کاربر:Abbas/صفحه تمرین2: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۲: خط ۲:
| پس‌زمینه = خواننده_تک
| پس‌زمینه = خواننده_تک
| نام = محمدرضا شجریان
| نام = محمدرضا شجریان
| تصویر = [[پرونده:Mohamdreza Shajarian 1.jpg|250px]]
| تصویر = محمد رضا شجریان.JPG
| دورنما =
| دورنما =
| توضیح_تصویر =
| توضیح_تصویر =
خط ۲۸: خط ۲۸:
}}
}}
[[پرونده:Farhangfar -lotfi-shajarian 1970s -1355 Shiraz art Festival.jpg|250px|بندانگشتی|چپ|محمدرضا شجریان، [[محمدرضا لطفی]] و [[ناصر فرهنگ‌فر]] در جشنوارهٔ موسیقی [[جشن هنر شیراز]] سال ۱۳۵۴، اجرای زندهٔ ''[[راست‌پنجگاه (آلبوم موسیقی)|آلبوم راست‌پنجگاه]]'']]
[[پرونده:Farhangfar -lotfi-shajarian 1970s -1355 Shiraz art Festival.jpg|250px|بندانگشتی|چپ|محمدرضا شجریان، [[محمدرضا لطفی]] و [[ناصر فرهنگ‌فر]] در جشنوارهٔ موسیقی [[جشن هنر شیراز]] سال ۱۳۵۴، اجرای زندهٔ ''[[راست‌پنجگاه (آلبوم موسیقی)|آلبوم راست‌پنجگاه]]'']]
'''محمدرضا شجریان''' (۱ مهر ۱۳۱۹ – ۱۷ مهر ۱۳۹۹) موسیقی‌دان و خوانندهٔ سبک اصیل ایرانی بود. وی همچنین خوش‌نویس در خطِ نستعلیق،<ref name="Hamshahri" /> رئیس شورای عالی خانه موسیقی ایران،<ref name="HMusic">{{یادکرد وب|نشانی=http://iranhmusic.ir/pages.php?id=7A24D4E|عنوان=دربارهٔ خانه موسیقی|تاریخ بازدید=۲۹ مهر ۱۳۹۰|ناشر=وبگاه رسمی خانهٔ موسیقی ایران|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20110920115831/http://www.iranhmusic.ir/pages.php?id=7A24D4E|تاریخ بایگانی=۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref> بنیان‌گذار گروه شهناز<ref name="hamshahrionline-shahnaz">{{یادکرد وب|عنوان=آشنایی با گروه شهناز|ناشر=[[همشهری آنلاین]]|نشانی=http://www.hamshahrionline.ir/details/97674|تاریخ بازدید=۳ مهر ۱۳۹۳|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141018203247/http://www.hamshahrionline.ir/details/97674|archivedate=۱۸ اکتبر ۲۰۱۴|dead-url=yes}}</ref> و مبدع چند ساز موسیقی<ref name="musiceiranian-saz" /> بود. او در قرائت قرآن نیز فعالیت داشت و دعای ربنا، معروف‌ترین تلاوت قرآنیِ او بود؛ این اثر را سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری به عنوان اثر ملی ثبت کرده‌است.<ref>{{یادکرد روزنامه|عنوان=ا<ربنای شجریان> ثبت <میراث ملی> شد|ناشر=[[روزنامه ایران]]|نشانی=http://www.iran-newspaper.com/newspaper/BlockPrint/182711|تاریخ بازدید=۷ خرداد ۱۳۹۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.ion.ir/News/215732.html|عنوان=واکنش معاون اسبق وزیر ارشاد به ثبت ملی ربنای شجریان: «... تا ابد افسانه تو پایدار»|ناشر=[[ایران آنلاین]]|زبان=فارسی|تاریخ=۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۶|تاریخ بازبینی=۷ خرداد ۱۳۹۶}}{{پیوند مرده|date=ژانویه ۲۰۲۰|bot=InternetArchiveBot}}</ref> سایت انجمن آسیا محمدرضا شجریان را پرآوازه‌ترین هنرمند موسیقی اصیل ایرانی،<ref>{{یادکرد وب|عنوان=صفحهٔ مربوط به محمدرضا شجریان در وبگاه جامعهٔ آسیا|ناشر=وبگاه جامعهٔ آسیا|نشانی=http://www.asiasociety.org/pressroom/rel-shajarian.html|تاریخ بازدید=۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴}}</ref> روزنامهٔ ''ونکوورسان'' او را یکی از مهم‌ترین هنرمندان موسیقی جهان<ref>{{یادکرد وب|عنوان=The Movie List|ناشر=[[ونکوور سان|The Vancouver Sun]]|نشانی=http://www.canada.com/vancouversun/news/westcoastlife/story.html?id=17377092-ce8e-454a-bd30-79d016aa0ce7|تاریخ بازدید=۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴}}</ref> و همچنین رادیوی عمومی ملی (NPR) در سال ۲۰۱۰ وی را یکی از ۵۰ صدای برتر جهان معرفی کرد<ref name="npr">{{یادکرد وب|عنوان=Mohammad Reza Shajarian: Protest Through Poetry|ناشر=[[رادیوی عمومی ملی|NPR]]|نشانی=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=130047062|تاریخ بازدید=۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴}}</ref> و نیز وی نامزد دو جایزه گرمی بود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=همشهری آنلاین|نشانی=http://www.hamshahrionline.ir/details/32118|عنوان=زندگینامه: محمدرضا شجریان (۱۳۱۹)|ناشر=|تاریخ=۱۳۹۸|تاریخ بازبینی=۲۸ تیر ۱۳۹۸|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150713210935/http://www.hamshahrionline.ir/details/32118|archivedate=۱۳ ژوئیه ۲۰۱۵|dead-url=yes}}</ref> شجریان در میان دوستداران خود با عنوان «خسروی آواز ایران» نیز شناخته می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.asriran.com/fa/news/632687/خسرو-آواز-ایران-است-او-|عنوان=خسرو آواز ایران است او|ناشر=عصر ایران|تاریخ بازدید=۲۱ فوریه ۲۰۲۰|تاریخ=۱ مهر ۱۳۹۷}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.irna.ir/news/83483796/درباره-محمدرضا-شجریان-خسرو-آواز-و-اعتبار-موسیقی-ایرانی-در-جهان|عنوان=دربارهٔ خسرو آواز و اعتبار موسیقی ایرانی|ناشر=ایرنا|تاریخ بازدید=۲۱ فوریه ۲۰۲۰|تاریخ=۱ مهر ۱۳۹۸}}</ref>
'''محمدرضا شجریان''' (۱ مهر ۱۳۱۹ – ۱۷ مهر ۱۳۹۹) موسیقی‌دان و خوانندهٔ سبک اصیل ایرانی بود. او در میان ایرانیان به خسرو آواز ایران مشهور بود. وی همچنین خوش‌نویس در خطِ نستعلیق،<ref name="Hamshahri" /> رئیس شورای عالی خانه موسیقی ایران،<ref name="HMusic">{{یادکرد وب|نشانی=http://iranhmusic.ir/pages.php?id=7A24D4E|عنوان=دربارهٔ خانه موسیقی|تاریخ بازدید=۲۹ مهر ۱۳۹۰|ناشر=وبگاه رسمی خانهٔ موسیقی ایران|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20110920115831/http://www.iranhmusic.ir/pages.php?id=7A24D4E|تاریخ بایگانی=۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref> بنیان‌گذار گروه شهناز<ref name="hamshahrionline-shahnaz">{{یادکرد وب|عنوان=آشنایی با گروه شهناز|ناشر=[[همشهری آنلاین]]|نشانی=http://www.hamshahrionline.ir/details/97674|تاریخ بازدید=۳ مهر ۱۳۹۳|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141018203247/http://www.hamshahrionline.ir/details/97674|archivedate=۱۸ اکتبر ۲۰۱۴|dead-url=yes}}</ref> و مبدع چند ساز موسیقی<ref name="musiceiranian-saz" /> بود. او در قرائت قرآن نیز فعالیت داشت و دعای ربنا، معروف‌ترین تلاوت قرآنیِ او بود؛ این اثر را سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری به عنوان اثر ملی ثبت کرده‌است.<ref>{{یادکرد روزنامه|عنوان=ا<ربنای شجریان> ثبت <میراث ملی> شد|ناشر=[[روزنامه ایران]]|نشانی=http://www.iran-newspaper.com/newspaper/BlockPrint/182711|تاریخ بازدید=۷ خرداد ۱۳۹۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.ion.ir/News/215732.html|عنوان=واکنش معاون اسبق وزیر ارشاد به ثبت ملی ربنای شجریان: «... تا ابد افسانه تو پایدار»|ناشر=[[ایران آنلاین]]|زبان=فارسی|تاریخ=۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۶|تاریخ بازبینی=۷ خرداد ۱۳۹۶}}{{پیوند مرده|date=ژانویه ۲۰۲۰|bot=InternetArchiveBot}}</ref> سایت انجمن آسیا محمدرضا شجریان را پرآوازه‌ترین هنرمند موسیقی اصیل ایرانی،<ref>{{یادکرد وب|عنوان=صفحهٔ مربوط به محمدرضا شجریان در وبگاه جامعهٔ آسیا|ناشر=وبگاه جامعهٔ آسیا|نشانی=http://www.asiasociety.org/pressroom/rel-shajarian.html|تاریخ بازدید=۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴}}</ref> روزنامهٔ ''ونکوورسان'' او را یکی از مهم‌ترین هنرمندان موسیقی جهان<ref>{{یادکرد وب|عنوان=The Movie List|ناشر=[[ونکوور سان|The Vancouver Sun]]|نشانی=http://www.canada.com/vancouversun/news/westcoastlife/story.html?id=17377092-ce8e-454a-bd30-79d016aa0ce7|تاریخ بازدید=۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴}}</ref> و همچنین رادیوی عمومی ملی (NPR) در سال ۲۰۱۰ وی را یکی از ۵۰ صدای برتر جهان معرفی کرد<ref name="npr">{{یادکرد وب|عنوان=Mohammad Reza Shajarian: Protest Through Poetry|ناشر=[[رادیوی عمومی ملی|NPR]]|نشانی=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=130047062|تاریخ بازدید=۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴}}</ref> و نیز وی نامزد دو جایزه گرمی بود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=همشهری آنلاین|نشانی=http://www.hamshahrionline.ir/details/32118|عنوان=زندگینامه: محمدرضا شجریان (۱۳۱۹)|ناشر=|تاریخ=۱۳۹۸|تاریخ بازبینی=۲۸ تیر ۱۳۹۸|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150713210935/http://www.hamshahrionline.ir/details/32118|archivedate=۱۳ ژوئیه ۲۰۱۵|dead-url=yes}}</ref> شجریان در میان دوستداران خود با عنوان «خسروی آواز ایران» نیز شناخته می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.asriran.com/fa/news/632687/خسرو-آواز-ایران-است-او-|عنوان=خسرو آواز ایران است او|ناشر=عصر ایران|تاریخ بازدید=۲۱ فوریه ۲۰۲۰|تاریخ=۱ مهر ۱۳۹۷}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.irna.ir/news/83483796/درباره-محمدرضا-شجریان-خسرو-آواز-و-اعتبار-موسیقی-ایرانی-در-جهان|عنوان=دربارهٔ خسرو آواز و اعتبار موسیقی ایرانی|ناشر=ایرنا|تاریخ بازدید=۲۱ فوریه ۲۰۲۰|تاریخ=۱ مهر ۱۳۹۸}}</ref>


