلیم پدر، که خود قاری قرآن بود، مشغول به پرورش صدای خویش شد.<ref name="Hamshahri" /> | محمدرضا شجریان، یکم مهر ۱۳۱۹ در مشهد متولد شد. خواندن را از کودکی با همان لحن کودکانه آغاز کرد. از کودکی، با توجه به استعداد و صدای خوبش، تحت تعلیم پدر، که خود قاری قرآن بود، مشغول به پرورش صدای خویش شد.<ref name="Hamshahri" /> | ||
در سال ۱۳۳۱، برای نخستین بار، صدای تلاوت قرآن او از رادیو خراسان پخش شد. وی در سال ۱۳۳۸ به دانش‌سرای مقدماتی در مشهد رفت و از همان سال برای نخستین بار با یک معلم موسیقی آشنا شد.<ref name="Hamshahri">{{یادکرد وب | عنوان = زندگینامه: محمدرضا شجریان | ناشر = [[همشهری آنلاین]] کد مطلب: 32118 |تاریخ: شنبه ۳۱ شهریور ۱۳۸۶ |این مطلب تا سال 1386 دقیق است | نشانی = http://hamshahrionline.ir/details/32118 | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳}}</ref> پس از دریافت دیپلم دانش‌سرای عالی، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و به تدریس مشغول شد و در این زمان با | در سال ۱۳۳۱، برای نخستین بار، صدای تلاوت قرآن او از رادیو خراسان پخش شد. وی در سال ۱۳۳۸ به دانش‌سرای مقدماتی در مشهد رفت و از همان سال برای نخستین بار با یک معلم موسیقی آشنا شد.<ref name="Hamshahri">{{یادکرد وب | عنوان = زندگینامه: محمدرضا شجریان | ناشر = [[همشهری آنلاین]] کد مطلب: 32118 |تاریخ: شنبه ۳۱ شهریور ۱۳۸۶ |این مطلب تا سال 1386 دقیق است | نشانی = http://hamshahrionline.ir/details/32118 | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳}}</ref> پس از دریافت دیپلم دانش‌سرای عالی، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و به تدریس مشغول شد و در این زمان با سنتور آشنا شد و فراگیری این ساز را نزد جلال اخباری شروع کرد.<ref name="Hamshahri" /> | ||
شجریان در سال ۱۳۴۰ با ''فرخنده گل‌افشان'' ازدواج کرد که حاصل آن سه دختر به نامهای فرزانه (راحله)، افسانه و مژگان و یک پسر (همایون) بود.<ref name="Hamshahri" /> | شجریان در سال ۱۳۴۰ با ''فرخنده گل‌افشان'' ازدواج کرد که حاصل آن سه دختر به نامهای فرزانه (راحله)، افسانه و مژگان و یک پسر (همایون) بود.<ref name="Hamshahri" /> | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
وی تا سال ۱۳۴۷ در استخدام آموزش و پرورش بود و پس از مدت زمانی تدریس و مدیریت مدارس، به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت. وی در مدت خدمت در آموزش و پرورش در رادکان از توابع چناران به تدریس پرداخت و مدتی در این شهر سکونت داشت.<ref name="Hamshahri" /> | وی تا سال ۱۳۴۷ در استخدام آموزش و پرورش بود و پس از مدت زمانی تدریس و مدیریت مدارس، به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت. وی در مدت خدمت در آموزش و پرورش در رادکان از توابع چناران به تدریس پرداخت و مدتی در این شهر سکونت داشت.<ref name="Hamshahri" /> | ||
محمدرضا شجریان پس از طلاق از ''فرخنده گل‌افشان''، | محمدرضا شجریان پس از طلاق از ''فرخنده گل‌افشان''، در سال ۱۳۷۱ با ''کتایون خوانساری'' ازدواج کرد. حاصل ازدواج دوم او پسری به‌نام رایان است که در سال ۱۳۷۶ در کانادا متولد شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=گفتگویی با خانم کتایون خوانساری- همسراستاد شجریان|نشانی=https://iranianuk.com/20120509145050023/گفت-و-گویی-با-خانم-کتایون-خوانساری-همسراستاد-شجریان|وبگاه=iranianuk.com|تاریخ=2020|بازبینی=2020-05-11|نام خانوادگی=iranianuk.com}}</ref><ref name=":0" /> | ||
=== فعالیت قبل از انقلاب ضد سلطنتی === | === فعالیت قبل از انقلاب ضد سلطنتی === | ||
| خط ۶۰: | خط ۶۰: | ||
وی در سال ۱۳۵۸ دعای ربنا (برخی آیات قرآن که شجریان آن‌ها را با صوت خوانده) و مناجات مثنوی افشاری را به صورت بداهه و بدون تمرین خواند، ابتدا به قصد این که به هنرجویان آموزش دهد و بهترین را در ماه رمضان برای افطار پخش کنند اما رادیو همان اجرای خودش را پخش کرد و این دعا به مدت سی سال از اصلی‌ترین برنامه‌های رادیو در ماه رمضان بودند.<ref name="shajarian_documentary_bbc" /> | وی در سال ۱۳۵۸ دعای ربنا (برخی آیات قرآن که شجریان آن‌ها را با صوت خوانده) و مناجات مثنوی افشاری را به صورت بداهه و بدون تمرین خواند، ابتدا به قصد این که به هنرجویان آموزش دهد و بهترین را در ماه رمضان برای افطار پخش کنند اما رادیو همان اجرای خودش را پخش کرد و این دعا به مدت سی سال از اصلی‌ترین برنامه‌های رادیو در ماه رمضان بودند.<ref name="shajarian_documentary_bbc" /> | ||
در فاصله سالهای دههٔ ۱۳۶۰، شجریان همکاری گسترده‌ای را با پرویز مشکاتیان آغاز کرد که حاصل آن آلبوم‌هایی چون بیداد، آستان جانان، سرّ عشق (ماهور)، نوا، دستان، گنبد مینا، دود عود، جان عشاق و قاصدک بود. در این سال‌ها به همراه گروه عارف به سرپرستی مشکاتیان کنسرت‌هایی را در خارج از ایران اجرا کرد.<ref name="Hamshahri" /> از میان این آثار، آلبوم بیداد به خاطر متأثر بودن محتویات آن از شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در اوایل انقلاب و دههٔ ۱۳۶۰ و داشتن حالت اعتراضی بسیار در میان عموم مردم مورد استقبال قرار گرفت. خود محمدرضا شجریان نیز در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفته بود که این اثر بیانگر اعتراض آن‌ها به آن شرایط و پیگیری وعده‌های عملی نشدهٔ حکومت بوده‌است.<ref name="shajarian_documentary_bbc" /> | در فاصله سالهای دههٔ ۱۳۶۰، شجریان همکاری گسترده‌ای را با پرویز مشکاتیان آغاز کرد که حاصل آن آلبوم‌هایی چون بیداد، آستان جانان، سرّ عشق (ماهور)، نوا، دستان، گنبد مینا، دود عود، جان عشاق و قاصدک بود. در این سال‌ها به همراه گروه عارف به سرپرستی مشکاتیان کنسرت‌هایی را در خارج از ایران اجرا کرد.<ref name="Hamshahri" /> از میان این آثار، آلبوم بیداد به خاطر متأثر بودن محتویات آن از شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در اوایل انقلاب و دههٔ ۱۳۶۰ و داشتن حالت اعتراضی بسیار در میان عموم مردم مورد استقبال قرار گرفت. خود محمدرضا شجریان نیز در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفته بود که این اثر بیانگر اعتراض آن‌ها به آن شرایط و پیگیری وعده‌های عملی نشدهٔ حکومت بوده‌است.<ref name="shajarian_documentary_bbc" /> | ||