از فرزندان محمدرضا شجریان، همایون و مژگان در زمینهٔ موسیقی فعالیت دارند. خوانندگان سرشناسی چون ایرج بسطامی، مظفر شفیعی، حسام‌الدین سراج، حمیدرضا نوربخش، علی جهاندار و پسرش همایون از شاگردان شجریان هستند.
از فرزندان محمدرضا شجریان، همایون و مژگان در زمینهٔ موسیقی فعالیت دارند. خوانندگان سرشناسی چون ایرج بسطامی، مظفر شفیعی، حسام‌الدین سراج، حمیدرضا نوربخش، علی جهاندار و پسرش همایون از شاگردان شجریان هستند.
== زندگی‌نامه و فعالیت موسیقی ==
== زندگی‌نامه و فعالیت موسیقی ==
محمدرضا شجریان، یکم مهر ۱۳۱۹ در [[مشهد]] متولد شد. خواندن را از کودکی با همان لحن کودکانه آغاز کرد. از کودکی، با توجه به استعداد و صدای خوبش، تحت تعلیم پدر، که خود قاری قرآن بود، مشغول به پرورش صدای خویش شد.<ref name="Hamshahri"/>
محمدرضا شجریان، یکم مهر ۱۳۱۹ در مشهد متولد شد. خواندن را از کودکی با همان لحن کودکانه آغاز کرد. از کودکی، با توجه به استعداد و صدای خوبش، تحت تعلیم پدر، که خود قاری قرآن بود، مشغول به پرورش صدای خویش شد.<ref name="Hamshahri" />


; دههٔ ۱۳۳۰
در سال ۱۳۳۱، برای نخستین بار، صدای تلاوت قرآن او از رادیو خراسان پخش شد. وی در سال ۱۳۳۸ به دانش‌سرای مقدماتی در مشهد رفت و از همان سال برای نخستین بار با یک معلم موسیقی آشنا شد.<ref name="Hamshahri">{{یادکرد وب | عنوان = زندگینامه: محمدرضا شجریان | ناشر = [[همشهری آنلاین]] کد مطلب: 32118 |تاریخ: شنبه ۳۱ شهریور ۱۳۸۶ |این مطلب تا سال 1386 دقیق است | نشانی = http://hamshahrionline.ir/details/32118 | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳}}</ref> پس از دریافت دیپلم دانش‌سرای عالی، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و به تدریس مشغول شد و در این زمان با [[سنتور]] آشنا شد و فراگیری این ساز را نزد جلال اخباری شروع کرد.<ref name="Hamshahri" />
در سال ۱۳۳۱، برای نخستین بار، صدای تلاوت قرآن او از رادیو خراسان پخش شد. وی در سال ۱۳۳۸ به [[دانشسرای مقدماتی|دانش‌سرای مقدماتی]] در مشهد رفت و از همان سال برای نخستین بار با یک معلم موسیقی آشنا شد.<ref name="Hamshahri">{{یادکرد وب | عنوان = زندگینامه: محمدرضا شجریان | ناشر = [[همشهری آنلاین]] کد مطلب: 32118 |تاریخ: شنبه ۳۱ شهریور ۱۳۸۶ |این مطلب تا سال 1386 دقیق است | نشانی = http://hamshahrionline.ir/details/32118 | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳}}</ref>
{{سخ}}پس از دریافت دیپلم [[دانشسرای عالی|دانش‌سرای عالی]]، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و به تدریس مشغول شد و در این زمان با [[سنتور]] آشنا شد و فراگیری این ساز را نزد جلال اخباری شروع کرد.<ref name="Hamshahri"/>


; دههٔ ۱۳۴۰
شجریان در سال ۱۳۴۰ با ''فرخنده گل‌افشان'' ازدواج کرد که حاصل آن سه دختر به نام‌های فرزانه (راحله)، افسانه و مژگان و یک پسر (همایون) بود.<ref name="Hamshahri" />
شجریان در سال ۱۳۴۰ با ''فرخنده گل‌افشان'' ازدواج کرد که حاصل آن سه دختر به نام‌های فرزانه (راحله)، افسانه و مژگان و یک پسر ([[همایون شجریان|همایون]]) بود.<ref name="Hamshahri"/>{{سخ}}او در سال ۱۳۴۶ به تهران رفت و با [[احمد عبادی]] آشنا شد و همچنین در کلاس [[اسماعیل مهرتاش]] شرکت نمود. در همین سال برای آموختن خوشنویسی در [[انجمن خوشنویسان]] نزد [[ابراهیم بوذری]] رفت. شجریان از سال ۱۳۴۷، خوشنویسی را نزد [[حسن میرخانی]] ادامه داد. وی در سال ۱۳۴۹، درجهٔ ممتاز را در خوشنویسی به دست آورد.<ref name="Hamshahri"/>


; دههٔ ۱۳۵۰
وی تا سال ۱۳۴۷ در استخدام آموزش و پرورش بود و پس از مدت زمانی تدریس و مدیریت مدارس، به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت. وی در مدت خدمت در آموزش و پرورش در رادکان از توابع چناران به تدریس پرداخت و مدتی در این شهر سکونت داشت.<ref name="Hamshahri" />
محمدرضا شجریان تا سال ۱۳۵۰ به‌خاطر این‌که پدرش می‌خواست خانوادهٔ آن‌ها (شجریان) بیشتر با قرائت قرآن و چهرهٔ مذهبی شناخته شوند، با نام مستعار ''سیاوش بیدگانی'' با رادیو همکاری می‌کرد، ولی بعد از آن پدرش به او اجازهٔ استفاده از نام اصلی‌اش را داد.<ref name="Hamshahri"/><ref name="shajarian_documentary_bbc"/><ref name="tabnak-414342"/> وی تا سال ۱۳۴۷ در استخدام [[آموزش و پرورش]] بود و پس از مدت زمانی تدریس و مدیریت مدارس، به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت. وی در مدت خدمت در آموزش و پرورش در [[رادکان (چناران)|رادکان]] از توابع [[چناران]] به تدریس پرداخت و مدتی در این شهر سکونت داشت.<ref name="Hamshahri"/>