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۷۰ با همکاری داریوش پیرنیاکان، مرتضی اعیان و جمشید عندلیبی، کنسرت‌هایی را در تور اروپا و آمریکا برگزار کرد که آلبوم‌های پیام نسیم،<ref name=":0">{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=نوایاب|نشانی=https://www.navayab.com/payam-nasim-concert-lausanne-swiss/|عنوان=پیام نسیم}}</ref><ref name=":1">{{یادکرد وب|عنوان=پیام نسیم - شجریان، محمد رضا|نشانی=https://www.aftabir.com/songs/album/963/آلبوم-پیام-نسیم|وبگاه=www.aftabir.com|بازبینی=2020-05-11}}</ref> دل مجنون<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آلبوم موسیقی دل مجنون اثر استاد محمدرضا شجریان|نشانی=https://www.radiobaran.ir/40275/آلبوم-موسیقی-دل-مجنون-اثر-استاد-محمدرض/|بازبینی=2020-05-11}}</ref> و سرو چمان<ref name=":2">{{یادکرد وب|عنوان=آلبوم سرو چمان اثر استاد محمدرضا شجریان|نشانی=https://www.radiobaran.ir/41126/آلبوم-سرو-چمان-اثر-استاد-محمدرضا-شجریا/|بازبینی=2020-05-11}}</ref> حاصل این اجراها هستند. | |||
در سال ۱۳۷۱ با همکاری گروه آوا آلبوم آسمان عشق را منتشر کرد.<ref name=":1" /> مدتی بعد آلبوم مربوط به کنسرت پاریس سال ۱۳۷۲ محمدرضا شجریان به همراه محمدرضا لطفی و مجید خلج در قالب آلبوم چشمه نوش به بازار عرضه شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آلبوم چشمه نوش اثر زنده یاد محمدرضا لطفی و استاد محمدرضا شجریان|نشانی=https://www.radiobaran.ir/40071/آلبوم-چشمه-نوش-اثر-زنده-یاد-محمدرضا-لطف/|بازبینی=2020-05-11}}</ref><ref name=":2" /> | در سال ۱۳۷۱ با همکاری گروه آوا آلبوم آسمان عشق را منتشر کرد.<ref name=":1" /> مدتی بعد آلبوم مربوط به کنسرت پاریس سال ۱۳۷۲ محمدرضا شجریان به همراه محمدرضا لطفی و مجید خلج در قالب آلبوم چشمه نوش به بازار عرضه شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آلبوم چشمه نوش اثر زنده یاد محمدرضا لطفی و استاد محمدرضا شجریان|نشانی=https://www.radiobaran.ir/40071/آلبوم-چشمه-نوش-اثر-زنده-یاد-محمدرضا-لطف/|بازبینی=2020-05-11}}</ref><ref name=":2" /> | ||
| خط ۶۹: | خط ۷۱: | ||
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۱ دو آلبوم بی تو به‌سر نمی‌شود و فریاد را منتشر کرد که با همکاری حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان اجرا شده بودند. این دو آلبوم نامزد جایزه گرمی شدند.<ref name="jamejamonline-faryad" /> این گروه چهارنفره در زمستان سال ۱۳۸۲ نیز جهت کمک به زلزله‌زدگان بم در تهران کنسرتی برگزار کردند که با نام هم‌نوا با بم شناخته می‌شود. وی درآمد حاصل از فروش دی وی دی این کنسرت را به پروژهٔ باغ هنر بم که خودش آن را تأسیس کرده بود، اختصاص داد.<ref name="chn.ir-bam" /><ref name="باغ-هنر-بم-شجریان" /> شجریان، علیزاده، کلهر و همایون شجریان در پاییز ۱۳۸۴ نیز یک کنسرت برگزار کردند که حاصل آن آلبوم‌های ''ساز خاموش'' و ''سرود مهر'' بود و پس از آن دیگر این چهار نفر با یکدیگر همکاری نکردند. از سال ۱۳۸۶، محمدرضا شجریان به همکاری با گروه آوا پرداخت و کنسرت‌هایی در تهران، اصفهان، اروپا، آمریکا و کانادا اجرا کرد.<ref name="farsnews8704310297" /> پس از برگزاری کنسرت شجریان در [[ونکوور]] کانادا، گلوب اند میل، شجریان را ''افسانهٔ موسیقی شرق'' معرفی کرد.<ref>{{یادکرد وب | عنوان = افسانه موسیقی شرق 73 ساله شد | ناشر = [[خبرگزاری میراث فرهنگی]] - کد خبر: ۱۰۶۶۶۱ - زمان مخابره: ۱۳۹۲/۷/۱ | نشانی = http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=106661&Serv=0&SGr=0 | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20140914181528/http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=106661&Serv=0&SGr=0 | archivedate = ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۴ | dead-url = yes}}</ref> | محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۱ دو آلبوم بی تو به‌سر نمی‌شود و فریاد را منتشر کرد که با همکاری حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان اجرا شده بودند. این دو آلبوم نامزد جایزه گرمی شدند.<ref name="jamejamonline-faryad" /> این گروه چهارنفره در زمستان سال ۱۳۸۲ نیز جهت کمک به زلزله‌زدگان بم در تهران کنسرتی برگزار کردند که با نام هم‌نوا با بم شناخته می‌شود. وی درآمد حاصل از فروش دی وی دی این کنسرت را به پروژهٔ باغ هنر بم که خودش آن را تأسیس کرده بود، اختصاص داد.<ref name="chn.ir-bam" /><ref name="باغ-هنر-بم-شجریان" /> شجریان، علیزاده، کلهر و همایون شجریان در پاییز ۱۳۸۴ نیز یک کنسرت برگزار کردند که حاصل آن آلبوم‌های ''ساز خاموش'' و ''سرود مهر'' بود و پس از آن دیگر این چهار نفر با یکدیگر همکاری نکردند. از سال ۱۳۸۶، محمدرضا شجریان به همکاری با گروه آوا پرداخت و کنسرت‌هایی در تهران، اصفهان، اروپا، آمریکا و کانادا اجرا کرد.<ref name="farsnews8704310297" /> پس از برگزاری کنسرت شجریان در [[ونکوور]] کانادا، گلوب اند میل، شجریان را ''افسانهٔ موسیقی شرق'' معرفی کرد.<ref>{{یادکرد وب | عنوان = افسانه موسیقی شرق 73 ساله شد | ناشر = [[خبرگزاری میراث فرهنگی]] - کد خبر: ۱۰۶۶۶۱ - زمان مخابره: ۱۳۹۲/۷/۱ | نشانی = http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=106661&Serv=0&SGr=0 | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20140914181528/http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=106661&Serv=0&SGr=0 | archivedate = ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۴ | dead-url = yes}}</ref> | ||
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۷ یک گروه موسیقی بنیان‌گذاری کرد و آن را به افتخار جلیل شهناز (نوازندهٔ نامی تار)، گروه شهناز نامید.<ref name="hamshahrionline-shahnaz" /><ref>{{یادکرد وب | عنوان = گروه شهناز (وب سایت رسمی شرکت دل آواز | ناشر = دل آواز | نشانی = http://delawaz.com/fa/zendeginameh/53-shahnaz-bio.html | تاریخ بازدید = ۱۴ آبان ۱۳۹۰}}</ref> از جمله اعضای این گروه می‌توان به مژگان شجریان (دختر او) و مجید درخشانی (نوازنده تار و سه تار) اشاره کرد. از آن زمان به بعد، محمدرضا شجریان با این گروه فعالیت داشته‌است. یکی از ویژگی‌های مهم این گروه موسیقی، استفاده از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که برخی از آن‌ها ویژگی‌هایی دارند که آن‌ها را مناسب جایگزین با سازهای غربی همچون ویولون می‌کند.<ref name="musiceiranian-saz">{{یادکرد وب | عنوان = دومین نمایشگاه سازهای ابداعی استاد محمدرضا شجریان برگزار می‌شود | ناشر = موسیقی ما | نشانی = http://musiceiranian.ir/41422-shajarian-72.html | تاریخ بازدید = ۶ مهر ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20140816095021/http://musiceiranian.ir/41422-shajarian-72.html | archivedate = ۱۶ اوت ۲۰۱۴ | محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۷ یک گروه موسیقی بنیان‌گذاری کرد و آن را به افتخار جلیل شهناز (نوازندهٔ نامی تار)، گروه شهناز نامید.<ref name="hamshahrionline-shahnaz" /><ref>{{یادکرد وب | عنوان = گروه شهناز (وب سایت رسمی شرکت دل آواز | ناشر = دل آواز | نشانی = http://delawaz.com/fa/zendeginameh/53-shahnaz-bio.html | تاریخ بازدید = ۱۴ آبان ۱۳۹۰}}</ref> از جمله اعضای این گروه می‌توان به مژگان شجریان (دختر او) و مجید درخشانی (نوازنده تار و سه تار) اشاره کرد. از آن زمان به بعد، محمدرضا شجریان با این گروه فعالیت داشته‌است. یکی از ویژگی‌های مهم این گروه موسیقی، استفاده از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که برخی از آن‌ها ویژگی‌هایی دارند که آن‌ها را مناسب جایگزین با سازهای غربی همچون ویولون می‌کند.<ref name="musiceiranian-saz">{{یادکرد وب | عنوان = دومین نمایشگاه سازهای ابداعی استاد محمدرضا شجریان برگزار می‌شود | ناشر = موسیقی ما | نشانی = http://musiceiranian.ir/41422-shajarian-72.html | تاریخ بازدید = ۶ مهر ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20140816095021/http://musiceiranian.ir/41422-shajarian-72.html | archivedate = ۱۶ اوت ۲۰۱۴ | ||
| dead-url = yes}}</ref> | | dead-url = yes}}</ref> | ||
نسخهٔ ۹ اکتبر ۲۰۲۰، ساعت ۰۸:۴۹
| محمدرضا شجریان | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات | |
| نام مستعار | سیاوش بیدگانی (تا قبل از دههٔ ۱۳۵۰) |
| تولد | ۱ ژوئیهٔ ۱۳۱۹ مشهد، ایران |
| مرگ | ۱۷ ژوئیه ۱۳۹۹ میلادی (۸۰ سال)[۱] |
| سبک(ها) | موسیقی اصیل ایرانی |
| استاد(ها) | عبدالله دوامی[۲] اسماعیل مهرتاش نورعلی برومند |
| ساز(ها) |
|
| سالهای فعالیت | ۱۳۴۶–۱۳۹۴ (موسیقی) |
| ناشرین | دل آواز، سروش، مؤسسه فرهنگی-هنری ماهور|ماهور |
| همکاری(های) مشترک | رئیس شورای عالی خانه موسیقی ایران|خانهٔ موسیقی ایران[۳] کانون فرهنگی و هنری چاووش|گروه چاووش گروه شیدا گروه عارف گروه آوا شهناز (گروه موسیقی)|گروه شهناز |
| نوع صوت | تنور (صدا)|تِنور |
| امضا | |
 | |
محمدرضا شجریان (۱ مهر ۱۳۱۹ – ۱۷ مهر ۱۳۹۹) موسیقی‌دان و خوانندهٔ سبک اصیل ایرانی بود. او در میان ایرانیان به خسرو آواز ایران مشهور بود. وی همچنین خوش‌نویس در خطِ نستعلیق،[۴] رئیس شورای عالی خانه موسیقی ایران،[۳] بنیان‌گذار گروه شهناز[۵] و مبدع چند ساز موسیقی[۶] بود. او در قرائت قرآن نیز فعالیت داشت و دعای ربنا، معروف‌ترین تلاوت قرآنیِ او بود؛ این اثر را سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری به عنوان اثر ملی ثبت کرده‌است.[۷][۸] سایت انجمن آسیا محمدرضا شجریان را پرآوازه‌ترین هنرمند موسیقی اصیل ایرانی،[۹] روزنامهٔ ونکوورسان او را یکی از مهم‌ترین هنرمندان موسیقی جهان[۱۰] و همچنین رادیوی عمومی ملی (NPR) در سال ۲۰۱۰ وی را یکی از ۵۰ صدای برتر جهان معرفی کرد[۱۱] و نیز وی نامزد دو جایزه گرمی بود.[۱۲] شجریان در میان دوستداران خود با عنوان «خسروی آواز ایران» نیز شناخته می‌شود.[۱۳][۱۴]
از فرزندان محمدرضا شجریان، همایون و مژگان در زمینهٔ موسیقی فعالیت دارند. خوانندگان سرشناسی چون ایرج بسطامی، مظفر شفیعی، حسام‌الدین سراج، حمیدرضا نوربخش، علی جهاندار و پسرش همایون از شاگردان شجریان هستند.