در ۱۳۵۰ با [[فرامرز پایور]] آشنا شد و یادگیری سنتور و ردیف‌های آوازی را نزد وی دنبال کرد.<ref name="Hamshahri"/> در سال ۱۳۵۱ در [[برنامه گل‌ها]] با [[نورعلی‌خان برومند]] آشنا شد و شیوهٔ آوازی [[سید حسین طاهرزاده]] را نزد او آموخت. از سال ۱۳۵۲ نزد [[عبدالله دوامی]] [[ردیف (موسیقی)|ردیف]] آوازی ایشان و شیوه‌های [[تصنیف]]خوانی را فراگرفت. در همین سال، به همراه گروهی از هنرمندان همچون [[محمدرضا لطفی]]، [[ناصر فرهنگ‌فر]]، [[حسین علیزاده]]، [[جلال ذوالفنون]] و [[داوود گنجه‌ای]]، به عضویت [[مرکز حفظ و اشاعه موسیقی|مرکز حفظ و اشاعهٔ موسیقی]] به سرپرستی [[داریوش صفوت]] درآمد. در آن زمان تصنیف داروَگ را که مربوط به آهنگی از محمدرضا لطفی بر روی شعری از [[نیمایوشیج]] بود اجرا کرد.<ref name="Lotfi-top10">{{یادکرد وب | عنوان = 10 اثر ماندگار از محمدرضا لطفی که باید شنید | ناشر = [[بی‌بی‌سی فارسی]]
محمدرضا شجریان پس از طلاق از ''فرخنده گل‌افشان''، در حدود ۵۳ سالگی و در سال ۱۳۷۱ با ''کتایون خوانساری'' ازدواج کرد. حاصل ازدواج دوم او پسری به‌نام رایان است که در سال ۱۳۷۶ در کانادا متولد شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=گفتگویی با خانم کتایون خوانساری- همسراستاد شجریان|نشانی=https://iranianuk.com/20120509145050023/گفت-و-گویی-با-خانم-کتایون-خوانساری-همسراستاد-شجریان|وبگاه=iranianuk.com|تاریخ=2020|بازبینی=2020-05-11|نام خانوادگی=iranianuk.com}}</ref><ref name=":0" />
 
=== فعالیت قبل از انقلاب ضد سلطنتی ===
او در سال ۱۳۴۶ به تهران رفت و با احمد عبادی آشنا شد و همچنین در کلاس اسماعیل مهرتاش شرکت نمود. <ref name="Hamshahri" />
 
محمدرضا شجریان تا سال ۱۳۵۰ به‌خاطر این‌که پدرش می‌خواست خانواده‌ی آن‌ها (شجریان) بیشتر با قرائت قرآن و چهره‌ی مذهبی شناخته شوند، با نام مستعار ''سیاوش بیدگانی'' با رادیو همکاری می‌کرد، ولی بعد از آن پدرش به او اجازه‌ي استفاده از نام اصلی‌اش را داد.<ref name="Hamshahri" /><ref name="shajarian_documentary_bbc" /><ref name="tabnak-414342" /> در ۱۳۵۰ با فرامرز پایور آشنا شد و یادگیری سنتور و ردیف‌های آوازی را نزد وی دنبال کرد.<ref name="Hamshahri" /> در سال ۱۳۵۱ در برنامه گل‌ها با نورعلی‌خان برومند آشنا شد و شیوه‌‌ی آوازی سید حسین طاهرزاده را نزد او آموخت. از سال ۱۳۵۲ نزد عبدالله دوامی [[ردیف (موسیقی)|ردیف]] آوازی ایشان و شیوه‌های تصنیفخوانی را فراگرفت. در همین سال، به همراه گروهی از هنرمندان همچون محمدرضا لطفی، ناصر فرهنگ‌فر، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون و داوود گنجه‌ای، به عضویت مرکز حفظ و اشاعهٔ موسیقی به سرپرستی داریوش صفوت درآمد. <ref name="Lotfi-top10">{{یادکرد وب | عنوان = 10 اثر ماندگار از محمدرضا لطفی که باید شنید | ناشر = [[بی‌بی‌سی فارسی]]
  | نشانی = http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2014/05/140503_l41_music_lotfi_10_prominent_works.shtml | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳
  | نشانی = http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2014/05/140503_l41_music_lotfi_10_prominent_works.shtml | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳
}}</ref> تصنیف داروَگ از اولین تصنیف‌هایی است که در آن شعر نو به‌کارگیری شده‌است.<ref name="shajarian_documentary_bbc"/> از جمله تصنیف‌های شجریان که به زبان محاوره‌ای هستند، می‌توان به تصنیف مگه نه (شعر [[بیژن سمندر]]، آهنگ از [[عطاالله خرم]]) اشاره کرد که در همان دوران اجرا شده‌است.<ref name="mage-na">{{یادکرد وب | عنوان = از طریق سایت «موسیقی ایرانیان»، دانلود «مگه نه» اثری از جوانی‌های استاد شجریان | ناشر = [[موسیقی ایرانیان]] | نشانی = http://musiceiranian.ir/63074-mage-na.html | تاریخ بازدید = ۲۱ آبان ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20141110044413/http://musiceiranian.ir/63074-mage-na.html | archivedate = ۱۰ نوامبر ۲۰۱۴ | dead-url = yes}}</ref>
}}</ref>  


اجرای زندهٔ راست‌پنجگاه در سال ۱۳۵۴ در [[جشن هنر شیراز]] به‌همراه محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر، که بعدها در یک آلبوم موسیقی با همین نام منتشر شد، مورد استقبال واقع شد. در آن زمان [[راست‌پنج‌گاه]] به‌ندرت اجرا می‌شد و این دستگاه در حال فراموش شدن بود.<ref name="آلبوم-راست-پنجگاه-فیلم">{{یادکرد وب | عنوان = آلبوم راست‌پنجگاه (فیلم اجرا به‌همراه مصاحبه محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی دربارهٔ اجرا (تصویری) | ناشر = تلویزیون ملی ایران | نشانی = http://www.youtube.com/watch?v=lmCyOICVrBk | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳}}</ref>
اجرای زندهٔ راست‌پنجگاه در سال ۱۳۵۴ در جشن هنر شیراز به‌همراه محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر، که بعدها در یک آلبوم موسیقی با همین نام منتشر شد، مورد استقبال واقع شد. در آن زمان راست‌پنج‌گاه به‌ندرت اجرا می‌شد و این دستگاه در حال فراموش شدن بود.<ref name="آلبوم-راست-پنجگاه-فیلم">{{یادکرد وب | عنوان = آلبوم راست‌پنجگاه (فیلم اجرا به‌همراه مصاحبه محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی دربارهٔ اجرا (تصویری) | ناشر = تلویزیون ملی ایران | نشانی = http://www.youtube.com/watch?v=lmCyOICVrBk | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳}}</ref>


محمدرضا شجریان در سال ۱۳۵۶ در مسابقهٔ تلاوت قرآن کشوری، رتبهٔ نخست را به دست آورد.<ref name="Hamshahri"/> و در اسفندماه سال ۱۳۵۷ [[دل آواز|شرکت دل آواز]] را بنیان‌گذاری کرد.
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۵۶ در مسابقهٔ تلاوت قرآن کشوری، رتبهٔ نخست را به دست آورد.<ref name="Hamshahri" /> و در اسفندماه سال ۱۳۵۷ شرکت دل آواز را بنیان‌گذاری کرد.