زندگینامه و فعالیت موسیقی
محمدرضا شجریان، یکم مهر ۱۳۱۹ در مشهد متولد شد. خواندن را از کودکی با همان لحن کودکانه آغاز کرد. از کودکی، با توجه به استعداد و صدای خوبش، تحت تعلیم پدر، که خود قاری قرآن بود، مشغول به پرورش صدای خویش شد.[۴]
در سال ۱۳۳۱، برای نخستین بار، صدای تلاوت قرآن او از رادیو خراسان پخش شد. وی در سال ۱۳۳۸ به دانش‌سرای مقدماتی در مشهد رفت و از همان سال برای نخستین بار با یک معلم موسیقی آشنا شد.[۴] پس از دریافت دیپلم دانش‌سرای عالی، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و به تدریس مشغول شد و در این زمان با سنتور آشنا شد و فراگیری این ساز را نزد جلال اخباری شروع کرد.[۴]
شجریان در سال ۱۳۴۰ با فرخنده گل‌افشان ازدواج کرد که حاصل آن سه دختر به نامهای فرزانه (راحله)، افسانه و مژگان و یک پسر (همایون) بود.[۴]
وی تا سال ۱۳۴۷ در استخدام آموزش و پرورش بود و پس از مدت زمانی تدریس و مدیریت مدارس، به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت. وی در مدت خدمت در آموزش و پرورش در رادکان از توابع چناران به تدریس پرداخت و مدتی در این شهر سکونت داشت.[۴]
محمدرضا شجریان پس از طلاق از فرخنده گل‌افشان، در سال ۱۳۷۱ با کتایون خوانساری ازدواج کرد. حاصل ازدواج دوم او پسری به‌نام رایان است که در سال ۱۳۷۶ در کانادا متولد شده‌است.[۱۵][۱۶]
فعالیت قبل از انقلاب ضد سلطنتی
او در سال ۱۳۴۶ به تهران رفت و با احمد عبادی آشنا شد و همچنین در کلاس اسماعیل مهرتاش شرکت نمود. [۴]
محمدرضا شجریان تا سال ۱۳۵۰ به‌خاطر این‌که پدرش می‌خواست خانواده‌ی آن‌ها (شجریان) بیشتر با قرائت قرآن و چهره‌ی مذهبی شناخته شوند، با نام مستعار سیاوش بیدگانی با رادیو همکاری می‌کرد، ولی بعد از آن پدرش به او اجازه‌ي استفاده از نام اصلی‌اش را داد.[۴][۱۷][۱۸] در ۱۳۵۰ با فرامرز پایور آشنا شد و یادگیری سنتور و ردیف‌های آوازی را نزد وی دنبال کرد.[۴] در سال ۱۳۵۱ در برنامه گل‌ها با نورعلی‌خان برومند آشنا شد و شیوه‌‌ی آوازی سید حسین طاهرزاده را نزد او آموخت. از سال ۱۳۵۲ نزد عبدالله دوامی ردیف آوازی ایشان و شیوه‌های تصنیفخوانی را فراگرفت. در همین سال، به همراه گروهی از هنرمندان همچون محمدرضا لطفی، ناصر فرهنگ‌فر، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون و داوود گنجه‌ای، به عضویت مرکز حفظ و اشاعهٔ موسیقی به سرپرستی داریوش صفوت درآمد. [۱۹]
اجرای زندهٔ راستپنجگاه در سال ۱۳۵۴ در جشن هنر شیراز به‌همراه محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر، که بعدها در یک آلبوم موسیقی با همین نام منتشر شد، مورد استقبال واقع شد. در آن زمان راستپنجگاه به‌ندرت اجرا می‌شد و این دستگاه در حال فراموش شدن بود.[۲۰]
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۵۶ در مسابقهٔ تلاوت قرآن کشوری، رتبهٔ نخست را به دست آورد.[۴] و در اسفندماه سال ۱۳۵۷ شرکت دل آواز را بنیان‌گذاری کرد.
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۵۷ همانند بسیاری از هنرمندان آن زمان همکاری خود با صدا و سیما را در اعتراض به ابتذال فرهنگی قطع کرد.[۴][۱۷] پس از بنیان‌گذاری کانون چاووش توسط محمدرضا لطفی محمد رضا شجریان در چند آلبوم از کانون چاووش آواز خواند که بیشتر محتوای آن‌ها انقلابی و میهنی بود. سرود معروف شب نورد (برادر نوجوونه، ) با صدای شجریان از سرودهای معروف آلبوم چاووش ۲ است.[۱۷]
فعالیت بعد از انقلاب
محمد رضا شجریان سرود ایران ای سرای امید را که امروزه با نام سپیده شناخته می‌شود را در کنسرت گروه شیدا و سرپرستی لطفی در آذر ۱۳۵۸ در دانشگاه ملی اجرا کرد که با استقبال بسیاری مواجه شد. [۱۹][۲۱] او از آن زمان به بعد در خانه به تحقیق و تدوین ردیف‌های آوازی پرداخته و به آموزش شاگردان قدیمی‌اش همت گماشت. برخی از آلبوم‌های چاووش امروزه تصحیح شده‌اند و مؤسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا با تغییر نام آن را زیر نظر محمدرضا لطفی بازنشر کرده‌اند. از این آثار چاووش‌های ۱ (به یاد عارف)، ۶ (سپیده) و ۹ (جان جان) باحضور شجریان تصحیح شده و با تغییر نام بازنشر شده‌اند.