محمدرضا شجریان در سال ۱۳۵۷ همانند بسیاری از هنرمندان آن زمان همکاری خود را با سازمان‌های دولتی (مثل رادیو)، به‌دلیل آنچه خود گفته‌است، «آن موقع، آن‌جا با روحیات من نمی‌خواند، سیاست پخش صداها را از رادیو تلویزیون، من حس می‌کردم کاباره‌دار دارد تعیین می‌کند و ابتذال فرهنگی …» ادامه نداد.<ref name="Hamshahri"/><ref name="shajarian_documentary_bbc"/> البته سایر هنرمندان (گروه‌های شیدا و عارف) و رئیس بخش موسیقی رادیو در آن زمان، هوشنگ ابتهاج نیز آن زمان از رادیو پس از واقعهٔ ۱۷ شهریور به نشانهٔ اعتراض خارج شدند. پس از این اتفاق محمدرضا لطفی [[کانون فرهنگی و هنری چاووش|کانون چاووش]] را با حمایت هوشنگ ابتهاج بنیان‌گذاری کرد. بیش‌تر اعضای کانون چاووش همان اعضای گروه‌های شیدا و عارف بودند. در آن زمان، محمدرضا شجریان به‌همراه [[شهرام ناظری]] در چند آلبوم مشترک از کانون چاووش آواز خواندن را بر عهده گرفتند که بیش‌تر محتوای آن‌ها انقلابی و میهنی بود. از میان آلبوم‌های مشترک شجریان و ناظری می‌توان به [[چاووش ۲]] اشاره کرد که شامل دو سرود بسیار معروف شب‌نورد (برادر نوجوونه، با صدای شجریان) و آزادی (آن زمان که بنهادم، با صدای ناظری) می‌شد. شجریان در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفته بود که در آن زمان زیاد انقلابی نبوده (هرچند دولت قبلی را نیز قبول نداشته)، اما چون دوستان او (اعضای کانون چاووش) فعالیت انقلابی داشتند او نیز با آن‌ها همکاری کرده.<ref name="shajarian_documentary_bbc"/> یکی از سرودهای شناخته شده، ''[[چاووش ۶]]'' (امروزه با نام ''سپیده'' شناخته می‌شود) است که مربوط به کنسرت گروه شیدا با آواز شجریان و به سرپرستی لطفی است و در آذر ۱۳۵۸ در دانشگاه ملی اجرا شده که یک اجرا با محتوای انقلابی بوده. جمعیت بسیاری در این کنسرت حضور داشتند و [[سپیده (تصنیف)|تصنیف معروف سپیده]] (ایران ای سرای امید) که مربوط به شعری از هوشنگ ابتهاج و آهنگی از محمدرضا لطفی است در همان کنسرت اجرا شده‌است. البته در آن زمان گروه به فکر ضبط اجرا نبود و به صورت اتفاقی کیوان ابتهاج (پسر هوشنگ ابتهاج) این اثر را ضبط کرد.<ref name="Lotfi-top10"/><ref name="sepidehjeld">پشت جلد آلبوم ''سپیده''، [[مؤسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا]]، دارای مجوز انتشار ۲/۱۵۲۶ از وزارت فرهنگ و ارشاد. (شامل توضیحات محمدرضا لطفی دربارهٔ تصنیف ایران ای سرای امید)</ref> او از آن زمان به بعد در خانه به تحقیق و تدوین [[ردیف (موسیقی)|ردیف‌های]] آوازی پرداخته و به آموزش شاگردان قدیمی‌اش همت گماشت. برخی از آلبوم‌های چاووش امروزه تصحیح شده‌اند و [[مؤسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا]] با تغییر نام آن را زیر نظر محمدرضا لطفی بازنشر کرده‌اند. از این آثار چاووش‌های [[چاووش ۱|۱ (به یاد عارف)]]، [[چاووش ۶|۶ (سپیده)]] و [[چاووش ۹|۹ (جان جان)]] باحضور شجریان تصحیح شده و با تغییر نام بازنشر شده‌اند.
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۵۷ همانند بسیاری از هنرمندان آن زمان همکاری خود با صدا و سیما را در اعتراض به ابتذال فرهنگی قطع کرد.<ref name="Hamshahri" /><ref name="shajarian_documentary_bbc" /> پس از بنیان‌گذاری کانون چاووش توسط محمدرضا لطفی محمد رضا شجریان در چند آلبوم از کانون چاووش آواز خواند که بیش‌تر محتوای آن‌ها انقلابی و میهنی بود. سرود معروف شب نورد (برادر نوجوونه، ) با صدای شجریان از سرودهای معروف آلبوم چاووش ۲ است.<ref name="shajarian_documentary_bbc" />  


وی در سال ۱۳۵۸ [[ربنای شجریان|دعای ربنا]] (برخی آیات قرآن که شجریان آن‌ها را با صوت خوانده) و [[این دهان بستی دهانی باز شد|مناجات مثنوی افشاری]] را به صورت بداهه و بدون تمرین خواند، ابتدا به قصد این که به هنرجویان آموزش دهد و بهترین را در ماه رمضان برای افطار پخش کنند اما رادیو همان اجرای خودش را پخش کرد و این دعا به مدت سی سال از اصلی‌ترین برنامه‌های رادیو در ماه رمضان بودند.<ref name="shajarian_documentary_bbc"/>
=== فعالیت بعد از انقلاب ===
محمد رضا شجریان سرود ایران ای سرای امید را که امروزه با نام سپیده شناخته می‌شود را در کنسرت گروه شیدا و سرپرستی لطفی در آذر ۱۳۵۸ در دانشگاه ملی اجرا کرد که با استقبال بسیاری مواجه شد. <ref name="Lotfi-top10" /><ref name="sepidehjeld">پشت جلد آلبوم ''سپیده''، [[مؤسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا]]، دارای مجوز انتشار ۲/۱۵۲۶ از وزارت فرهنگ و ارشاد. (شامل توضیحات محمدرضا لطفی دربارهٔ تصنیف ایران ای سرای امید)</ref> او از آن زمان به بعد در خانه به تحقیق و تدوین ردیف‌های آوازی پرداخته و به آموزش شاگردان قدیمی‌اش همت گماشت. برخی از آلبوم‌های چاووش امروزه تصحیح شده‌اند و مؤسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا با تغییر نام آن را زیر نظر محمدرضا لطفی بازنشر کرده‌اند. از این آثار چاووش‌های ۱ (به یاد عارف)، ۶ (سپیده) و ۹ (جان جان) باحضور شجریان تصحیح شده و با تغییر نام بازنشر شده‌اند.


; دههٔ ۱۳۶۰
وی در سال ۱۳۵۸ دعای ربنا (برخی آیات قرآن که شجریان آن‌ها را با صوت خوانده) و مناجات مثنوی افشاری را به صورت بداهه و بدون تمرین خواند، ابتدا به قصد این که به هنرجویان آموزش دهد و بهترین را در ماه رمضان برای افطار پخش کنند اما رادیو همان اجرای خودش را پخش کرد و این دعا به مدت سی سال از اصلی‌ترین برنامه‌های رادیو در ماه رمضان بودند.<ref name="shajarian_documentary_bbc" />
در فاصله سال‌های دههٔ ۱۳۶۰، شجریان همکاری گسترده‌ای را با [[پرویز مشکاتیان]] آغاز کرد که حاصل آن آلبوم‌هایی چون [[بیداد (آلبوم موسیقی)|بیداد]]، [[آستان جانان]]، [[سر عشق|سرّ عشق (ماهور)]]، [[نوا، مرکب خوانی|نوا]]، [[دستان (آلبوم موسیقی)|دستان]]، [[گنبد مینا]]، [[دود عود]]، [[جان عشاق]] و [[قاصدک (آلبوم)|قاصدک]] بود. در این سال‌ها به همراه [[گروه عارف]] به سرپرستی مشکاتیان کنسرت‌هایی را در خارج از ایران اجرا کرد.<ref name="Hamshahri"/> از میان این آثار، آلبوم بیداد به خاطر متأثر بودن محتویات آن از شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در اوایل انقلاب و دههٔ ۱۳۶۰ و داشتن حالت اعتراضی بسیار در میان عموم مردم مورد استقبال قرار گرفت. خود محمدرضا شجریان نیز در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفته بود که این اثر بیانگر اعتراض آن‌ها به آن شرایط و پیگیری وعده‌های عملی نشدهٔ حکومت بوده‌است.<ref name="shajarian_documentary_bbc"/>


; دههٔ ۱۳۷۰
در فاصله سال‌های دههٔ ۱۳۶۰، شجریان همکاری گسترده‌ای را با پرویز مشکاتیان آغاز کرد که حاصل آن آلبوم‌هایی چون بیداد، آستان جانان، سرّ عشق (ماهور)، نوا، دستان، گنبد مینا، دود عود، جان عشاق و قاصدک بود. در این سال‌ها به همراه گروه عارف به سرپرستی مشکاتیان کنسرت‌هایی را در خارج از ایران اجرا کرد.<ref name="Hamshahri" /> از میان این آثار، آلبوم بیداد به خاطر متأثر بودن محتویات آن از شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در اوایل انقلاب و دههٔ ۱۳۶۰ و داشتن حالت اعتراضی بسیار در میان عموم مردم مورد استقبال قرار گرفت. خود محمدرضا شجریان نیز در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفته بود که این اثر بیانگر اعتراض آن‌ها به آن شرایط و پیگیری وعده‌های عملی نشدهٔ حکومت بوده‌است.<ref name="shajarian_documentary_bbc" />[[پرونده:ShajarianLondonConcert.JPG|بندانگشتی|محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان در کنسرت لندن|جایگزین=|250x250پیکسل]]محمدرضا شجریان در سال ۱۳۷۰ با همکاری داریوش پیرنیاکان، مرتضی اعیان و جمشید عندلیبی، کنسرت‌هایی را در تور اروپا و آمریکا برگزار کرد که آلبوم‌های پیام نسیم،<ref name=":0">{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=نوایاب|نشانی=https://www.navayab.com/payam-nasim-concert-lausanne-swiss/|عنوان=پیام نسیم}}</ref><ref name=":1">{{یادکرد وب|عنوان=پیام نسیم - شجریان، محمد رضا|نشانی=https://www.aftabir.com/songs/album/963/آلبوم-پیام-نسیم|وبگاه=www.aftabir.com|بازبینی=2020-05-11}}</ref> دل مجنون<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آلبوم موسیقی دل مجنون اثر استاد محمدرضا شجریان|نشانی=https://www.radiobaran.ir/40275/آلبوم-موسیقی-دل-مجنون-اثر-استاد-محمدرض/|بازبینی=2020-05-11}}</ref> و سرو چمان<ref name=":2">{{یادکرد وب|عنوان=آلبوم سرو چمان اثر استاد محمدرضا شجریان|نشانی=https://www.radiobaran.ir/41126/آلبوم-سرو-چمان-اثر-استاد-محمدرضا-شجریا/|بازبینی=2020-05-11}}</ref> حاصل این اجراها هستند.