وی در سال ۱۳۵۸ دعای ربنا (برخی آیات قرآن که شجریان آن‌ها را با صوت خوانده) و مناجات مثنوی افشاری را به صورت بداهه و بدون تمرین خواند، ابتدا به قصد این که به هنرجویان آموزش دهد و بهترین را در ماه رمضان برای افطار پخش کنند اما رادیو همان اجرای خودش را پخش کرد و این دعا به مدت سی سال از اصلی‌ترین برنامه‌های رادیو در ماه رمضان بودند.[۱۷]
در فاصله سالهای دههٔ ۱۳۶۰، شجریان همکاری گسترده‌ای را با پرویز مشکاتیان آغاز کرد که حاصل آن آلبوم‌هایی چون بیداد، آستان جانان، سرّ عشق (ماهور)، نوا، دستان، گنبد مینا، دود عود، جان عشاق و قاصدک بود. در این سال‌ها به همراه گروه عارف به سرپرستی مشکاتیان کنسرت‌هایی را در خارج از ایران اجرا کرد.[۴] از میان این آثار، آلبوم بیداد به خاطر متأثر بودن محتویات آن از شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در اوایل انقلاب و دههٔ ۱۳۶۰ و داشتن حالت اعتراضی بسیار در میان عموم مردم مورد استقبال قرار گرفت. خود محمدرضا شجریان نیز در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفته بود که این اثر بیانگر اعتراض آن‌ها به آن شرایط و پیگیری وعده‌های عملی نشدهٔ حکومت بوده‌است.[۱۷]
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۷۰ با همکاری داریوش پیرنیاکان، مرتضی اعیان و جمشید عندلیبی، کنسرت‌هایی را در تور اروپا و آمریکا برگزار کرد که آلبوم‌های پیام نسیم،[۱۶][۲۲] دل مجنون[۲۳] و سرو چمان[۲۴] حاصل این اجراها هستند.
در سال ۱۳۷۱ با همکاری گروه آوا آلبوم آسمان عشق را منتشر کرد.[۲۲] مدتی بعد آلبوم مربوط به کنسرت پاریس سال ۱۳۷۲ محمدرضا شجریان به همراه محمدرضا لطفی و مجید خلج در قالب آلبوم چشمه نوش به بازار عرضه شد.[۲۵][۲۴]
شجریان مدتی بعد آلبوم‌های بهاریه، جان عشاق و گنبد مینا که حاصل همکاری خودش با پرویز مشکاتیان در سالهای دهه ۱۳۶۰ هستند را منتشر کرد. آلبوم یاد ایام که حاصل کنسرت آمریکا در تابستان ۱۳۷۱ بود و این اثر اولین آلبوم منتشر شده از همکاری محمدرضا شجریان با پسرش، همایون شجریان بود. یاد ایام در سال ۱۳۷۴ انتشار یافت. مدتی بعد آلبوم رسوای دل با همکاری گروه آوا منتشر شد. وی در سال ۱۳۷۵ نیز در آلبومی با آهنگ‌سازی مجید درخشانی تحت عنوان در خیال همکاری کرد. در سال ۱۳۷۶ آلبوم‌های معمای هستی با همکاری محمدرضا لطفی، عبدالنقی افشارنیا و همایون شجریان و عشق داند که مربوط به بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی به همراه محمدرضا لطفی در سال ۱۳۵۹ بود، منتشر شدند. همچنین در این سال، آلبوم شب وصل با همکاری داریوش طلایی، سعید فرج‌پوری و همایون شجریان به بازار عرضه شد. شجریان در سال ۱۳۷۷، آلبوم شب، سکوت، کویر را با آهنگ‌سازی کیهان کلهر منتشر کرد که بر اساس موسیقی مقامی شمال خراسان با آواز محلی است؛ و در آن برخی سازهای محلی نیز استفاده شده‌اند. حاج قربان سلیمانی در این اثر به هنرمندی پرداخته‌است. محمدرضا شجریان کمی بعد نیز یک بار دیگر با گروه آوا همکاری کرد که حاصل آن دو آلبوم آهنگ وفا و آرام جان بودند.
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۷۸ جایزه پیکاسو را از طرف سازمان یونسکو دریافت کرد.[۴][۲۶] شجریان با همکاری حسین یوسف‌زمانی آلبوم بوی باران را در سال ۱۳۷۸ منتشر کرد و از سال ۱۳۷۹، همکاری خود را با حسین علیزاده، کیهان کلهر و پسرش همایون آغاز کرد و این همکاری تا اوایل دهه ۱۳۸۰ ادامه داشت. اولین آلبوم حاصل این همکاری زمستان است بود که در سال ۱۳۷۹ به صورت زنده در کالیفرنیا، اجرا و ضبط شد و سپس به بازار آمد. آلبوم زمستان است بر اساس شعر زمستان اثر مهدی اخوان ثالث اجرا شده‌است.