محمدرضا شجریان در سال ۱۳۷۰ با همکاری [[داریوش پیرنیاکان]]، [[مرتضی اعیان]] و جمشید عندلیبی، کنسرت‌هایی را در تور اروپا و آمریکا برگزار کرد که آلبوم‌های [[پیام نسیم]]،<ref name=":0">{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=نوایاب|نشانی=https://www.navayab.com/payam-nasim-concert-lausanne-swiss/|عنوان=پیام نسیم}}</ref><ref name=":1">{{یادکرد وب|عنوان=پیام نسیم - شجریان، محمد رضا|نشانی=https://www.aftabir.com/songs/album/963/آلبوم-پیام-نسیم|وبگاه=www.aftabir.com|بازبینی=2020-05-11}}</ref> [[دل مجنون (آلبوم موسیقی)|دل مجنون]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آلبوم موسیقی دل مجنون اثر استاد محمدرضا شجریان|نشانی=https://www.radiobaran.ir/40275/آلبوم-موسیقی-دل-مجنون-اثر-استاد-محمدرض/|بازبینی=2020-05-11}}</ref> و [[سرو چمان]]<ref name=":2">{{یادکرد وب|عنوان=آلبوم سرو چمان اثر استاد محمدرضا شجریان|نشانی=https://www.radiobaran.ir/41126/آلبوم-سرو-چمان-اثر-استاد-محمدرضا-شجریا/|بازبینی=2020-05-11}}</ref> حاصل این اجراها هستند.
در سال ۱۳۷۱ با همکاری گروه آوا آلبوم آسمان عشق را منتشر کرد.<ref name=":1" /> مدتی بعد آلبوم مربوط به کنسرت پاریس سال ۱۳۷۲ محمدرضا شجریان به همراه محمدرضا لطفی و مجید خلج در قالب آلبوم چشمه نوش به بازار عرضه شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آلبوم چشمه نوش اثر زنده یاد محمدرضا لطفی و استاد محمدرضا شجریان|نشانی=https://www.radiobaran.ir/40071/آلبوم-چشمه-نوش-اثر-زنده-یاد-محمدرضا-لطف/|بازبینی=2020-05-11}}</ref><ref name=":2" />


محمدرضا شجریان پس از طلاق از ''فرخنده گل‌افشان''، در حدود ۵۳ سالگی و در سال ۱۳۷۱ با ''[[کتایون خوانساری]]'' ۲۶ ساله ازدواج کرد. حاصل ازدواج دوم او پسری به‌نام رایان است که در سال ۱۳۷۶ در کانادا متولد شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=گفتگویی با خانم کتایون خوانساری- همسراستاد شجریان|نشانی=https://iranianuk.com/20120509145050023/گفت-و-گویی-با-خانم-کتایون-خوانساری-همسراستاد-شجریان|وبگاه=iranianuk.com|تاریخ=2020|بازبینی=2020-05-11|نام خانوادگی=iranianuk.com}}</ref><ref name=":0"/>
شجریان مدتی بعد آلبوم‌های بهاریه، جان عشاق و گنبد مینا که حاصل همکاری خودش با پرویز مشکاتیان در سال‌های دهه ۱۳۶۰ هستند را منتشر کرد. آلبوم یاد ایام که حاصل کنسرت آمریکا در تابستان ۱۳۷۱ بود و این اثر اولین آلبوم منتشر شده از همکاری محمدرضا شجریان با پسرش، همایون شجریان بود. یاد ایام در سال ۱۳۷۴ انتشار یافت. مدتی بعد آلبوم رسوای دل با همکاری گروه آوا منتشر شد. وی در سال ۱۳۷۵ نیز در آلبومی با آهنگ‌سازی مجید درخشانی تحت عنوان در خیال همکاری کرد. در سال ۱۳۷۶ آلبوم‌های معمای هستی با همکاری محمدرضا لطفی، عبدالنقی افشارنیا و همایون شجریان و عشق داند که مربوط به بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی به همراه محمدرضا لطفی در سال ۱۳۵۹ بود، منتشر شدند. همچنین در این سال، آلبوم شب وصل با همکاری داریوش طلایی، سعید فرج‌پوری و همایون شجریان به بازار عرضه شد. شجریان در سال ۱۳۷۷، آلبوم شب، سکوت، کویر را با آهنگ‌سازی [[کیهان کلهر]] منتشر کرد که بر اساس موسیقی مقامی شمال خراسان با آواز محلی است؛ و در آن برخی سازهای محلی نیز استفاده شده‌اند. حاج قربان سلیمانی در این اثر به هنرمندی پرداخته‌است. محمدرضا شجریان کمی بعد نیز یک بار دیگر با گروه آوا همکاری کرد که حاصل آن دو آلبوم آهنگ وفا و آرام جان بودند.


در سال ۱۳۷۱ با همکاری گروه آوا آلبوم [[آسمان عشق]] را منتشر کرد.<ref name=":1"/> مدتی بعد آلبوم مربوط به کنسرت پاریس سال ۱۳۷۲ محمدرضا شجریان به همراه محمدرضا لطفی و [[مجید خلج]] در قالب آلبوم [[چشمه نوش]] به بازار عرضه شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آلبوم چشمه نوش اثر زنده یاد محمدرضا لطفی و استاد محمدرضا شجریان|نشانی=https://www.radiobaran.ir/40071/آلبوم-چشمه-نوش-اثر-زنده-یاد-محمدرضا-لطف/|بازبینی=2020-05-11}}</ref><ref name=":2"/>
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۷۸ ''جایزه پیکاسو'' را از طرف سازمان یونسکو دریافت کرد.<ref name="Hamshahri" /><ref name="L6GOiymC1Js" /> شجریان با همکاری حسین یوسف‌زمانی آلبوم بوی باران را در سال ۱۳۷۸ منتشر کرد و از سال ۱۳۷۹، همکاری خود را با حسین علیزاده، کیهان کلهر و پسرش همایون آغاز کرد و این همکاری تا اوایل دهه ۱۳۸۰ ادامه داشت. اولین آلبوم حاصل این همکاری [[زمستان است]] بود که در سال ۱۳۷۹ به صورت زنده در کالیفرنیا، اجرا و ضبط شد و سپس به بازار آمد. آلبوم زمستان است بر اساس شعر زمستان اثر مهدی اخوان ثالث اجرا شده‌است.
 
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۱ دو آلبوم بی تو به‌سر نمی‌شود و فریاد را منتشر کرد که با همکاری حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان اجرا شده بودند. این دو آلبوم نامزد جایزه گرمی شدند.<ref name="jamejamonline-faryad" /> این گروه چهارنفره در زمستان سال ۱۳۸۲ نیز جهت کمک به زلزله‌زدگان بم در تهران کنسرتی برگزار کردند که با نام هم‌نوا با بم شناخته می‌شود. وی درآمد حاصل از فروش دی وی دی این کنسرت را به پروژهٔ باغ هنر بم که خودش آن را تأسیس کرده بود، اختصاص داد.<ref name="chn.ir-bam" /><ref name="باغ-هنر-بم-شجریان" /> شجریان، علیزاده، کلهر و همایون شجریان در پاییز ۱۳۸۴ نیز یک کنسرت برگزار کردند که حاصل آن آلبوم‌های ''ساز خاموش'' و ''سرود مهر'' بود و پس از آن دیگر این چهار نفر با یکدیگر همکاری نکردند. از سال ۱۳۸۶، محمدرضا شجریان به همکاری با گروه آوا پرداخت و کنسرت‌هایی در تهران، اصفهان، اروپا، آمریکا و کانادا اجرا کرد.<ref name="farsnews8704310297" /> پس از برگزاری کنسرت شجریان در [[ونکوور]] کانادا، گلوب اند میل، شجریان را ''افسانهٔ موسیقی شرق'' معرفی کرد.<ref>{{یادکرد وب | عنوان = افسانه موسیقی شرق 73 ساله شد | ناشر = [[خبرگزاری میراث فرهنگی]] - کد خبر: ۱۰۶۶۶۱ - زمان مخابره: ۱۳۹۲/۷/۱ | نشانی = http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=106661&Serv=0&SGr=0 | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20140914181528/http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=106661&Serv=0&SGr=0 | archivedate = ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۴ | dead-url = yes}}</ref>
[[پرونده:Mohamdreza Shajarian.jpg|بندانگشتی|محمدرضا شجریان در فرهنگ‌سرای نیاوران، سال ۱۳۸۶|جایگزین=|333x333پیکسل]]
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۷ یک گروه موسیقی بنیان‌گذاری کرد و آن را به افتخار جلیل شهناز (نوازندهٔ نامی تار)، گروه شهناز نامید.<ref name="hamshahrionline-shahnaz" /><ref>{{یادکرد وب | عنوان = گروه شهناز (وب سایت رسمی شرکت دل آواز | ناشر = دل آواز | نشانی = http://delawaz.com/fa/zendeginameh/53-shahnaz-bio.html | تاریخ بازدید = ۱۴ آبان ۱۳۹۰}}</ref> از جمله اعضای این گروه می‌توان به مژگان شجریان (دختر او) و مجید درخشانی (نوازنده تار و سه تار) اشاره کرد. از آن زمان به بعد، محمدرضا شجریان با این گروه فعالیت داشته‌است. یکی از ویژگی‌های مهم این گروه موسیقی، استفاده از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که برخی از آن‌ها ویژگی‌هایی دارند که آن‌ها را مناسب جایگزین با سازهای غربی همچون ویولون می‌کند.<ref name="musiceiranian-saz">{{یادکرد وب | عنوان = دومین نمایشگاه سازهای ابداعی استاد محمدرضا شجریان برگزار می‌شود | ناشر = موسیقی ما | نشانی = http://musiceiranian.ir/41422-shajarian-72.html | تاریخ بازدید = ۶ مهر ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20140816095021/http://musiceiranian.ir/41422-shajarian-72.html | archivedate = ۱۶ اوت ۲۰۱۴
| dead-url = yes}}</ref>


شجریان مدتی بعد آلبوم‌های [[بهاریه (آلبوم موسیقی)|بهاریه]]، [[جان عشاق]] و [[گنبد مینا]] که حاصل همکاری خودش با پرویز مشکاتیان در سال‌های دهه ۱۳۶۰ هستند را منتشر کرد. [[قاصدک (آلبوم موسیقی)|آلبوم قاصدک]] که آخرین همکاری شجریان با مشکاتیان است نیز در همین دوران اجرا شد اما هیچگاه به صورت رسمی و با کیفیت مناسب به بازار نیامد. آلبوم [[یاد ایام]] که حاصل کنسرت آمریکا در تابستان ۱۳۷۱ بود و این اثر اولین آلبوم منتشر شده از همکاری محمدرضا شجریان با پسرش، [[همایون شجریان]] بود. یاد ایام در سال ۱۳۷۴ انتشار یافت. مدتی بعد آلبوم [[رسوای دل]] با همکاری گروه آوا منتشر شد. وی در سال ۱۳۷۵ نیز در آلبومی با آهنگ‌سازی مجید درخشانی تحت عنوان [[در خیال]] همکاری کرد. در سال ۱۳۷۶ آلبوم‌های [[معمای هستی]] با همکاری محمدرضا لطفی، [[عبدالنقی افشارنیا]] و همایون شجریان و [[عشق داند]] که مربوط به بداهه‌خوانی و [[بداهه (موسیقی)|بداهه‌نوازی]] به همراه محمدرضا لطفی در سال ۱۳۵۹ بود، منتشر شدند. همچنین در این سال، آلبوم [[شب وصل]] با همکاری [[داریوش طلایی]]، [[سعید فرج‌پوری]] و همایون شجریان به بازار عرضه شد. شجریان در سال ۱۳۷۷، آلبوم [[شب، سکوت، کویر (آلبوم موسیقی)|شب، سکوت، کویر]] را با [[آهنگ‌سازی]] [[کیهان کلهر]] منتشر کرد که بر اساس [[موسیقی مقامی]] شمال خراسان با آواز محلی است؛ و در آن برخی سازهای محلی نیز استفاده شده‌اند. [[حاج قربان سلیمانی]] در این اثر به هنرمندی پرداخته‌است. محمدرضا شجریان کمی بعد نیز یک بار دیگر با گروه آوا همکاری کرد که حاصل آن دو آلبوم [[آهنگ وفا]] و [[آرام جان]] بودند.
در سال ۱۳۸۹، محمدرضا شجریان به همراه گروه شهناز یک تور کنسرت جهانی برگزار کرد که دو مورد از این کنسرت‌ها منتشر شده‌اند. <ref name="bbc.co.uk.2011">{{یادکرد وب | عنوان = کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در لندن
| ناشر = وب سایت رسمی بی‌بی‌سی | نشانی = http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2011/10/111022_l78_shajarian_london_con.shtml | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳}}</ref>


محمدرضا شجریان در سال ۱۳۷۸ ''[[جایزه پیکاسو]]'' را از طرف [[سازمان یونسکو]] دریافت کرد.<ref name="Hamshahri"/><ref name="L6GOiymC1Js"/>
== همراهی با اعتراضات ۱۳۸۸ ==
درجریان اعتراضات به نتایج دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ایران در سال ۱۳۸۸ محمدرضا شجریان نیز در این اعتراضات با مردم ایران هم‌نوا شد. در ویدئویی که منتشر شده او درحال رانندگی با خودرو شعار مرگ بر دیکتاتور سر می‌دهد.


شجریان با همکاری [[حسین یوسف‌زمانی]] آلبوم [[بوی باران]] را در سال ۱۳۷۸ منتشر کرد و از سال ۱۳۷۹، همکاری خود را با حسین علیزاده، کیهان کلهر و پسرش همایون آغاز کرد و این همکاری تا اوایل دهه ۱۳۸۰ ادامه داشت. اولین آلبوم حاصل این همکاری [[زمستان است]] بود که در سال ۱۳۷۹ به صورت زنده در کالیفرنیا، اجرا و ضبط شد و سپس به بازار آمد. آلبوم زمستان است بر اساس شعر [[زمستان (شعر)|زمستان]] اثر [[مهدی اخوان ثالث]] اجرا شده‌است.
پس از دهمین دورهٔ انتخابات ریاست جمهوری ایران، محمدرضا شجریان در نامه‌ای به عزت‌الله ضرغامی از وی خواست تا از پخش آثار او در صدا و سیما خودداری کند. وی گفت: «سرودهایی که خوانده به‌ویژه سرود ''ایران، ای سرای امید'' متعلق به سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ بوده و ''هیچ ارتباطی با شرایط کنونی ندارد''». وی اعلام کرد سازمان صدا و سیما هیچ نقشی در تهیه این آثار نداشته و به حکم قانون و شرع از این سازمان خواسته صدا و آثار او را در هیچ‌یک از واحدهای رادیو و تلویزیون پخش نکند.<ref name="BBCShajarian">{{یادکرد وب|عنوان=شجریان بار دیگر رادیو و تلویزیون را از پخش آثارش منع کرد|نشانی=http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090616_mz_shajarian_irib.shtml|تاریخ=۲۶ خرداد ۱۳۸۸|ناشر=بی‌بی‌سی فارسی| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZcw4jas | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>البته همزمان در آن نامه، شجریان دعای «ربنا» و «مناجات افشاری» خود را به ملت ایران تقدیم و تأکید کرد حساب این دو اثر از بقیه آثارش جداست. اما پس از شکایت رسمی وی از صدا و سیما عده‌ای از مدیران صدا و سیما اعلام کردند دیگر حتی دعای ربنای ایشان را هم پخش نمی‌کنیم. محمدحسین صوفی، معاون صدای سازمان نیز اعلام کرد: «از این پس حتی در ماه رمضان صدای محمدرضا شجریان از شبکه‌های رادیویی پخش نمی‌شود». محمدرضا شجریان در گفتگو با بی‌بی‌سی گفت: «در شرایطی که مردم در بهت و حیرت هستند و به گفته آقای احمدی‌نژاد، خس و خاشاک به حرکت درآمده‌اند، صدای من در صدا و سیما جایی ندارد. صدای من صدای خس و خاشاک است و همیشه هم برای خس و خاشاک خواهد بود».<ref name="shajarian_documentary_bbc" /> در همین دوران شجریان تک‌آهنگ «''زبان آتش»'' را در حمایت از معترضان و در پی اعتراضات سال ۱۳۸۸ با آهنگ‌سازی خودش و تنظیم مجید درخشانی و شعر فریدون مشیری منتشر کرد.<ref name="Zaban-e_Atash">{{یادکرد وب | نشانی = http://www.musicema.com/node/150106 | عنوان = تصنیف جدیدی از محمدرضا شجریان منتشر شد؛ «زبان آتش» | ناشر = [[موسیقی ما]] | تاریخ = ۱۳ شهریور ۱۳۸۸ | تاریخ بازدید = ۶ مهر ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20141129042218/http://www.musicema.com/node/150106 | archivedate = ۲۹ نوامبر ۲۰۱۴ | dead-url = yes}}</ref><ref name="voa-shajarian">[[مجید درخشانی]] کار تنظیم اثر را برعهده داشته‌است، [[زبان آتش]] برای حمایت از مردم در پی حوادث پس از انتخابات ۱۳۸۸خوانده شده‌است، مجموعه‌ای که با نام در سوگ [[بنان]] شناخته می‌شود مربوط به مراسم بنان نیست. {{یادکرد وب |عنوان= مصاحبه محمدرضا شجریان با صدای آمریکا |نشانی= https://ir.voanews.com |تاریخ بازدید= ۱۵ شهریور ۱۳۸۸}}</ref>پس از این اتفاقات، پخش ''دعای ربنا'' نیز در صدا و سیما ممنوع شد.<ref name="rabanaa">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://www.tabnak.ir/fa/news/408762/هنوز-دستوری-برای-پخش-ربنا-ابلاغ-نشده |عنوان = هنوز دستوری برای پخش «ربنا» ابلاغ نشده |ناشر = خبرگزاری تابناک - کد خبر: ۴۰۸۷۶۲ |تاریخ = ۲۷ خرداد ۱۳۹۳ |تاریخ بازدید = ۶ مهر ۱۳۹۳ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20171109191147/http://www.tabnak.ir/fa/news/408762/هنوز-دستوری-برای-پخش-ربنا-ابلاغ-نشده |archivedate = ۹ نوامبر ۲۰۱۷ |dead-url = yes}}</ref>