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۱ دو آلبوم بی تو به‌سر نمی‌شود و فریاد را منتشر کرد که با همکاری حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان اجرا شده بودند. این دو آلبوم نامزد جایزه گرمی شدند.[۲۷] این گروه چهارنفره در زمستان سال ۱۳۸۲ نیز جهت کمک به زلزله‌زدگان بم در تهران کنسرتی برگزار کردند که با نام هم‌نوا با بم شناخته می‌شود. وی درآمد حاصل از فروش دی وی دی این کنسرت را به پروژهٔ باغ هنر بم که خودش آن را تأسیس کرده بود، اختصاص داد.[۲۸][۲۹] شجریان، علیزاده، کلهر و همایون شجریان در پاییز ۱۳۸۴ نیز یک کنسرت برگزار کردند که حاصل آن آلبوم‌های ساز خاموش و سرود مهر بود و پس از آن دیگر این چهار نفر با یکدیگر همکاری نکردند. از سال ۱۳۸۶، محمدرضا شجریان به همکاری با گروه آوا پرداخت و کنسرت‌هایی در تهران، اصفهان، اروپا، آمریکا و کانادا اجرا کرد.[۳۰] پس از برگزاری کنسرت شجریان در ونکوور کانادا، گلوب اند میل، شجریان را افسانهٔ موسیقی شرق معرفی کرد.[۳۱]
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۷ یک گروه موسیقی بنیان‌گذاری کرد و آن را به افتخار جلیل شهناز (نوازندهٔ نامی تار)، گروه شهناز نامید.[۵][۳۲] از جمله اعضای این گروه می‌توان به مژگان شجریان (دختر او) و مجید درخشانی (نوازنده تار و سه تار) اشاره کرد. از آن زمان به بعد، محمدرضا شجریان با این گروه فعالیت داشته‌است. یکی از ویژگی‌های مهم این گروه موسیقی، استفاده از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که برخی از آن‌ها ویژگی‌هایی دارند که آن‌ها را مناسب جایگزین با سازهای غربی همچون ویولون می‌کند.[۶]
در سال ۱۳۸۹، محمدرضا شجریان به همراه گروه شهناز یک تور کنسرت جهانی برگزار کرد که دو مورد از این کنسرت‌ها منتشر شده‌اند. [۳۳]
همراهی با اعتراضات ۱۳۸۸
درجریان اعتراضات به نتایج دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ایران در سال ۱۳۸۸ محمدرضا شجریان نیز در این اعتراضات با مردم ایران هم‌نوا شد. در ویدئویی که منتشر شده او درحال رانندگی با خودرو شعار مرگ بر دیکتاتور سر می‌دهد.
پس از دهمین دورهٔ انتخابات ریاست جمهوری ایران، محمدرضا شجریان در نامهای به عزت‌الله ضرغامی از وی خواست تا از پخش آثار او در صدا و سیما خودداری کند. وی گفت: «سرودهایی که خوانده به‌ویژه سرود ایران، ای سرای امید متعلق به سالهای ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ بوده و هیچ ارتباطی با شرایط کنونی ندارد». وی اعلام کرد سازمان صدا و سیما هیچ نقشی در تهیه این آثار نداشته و به حکم قانون و شرع از این سازمان خواسته صدا و آثار او را در هیچ‌یک از واحدهای رادیو و تلویزیون پخش نکند.[۳۴]البته همزمان در آن نامه، شجریان دعای «ربنا» و «مناجات افشاری» خود را به ملت ایران تقدیم و تأکید کرد حساب این دو اثر از بقیه آثارش جداست. اما پس از شکایت رسمی وی از صدا و سیما عده‌ای از مدیران صدا و سیما اعلام کردند دیگر حتی دعای ربنای ایشان را هم پخش نمی‌کنیم. محمدحسین صوفی، معاون صدای سازمان نیز اعلام کرد: «از این پس حتی در ماه رمضان صدای محمدرضا شجریان از شبکه‌های رادیویی پخش نمی‌شود». محمدرضا شجریان در گفتگو با بی‌بی‌سی گفت: «در شرایطی که مردم در بهت و حیرت هستند و به گفته آقای احمدی‌نژاد، خس و خاشاک به حرکت درآمده‌اند، صدای من در صدا و سیما جایی ندارد. صدای من صدای خس و خاشاک است و همیشه هم برای خس و خاشاک خواهد بود».[۱۷] در همین دوران شجریان تک‌آهنگ «زبان آتش» را در حمایت از معترضان و در پی اعتراضات سال ۱۳۸۸ با آهنگ‌سازی خودش و تنظیم مجید درخشانی و شعر فریدون مشیری منتشر کرد.[۳۵][۳۶]پس از این اتفاقات، پخش دعای ربنا نیز در صدا و سیما ممنوع شد.[۳۷]
در سالهای بعد جمهوری اسلامی اجرای کنسرت از سوی شجریان را نیز ممنوع کرد. در سال ۱۳۹۴ حسین نوش‌آبادی اعلام کرد که محمدرضا شجریان برای برگزاری کنسرت ممنوعیت قانونی دارد.[۳۸][۳۹]
محمدرضا شجریان یکبار در اردیبهشت ۱۳۹۴ در مراسم یادبود حافظ، در پاسخ به درخواست حاضران برای خواندن گفت: "من در کشوری زندگی می‌کنم که چند سال است حق خواندن برای مردم خودم را ندارم." او بارها در مصاحبه‌هایش نیز به صراحت اذعان کرد که در مقابل یک رژیم دیکتاتوری قرار گرفته که می‌خواهد او را به ندامت وا دارد و او حاضر به قبول آن نیست.[۴۰]
بیماری محمد رضا شجریان
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۹۴ کنسرت خود را در ارمنستان لغو کرد و در توضیح آن گفت:
"پزشک معالجم موردی را در ام‌آر‌آی اخیرم مشاهده کرد که قاطعانه از من خواست سفرم را لغو کرده تا برای ۶ تا ٨ هفته زیر نظر ایشان به معالجه و درمان مورد دیده شده بپردازیم".