; دههٔ ۱۳۸۰
در سال‌های بعد جمهوری اسلامی اجرای کنسرت از سوی شجریان را نیز ممنوع کرد. در سال ۱۳۹۴ حسین نوش‌آبادی اعلام کرد که محمدرضا شجریان برای برگزاری کنسرت ممنوعیت قانونی دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =خبرآنلاین |نشانی=http://www.khabaronline.ir/detail/409342/culture/19 |عنوان=ممنوع بودن برگزاری کنسرت شجریان به صورت رسمی اعلام شد | ناشر = |تاریخ = ۱۳۹۸|تاریخ بازبینی=۲۸ تیر ۱۳۹۸}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده=انتخاب |نشانی=http://www.entekhab.ir/fa/news/199142/محدودیت‌های-قانونی-برای-محمدرضا-شجریان |عنوان=محدودیت‌های قانونی برای محمدرضا شجریان |ناشر= |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۲۸ تیر ۱۳۹۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150717050938/http://www.entekhab.ir/fa/news/199142/محدودیت‌های-قانونی-برای-محمدرضا-شجریان |archivedate=۱۷ ژوئیه ۲۰۱۵ |dead-url=yes}}</ref>  
[[پرونده:ShajarianLondonConcert.JPG|بندانگشتی|محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان در کنسرت لندن|جایگزین=|250x250پیکسل]]
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۱ دو آلبوم [[بی تو بسر نمی‌شود (آلبوم محمدرضا شجریان)|بی تو به‌سر نمی‌شود]] و [[فریاد (آلبوم)|فریاد]] را منتشر کرد که با همکاری حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان اجرا شده بودند. این دو آلبوم نامزد جایزه گرمی شدند.<ref name="jamejamonline-faryad"/> این گروه چهارنفره در زمستان سال ۱۳۸۲ نیز جهت کمک به [[زمین‌لرزه بم|زلزله‌زدگان بم]] در تهران کنسرتی برگزار کردند که با نام [[هم‌نوا با بم]] شناخته می‌شود. وی درآمد حاصل از فروش دی وی دی این کنسرت را به پروژهٔ باغ هنر بم که خودش آن را تأسیس کرده بود، اختصاص داد.<ref name="chn.ir-bam"/><ref name="باغ-هنر-بم-شجریان"/> شجریان، علیزاده، کلهر و همایون شجریان در پاییز ۱۳۸۴ نیز یک کنسرت برگزار کردند که حاصل آن آلبوم‌های ''ساز خاموش'' و ''سرود مهر'' بود و پس از آن دیگر این چهار نفر با یکدیگر همکاری نکردند. از سال ۱۳۸۶، محمدرضا شجریان به همکاری با گروه آوا پرداخت و کنسرت‌هایی در تهران، اصفهان، اروپا، آمریکا و کانادا اجرا کرد. در این دوران، دو اثر به نام‌های [[غوغای عشق‌بازان]] (آلبوم صوتی) و [[کنسرت محمدرضا شجریان و گروه آوا]] (آلبوم تصویری) به همراه گروه آوا اجرا و به بازار عرضه شد.<ref name="farsnews8704310297"/> در همین سال مادر شجریان درگذشت و وی در مراسم ختم مادرش پس از ۳۰ سال، ''[[ربنای شجریان|دعای ربنا]]'' را دوباره خواند.<ref>{{یادکرد وب | عنوان = «ربنای» استاد شجریان پس از 30 سال دوباره طنین‌انداز شد | ناشر = [[همشهری آنلاین]] | نشانی = http://hamshahrionline.ir/details/26634 | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳}}</ref> شجریان اکنون به همراه پسرش همایون شجریان به ترویج و اشاعهٔ موسیقی اصیل و سنتی ایرانی می‌پردازد. پس از برگزاری کنسرت شجریان در [[ونکوور]] [[کانادا]]، [[گلوب اند میل]]، شجریان را ''افسانهٔ موسیقی شرق'' معرفی کرد.<ref>{{یادکرد وب | عنوان = افسانه موسیقی شرق 73 ساله شد | ناشر = [[خبرگزاری میراث فرهنگی]] - کد خبر: ۱۰۶۶۶۱ - زمان مخابره: ۱۳۹۲/۷/۱ | نشانی = http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=106661&Serv=0&SGr=0 | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20140914181528/http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=106661&Serv=0&SGr=0 | archivedate = ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۴ | dead-url = yes}}</ref>
[[پرونده:Mohamdreza Shajarian.jpg|بندانگشتی|محمدرضا شجریان در فرهنگ‌سرای نیاوران، سال ۱۳۸۶|جایگزین=|333x333پیکسل]]
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۷ یک گروه موسیقی بنیان‌گذاری کرد و آن را به افتخار [[جلیل شهناز]] (نوازندهٔ نامی تار)، [[گروه شهناز]] نامید.<ref name="hamshahrionline-shahnaz"/><ref>{{یادکرد وب | عنوان = گروه شهناز (وب سایت رسمی شرکت دل آواز | ناشر = دل آواز | نشانی = http://delawaz.com/fa/zendeginameh/53-shahnaz-bio.html | تاریخ بازدید = ۱۴ آبان ۱۳۹۰}}</ref> از جمله اعضای این گروه می‌توان به [[مژگان شجریان]] (دختر او) و [[مجید درخشانی]] (نوازنده تار و سه تار) اشاره کرد. از آن زمان به بعد، محمدرضا شجریان با این گروه فعالیت داشته‌است. یکی از ویژگی‌های مهم این گروه موسیقی، استفاده از [[نمایشگاه سازهای ابداعی محمدرضا شجریان ۱۳۹۰|سازهای ابداعی محمدرضا شجریان]] است که برخی از آن‌ها ویژگی‌هایی دارند که آن‌ها را مناسب جایگزین با سازهای غربی همچون [[ویولون]] می‌کند.<ref name="musiceiranian-saz">{{یادکرد وب | عنوان = دومین نمایشگاه سازهای ابداعی استاد محمدرضا شجریان برگزار می‌شود | ناشر = موسیقی ما | نشانی = http://musiceiranian.ir/41422-shajarian-72.html | تاریخ بازدید = ۶ مهر ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20140816095021/http://musiceiranian.ir/41422-shajarian-72.html | archivedate = ۱۶ اوت ۲۰۱۴
| dead-url = yes}}</ref>


پس از [[انتخابات ریاست جمهوری ایران (۱۳۸۸)|دهمین دورهٔ انتخابات ریاست جمهوری ایران]]، محمدرضا شجریان در نامه‌ای به [[عزت‌الله ضرغامی]] از وی خواست تا از پخش آثار او در [[سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران|صدا و سیما]] خودداری کند. وی گفت: «سرودهایی که خوانده به‌ویژه سرود ''ایران، ای سرای امید'' متعلق به سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ بوده و ''هیچ ارتباطی با شرایط کنونی ندارد''». وی اعلام کرد سازمان صدا و سیما هیچ نقشی در تهیه این آثار نداشته و به حکم قانون و شرع از این سازمان خواسته صدا و آثار او را در هیچ‌یک از واحدهای رادیو و تلویزیون پخش نکند.<ref name="BBCShajarian">{{یادکرد وب|عنوان=شجریان بار دیگر رادیو و تلویزیون را از پخش آثارش منع کرد|نشانی=http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090616_mz_shajarian_irib.shtml|تاریخ=۲۶ خرداد ۱۳۸۸|ناشر=بی‌بی‌سی فارسی| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZcw4jas | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>البته همزمان در آن نامه، شجریان دعای «ربنا» و «مناجات افشاری» خود را به ملت ایران تقدیم و تأکید کرد حساب این دو اثر از بقیه آثارش جداست. اما پس از شکایت رسمی وی از صدا و سیما عده‌ای از مدیران صدا و سیما اعلام کردند دیگر حتی دعای ربنای ایشان را هم پخش نمی‌کنیم. محمدحسین صوفی، معاون صدای سازمان نیز اعلام کرد: «از این پس حتی در ماه رمضان صدای محمدرضا شجریان از شبکه‌های رادیویی پخش نمی‌شود». محمدرضا شجریان در گفتگو با [[بخش فارسی بی‌بی‌سی|بی‌بی‌سی]] گفت: «در شرایطی که مردم در بهت و حیرت هستند و به گفته آقای احمدی‌نژاد، خس و خاشاک به حرکت درآمده‌اند، صدای من در صدا و سیما جایی ندارد. صدای من صدای خس و خاشاک است و همیشه هم برای خس و خاشاک خواهد بود».<ref name="shajarian_documentary_bbc"/> در همین دوران شجریان تک‌آهنگ ''[[زبان آتش]]'' را در حمایت از معترضان و در پی اعتراضات سال ۱۳۸۸ با آهنگ‌سازی خودش و تنظیم [[مجید درخشانی]] و شعر [[فریدون مشیری]] منتشر کرد.<ref name="Zaban-e_Atash">{{یادکرد وب | نشانی = http://www.musicema.com/node/150106 | عنوان = تصنیف جدیدی از محمدرضا شجریان منتشر شد؛ «زبان آتش» | ناشر = [[موسیقی ما]] | تاریخ = ۱۳ شهریور ۱۳۸۸ | تاریخ بازدید = ۶ مهر ۱۳۹۳ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20141129042218/http://www.musicema.com/node/150106 | archivedate = ۲۹ نوامبر ۲۰۱۴ | dead-url = yes}}</ref><ref name="voa-shajarian">[[مجید درخشانی]] کار تنظیم اثر را برعهده داشته‌است، [[زبان آتش]] برای حمایت از مردم در پی حوادث پس از انتخابات ۱۳۸۸خوانده شده‌است، مجموعه‌ای که با نام در سوگ [[بنان]] شناخته می‌شود مربوط به مراسم بنان نیست. {{یادکرد وب |عنوان= مصاحبه محمدرضا شجریان با صدای آمریکا |نشانی= https://ir.voanews.com |تاریخ بازدید= ۱۵ شهریور ۱۳۸۸}}</ref>
محمدرضا شجریان یکبار در اردیبهشت ۱۳۹۴ در مراسم یادبود حافظ، در پاسخ به درخواست حاضران برای خواندن گفت: "من در کشوری زندگی می‌کنم که چند سال است حق خواندن برای مردم خودم را ندارم." او بارها در مصاحبه‌هایش نیز به صراحت اذعان کرد که در مقابل یک رژیم دیکتاتوری قرار گرفته که می‌خواهد او را به ندامت وا دارد و او حاضر به قبول آن نیست.<ref name=":3">[https://news.mojahedin.org/i/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B4%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF-%D8%A8%D8%B1%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D9%87-%D8%A2%D9%88%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%82%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%DB%8C%D9%84-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%B0%D8%B4%D8%AA-%D8%AA%D8%B3%D9%84%DB%8C%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85-%D9%85%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D8%B1%D8%AC%D9%88%DB%8C محمدرضا شجریان استاد برجسته آواز و موسیقی اصیل ایران درگذشت - تسلیت خانم مریم رجوی- سایت سازمان مجاهدین خلق ایران]</ref>
پس از این اتفاقات، پخش ''دعای ربنا'' نیز در صدا و سیما ممنوع شد.<ref name="rabanaa">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://www.tabnak.ir/fa/news/408762/هنوز-دستوری-برای-پخش-ربنا-ابلاغ-نشده |عنوان = هنوز دستوری برای پخش «ربنا» ابلاغ نشده |ناشر = خبرگزاری تابناک - کد خبر: ۴۰۸۷۶۲ |تاریخ = ۲۷ خرداد ۱۳۹۳ |تاریخ بازدید = ۶ مهر ۱۳۹۳ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20171109191147/http://www.tabnak.ir/fa/news/408762/هنوز-دستوری-برای-پخش-ربنا-ابلاغ-نشده |archivedate = ۹ نوامبر ۲۰۱۷ |dead-url = yes}}</ref>