حدود یک ماه بعد و در نوروز ۱۳۹۵ او ویدیویی منتشر کرد که در آن موهایش را کوتاه کرده بود و تلویحا از بیماری "طولانی مدت" خود خبر می‌داد. استاد آواز ایران در بخشی از این ویدیو گفته بود: "با مهمان پانزده سالهای سال‌هاست آشنا هستم و با هم دوست شده‌ایم". شجریان در آن زمان گفت که در حال معالجه است و قول داد که پس از درمان به کار هنری خود برگردد .[۴۱] روند درمان محمدرضا شجریان اگرچه ظاهراً باعث متوقف شدن گسترش بیماری شد، اما با منتشر شدن گاه‌به‌گاه عکس‌هایی از او معلوم شد که حال وی چندان مساعد نیست تا این‌که همایون شجریان، پسرش، اعلام کرد وضعیت جسمانی او تحت تأثیر عوارض پرتودرمانی است و در عین حال که چندان رو به بهبود نیست، وضعیت باثباتی است. در چهار سال گذشته، محمدرضا شجریان و خانواده‌اش به دلیل رعایت حریم خانواده علاقه‌ای به انتشار اخبار دقیق درباره بیماری او و وضعیتش نداشتند و به‌گفته برخی نزدیکان آقای شجریان، دست‌کم در دو سال گذشته، چه در خانه و چه در بیمارستان، همواره در حالت «مراقبت ویژه» قرار داشت. با این حال، از اوایل بهمن سال گذشته، وضعیت ریه‌های او به وخامت گرایید که منجر به بستری شدن در بیمارستان برای عمل جراحی به‌منظور «تعبیه راه عروقی جهت دارورسانی راحت‌تر و مؤثرتر» شد. اما بیست روز پس از مرخص شدن آقای شجریان از بیمارستان، مشکلات تنفسی مجدداً او را در روز پنج‌شنبه یکم اسفند راهی بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان کرد و تا فروردین ۱۳۹۹ در بیمارستان باقی ماند.[۴۲]
درگذشت
مراقبت ویژه از محمدرضا شجریان در خانه ادامه یافت تا روز شنبه، ۲۵ مرداد، که با افت سطح هوشیاری، افت فشار خون و شوک عفونی بار دیگر در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان جم بستری شد و پس از حدود ۱۰ روز، سوم مهرماه، از بیمارستان به خانه‌اش منتقل شد. اما بار دیگر، یکشنبه ۱۳ مهر، به دلیل افت سطح هوشیاری در حد نزدیک به کمای مطلق به بخش مراقبت‌های ویژه در بیمارستان جم تهران منتقل شد و عاقبت بعدازظهر هفدهم مهرماه، ۱۷ روز پس از ۸۰ ساله شدن، درگذشت.[۴۲]
ساعتی بعد از درگذشت او تعداد بسیاری از مردم تهران در برابر بیمارستان جم تهران که او در آنجا بستری بود، تجمع کردند. همایون شجریان، فرزند آقای شجریان در جمع کسانی که در برابر بیمارستان جم حاضر شده بودند اعلام کرد که پیکر او به شهر مشهد منتقل خواهد شد تا در آرامگاه فردوسی، در شهر طوس به خاک سپرده شود. وی در عین حال افزود که پیش از انتقال پیکر محمدرضا شجریان به مشهد، در بهشت زهرای تهران، آیین مذهبی "نماز میت" برگزار خواهد شد.[۴۱]
همایون شجریان با انتشار عکسی سیاه در صفحه‌ی اینستاگرام خود نوشت، «خاک پای مردم ایران به دیدار معشوق پرواز کرد».[۴۳] کیهان کلهر در اینستاگرام خود نوشت: "جان از تن آواز ایران رفت."[۴۱]
سازمان عفو بین‌الملل و دفتر نمایندگی سازمان ملل در تهران به درگذشت محمدرضا شجریان واکنش نشان دادند و آن‌را تسلیت گفتند. نمایندگی سازمان ملل در تهران در پیام خود نوشت:
«از خبر درگذشت استاد بزرگ آواز ایران محمدرضا شجریان به شدت متاثر شدیم. از طرف خانواده سازمان ملل در ایران به خانواده شجریان و تمامی طرفداران ایشان در ایران و سراسر جهان تسلیت می‌گوییم. روح‌شان قرین آرامش»
عفو بین‌الملل نیز در پیام تسلیت خود نوشت:
«خانواده عفو بین‌الملل درگذشت اسطوره آواز، استاد محمدرضا شجریان را به مردم ایران تسلیت می‌گوید. صدای بی نظیر و تعهد ماندگار او به آزادی، عدالت و کرامت انسانی الهام‌بخش ما خواهد بود.»
پیام تسلیت مریم رجوی
خانم مریم رجوی درگذشت استاد آواز ایران را به جامعه‌ی هنری و مردم ایران و بسیتگان استاد شجریان تسلیت گفت و تأکید کرد تضییقات و فشارهای حاکمیت هنرکش ولایت فقیه نتوانسته و نخواهد توانست از جایگاه و خدمات تعیین کننده شجریان به هنر و موسیقی و به خصوص آواز ایران بکاهد. تردیدی نیست که جامعه‌ی هنری ایران و علاقمندان و دلسوزان موسیقی ایرانی، آثار و آموزش ها و نو آوری‌های بدیع او را بیش از پیش بارور خواهند کرد و به گنجینه هنر و فرهنگ بی بدیل ایرانی خواهند افزود. آوای او بر دل‌های میلون‌ها ایرانی در طی چند نسل نشسته وخاموش ناشدنی است.[۴۰]
تجمع مردم پس از درگذشت شجریان
ساعاتی پس از انتشار خبر درگذشت محمدرضا شجریان بسیاری از مردم تهران و هواداران او در مقابل بیمارستان جم تجمع کردند. مردم آواز مرغ سحر از آثار شجریان را هم‌خوانی کردند. در ادامه تجمع مردم به اعتراض به جمهوری اسلامی تبدیل شد. مردم شعار می‌دادند، «ننگ ما صدا و سیمای ما» ، «دیکتاتور بمیرد شجر هرگز نمیرد»، «مرگ بر دیکتاتور»، «مرگ بر دیکتاتور» و «مرگ بر خامنه‌ای». ماموران انتظامی و امنیتی به مردم معترض حمله کردند و به ضرب و شتم آنان پرداختند و عده‌ای را دستگیر کردند. مردم در واکنش به حمله نیروهای امنیتی شعار می‌دادند «بی‌شرف بی‌شرف»[۴۰][۴۱] نیروهای انتظامی در تهران برای جلوگیری از حضور گسترده مردم راه‌های منتهی به بیمارستان جم را بستند. تصاویر حضور و تظاهرات مردم در مراسم سوگواری شجریان و اعتراض آنان به شکل گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد.[۴۴]
منابع
- ↑ «استاد محمدرضا شجریان درگذشت».
- ↑ «رامشگر بزرگ؛ استاد شجریان در تاجیکستان-دقیقه ۳۵:۰۸». یوتیوب، ۱۳۹۸.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ «دربارهٔ خانه موسیقی». وبگاه رسمی خانهٔ موسیقی ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱. بازبینی‌شده در ۲۹ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ۴٫۰۰ ۴٫۰۱ ۴٫۰۲ ۴٫۰۳ ۴٫۰۴ ۴٫۰۵ ۴٫۰۶ ۴٫۰۷ ۴٫۰۸ ۴٫۰۹ ۴٫۱۰ ۴٫۱۱ ۴٫۱۲ «زندگینامه: محمدرضا شجریان». همشهری آنلاین کد مطلب: 32118. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۳.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ «آشنایی با گروه شهناز». همشهری آنلاین. بازبینی‌شده در ۳ مهر ۱۳۹۳.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ «دومین نمایشگاه سازهای ابداعی استاد محمدرضا شجریان برگزار می‌شود». موسیقی ما. بازبینی‌شده در ۶ مهر ۱۳۹۳.
- ↑ «ا<ربنای شجریان> ثبت <میراث ملی> شد». روزنامه ایران.
- ↑ «واکنش معاون اسبق وزیر ارشاد به ثبت ملی ربنای شجریان: «... تا ابد افسانه تو پایدار»» (فارسی). ایران آنلاین، ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۷ خرداد ۱۳۹۶.[پیوند مرده]
- ↑ «صفحهٔ مربوط به محمدرضا شجریان در وبگاه جامعهٔ آسیا». وبگاه جامعهٔ آسیا. بازبینی‌شده در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴.
- ↑ «The Movie List». The Vancouver Sun. بازبینی‌شده در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴.
- ↑ «Mohammad Reza Shajarian: Protest Through Poetry». NPR. بازبینی‌شده در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴.
- ↑ همشهری آنلاین. «زندگینامه: محمدرضا شجریان (۱۳۱۹)». ۱۳۹۸. بازبینی‌شده در ۲۸ تیر ۱۳۹۸.
- ↑ «خسرو آواز ایران است او». عصر ایران، ۱ مهر ۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۲۱ فوریه ۲۰۲۰.
- ↑ «دربارهٔ خسرو آواز و اعتبار موسیقی ایرانی». ایرنا، ۱ مهر ۱۳۹۸. بازبینی‌شده در ۲۱ فوریه ۲۰۲۰.
- ↑ iranianuk.com. «گفتگویی با خانم کتایون خوانساری- همسراستاد شجریان». 2020. بازبینی‌شده در 2020-05-11.
- ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ «پیام نسیم».
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ ۱۷٫۲ ۱۷٫۳ ۱۷٫۴ ۱۷٫۵ خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامshajarian_documentary_bbcوارد نشده‌است - ↑ خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامtabnak-414342وارد نشده‌است - ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ «10 اثر ماندگار از محمدرضا لطفی که باید شنید». بی‌بی‌سی فارسی. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۳.
- ↑ «آلبوم راستپنجگاه (فیلم اجرا به‌همراه مصاحبه محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی دربارهٔ اجرا (تصویری)». تلویزیون ملی ایران. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۳.
- ↑ پشت جلد آلبوم سپیده، مؤسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا، دارای مجوز انتشار ۲/۱۵۲۶ از وزارت فرهنگ و ارشاد. (شامل توضیحات محمدرضا لطفی دربارهٔ تصنیف ایران ای سرای امید)
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ «پیام نسیم - شجریان، محمد رضا». بازبینی‌شده در 2020-05-11.
- ↑ «آلبوم موسیقی دل مجنون اثر استاد محمدرضا شجریان». بازبینی‌شده در 2020-05-11.
- ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ «آلبوم سرو چمان اثر استاد محمدرضا شجریان». بازبینی‌شده در 2020-05-11.
- ↑ «آلبوم چشمه نوش اثر زنده یاد محمدرضا لطفی و استاد محمدرضا شجریان». بازبینی‌شده در 2020-05-11.
- ↑ خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامL6GOiymC1Jsوارد نشده‌است - ↑ خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامjamejamonline-faryadوارد نشده‌است - ↑ خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامchn.ir-bamوارد نشده‌است - ↑ خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامباغ-هنر-بم-شجریانوارد نشده‌است - ↑ خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامfarsnews8704310297وارد نشده‌است - ↑ «افسانه موسیقی شرق 73 ساله شد». خبرگزاری میراث فرهنگی - کد خبر: ۱۰۶۶۶۱ - زمان مخابره: ۱۳۹۲/۷/۱. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۳.
- ↑ «گروه شهناز (وب سایت رسمی شرکت دل آواز». دل آواز. بازبینی‌شده در ۱۴ آبان ۱۳۹۰.
- ↑ «کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در لندن». وب سایت رسمی بی‌بی‌سی. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۳.
- ↑ «شجریان بار دیگر رادیو و تلویزیون را از پخش آثارش منع کرد». بی‌بی‌سی فارسی، ۲۶ خرداد ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۰ فوریه ۲۰۱۳.
- ↑ «تصنیف جدیدی از محمدرضا شجریان منتشر شد؛ «زبان آتش»». موسیقی ما، ۱۳ شهریور ۱۳۸۸. بازبینی‌شده در ۶ مهر ۱۳۹۳.
- ↑ مجید درخشانی کار تنظیم اثر را برعهده داشته‌است، زبان آتش برای حمایت از مردم در پی حوادث پس از انتخابات ۱۳۸۸خوانده شده‌است، مجموعه‌ای که با نام در سوگ بنان شناخته می‌شود مربوط به مراسم بنان نیست. «مصاحبه محمدرضا شجریان با صدای آمریکا». بازبینی‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۸۸.
- ↑ «هنوز دستوری برای پخش «ربنا» ابلاغ نشده». خبرگزاری تابناک - کد خبر: ۴۰۸۷۶۲، ۲۷ خرداد ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۶ مهر ۱۳۹۳.
- ↑ خبرآنلاین. «ممنوع بودن برگزاری کنسرت شجریان به صورت رسمی اعلام شد». ۱۳۹۸. بازبینی‌شده در ۲۸ تیر ۱۳۹۸.
- ↑ انتخاب. «محدودیت‌های قانونی برای محمدرضا شجریان». بازبینی‌شده در ۲۸ تیر ۱۳۹۸.
- ↑ ۴۰٫۰ ۴۰٫۱ ۴۰٫۲ محمدرضا شجریان استاد برجسته آواز و موسیقی اصیل ایران درگذشت - تسلیت خانم مریم رجوی- سایت سازمان مجاهدین خلق ایران
- ↑ ۴۱٫۰ ۴۱٫۱ ۴۱٫۲ ۴۱٫۳ محمدرضا شجریان درگذشت - بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ ۴۲٫۰ ۴۲٫۱ محمدرضا شجریان درگذشت- رادیو فردا
- ↑ استاد محمدرضا شجریان درگذشت | خسرو آواز ایران پر کشید - همشهری آنلاین
- ↑ سیمای آزادی تلویزیون ملی ایران