در سال ۱۳۸۹، محمدرضا شجریان به همراه گروه شهناز یک تور کنسرت جهانی برگزار کرد که دو مورد از این کنسرت‌ها منتشر شده‌اند. [[کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در دبی]] و اثر دیگر کنسرتی در لندن است که بی‌بی‌سی به صورت رسمی پخش کرد. مجید درخشانی (سرپرست گروه شهناز)، این دو کنسرت را از موفق‌ترین کنسرت‌های این گروه می‌داند که در آن بسیاری از [[نمایشگاه سازهای ابداعی محمدرضا شجریان ۱۳۹۰|سازهای ابداعی محمدرضا شجریان]] مورد استفاده قرار گرفته‌اند.<ref name="bbc.co.uk.2011">{{یادکرد وب | عنوان = کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در لندن
== بیماری محمد رضا شجریان ==
| ناشر = وب سایت رسمی بی‌بی‌سی | نشانی = http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2011/10/111022_l78_shajarian_london_con.shtml | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳}}</ref>
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۹۴ کنسرت خود را در ارمنستان لغو کرد و در توضیح آن گفت: <blockquote>"پزشک معالجم موردی را در ام‌آر‌آی اخیرم مشاهده کرد که قاطعانه از من خواست سفرم را لغو کرده تا برای ۶ تا ٨ هفته زیر نظر ایشان به معالجه و درمان مورد دیده شده بپردازیم". </blockquote>حدود یک ماه بعد و در نوروز ۱۳۹۵ او ویدیویی منتشر کرد که در آن موهایش را کوتاه کرده بود و تلویحا از بیماری "طولانی مدت" خود خبر می‌داد. استاد آواز ایران در بخشی از این ویدیو گفته بود: "با مهمان پانزده ساله‌ای سال‌هاست آشنا هستم و با هم دوست شده‌ایم".  شجریان در آن زمان گفت که در حال معالجه است و قول داد که پس از درمان به کار هنری خود برگردد .<ref name=":4">[https://www.bbc.com/persian/53817930 محمدرضا شجریان درگذشت - بی‌بی‌سی فارسی]</ref> روند درمان محمدرضا شجریان اگرچه ظاهراً باعث متوقف شدن گسترش بیماری شد، اما با منتشر شدن گاه‌به‌گاه عکس‌هایی از او معلوم شد که حال وی چندان مساعد نیست تا این‌که همایون شجریان، پسرش، اعلام کرد وضعیت جسمانی او تحت تأثیر عوارض پرتودرمانی است و در عین حال که چندان رو به بهبود نیست، وضعیت باثباتی است. در چهار سال گذشته، محمدرضا شجریان و خانواده‌اش به دلیل رعایت حریم خانواده علاقه‌ای به انتشار اخبار دقیق درباره بیماری او و وضعیتش نداشتند و به‌گفته برخی نزدیکان آقای شجریان، دست‌کم در دو سال گذشته، چه در خانه و چه در بیمارستان، همواره در حالت «مراقبت ویژه» قرار داشت. با این حال، از اوایل بهمن سال گذشته، وضعیت ریه‌های او به وخامت گرایید که منجر به بستری شدن در بیمارستان برای عمل جراحی به‌منظور «تعبیه راه عروقی جهت دارورسانی راحت‌تر و مؤثرتر» شد. اما بیست روز پس از مرخص شدن آقای شجریان از بیمارستان، مشکلات تنفسی مجدداً او را در روز پنج‌شنبه یکم اسفند راهی بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان کرد و تا فروردین ۱۳۹۹ در بیمارستان باقی ماند.<ref name=":5">[https://www.radiofarda.com/a/30450691.html محمدرضا شجریان درگذشت- رادیو فردا]</ref>


آلبوم‌های [[بی تو بسر نمی‌شود (آلبوم محمدرضا شجریان)|بی‌تو به‌سر نمی‌شود]]،<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=نوایاب|نشانی=https://www.navayab.com/bi-to-be-sar-nemishavad-mohammad-reza-shajarian/|عنوان=بی تو بسر نمی‌شود}}</ref> [[فریاد (آلبوم)|فریاد]]،<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=نوایاب|نشانی=https://www.navayab.com/tag/دانلود-آلبوم-فریاد-محمدرضا-شجریان/|عنوان=فریاد}}</ref> [[هم‌نوا با بم|هم‌نوا با بم،]] [[جام تهی]]، [[ساز خاموش]]، [[سرود مهر]]، [[غوغای عشق‌بازان]]، کنسرت محمدرضا شجریان و گروه آوا، [[آه باران (آلبوم)|آه باران]] و [[رندان مست]] همگی در دههٔ ۱۳۸۰ را [[دل‌آواز|شرکت دل آواز]] منتشر کرد.
== درگذشت ==
مراقبت ویژه از محمدرضا شجریان در خانه ادامه یافت تا روز شنبه، ۲۵ مرداد، که با افت سطح هوشیاری، افت فشار خون و شوک عفونی بار دیگر در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان جم بستری شد و پس از حدود ۱۰ روز، سوم مهرماه، از بیمارستان به خانه‌اش منتقل شد. اما بار دیگر، یکشنبه ۱۳ مهر، به دلیل افت سطح هوشیاری در حد نزدیک به کمای مطلق به بخش مراقبت‌های ویژه در بیمارستان جم تهران منتقل شد و عاقبت بعدازظهر هفدهم مهرماه، ۱۷ روز پس از ۸۰ ساله شدن، درگذشت.<ref name=":5" />


; دههٔ ۱۳۹۰
ساعتی بعد از درگذشت او تعداد بسیاری از مردم تهران در برابر بیمارستان جم تهران که او در آنجا بستری بود، تجمع کردند. همایون شجریان، فرزند آقای شجریان در جمع کسانی که در برابر بیمارستان جم حاضر شده بودند اعلام کرد که پیکر او به شهر مشهد منتقل خواهد شد تا در آرامگاه فردوسی، در شهر طوس به خاک سپرده شود. وی در عین حال افزود که پیش از انتقال پیکر محمدرضا شجریان به مشهد، در بهشت زهرای تهران، آیین مذهبی "نماز میت" برگزار خواهد شد.<ref name=":4" />  
محمدرضا شجریان آلبوم صوتی ''[[مرغ خوش‌خوان]]'' و دو آلبوم تصویری ''[[کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در دبی]]'' و ''[[کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز (رندان مست و مرغ خوش‌خوان)|کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در تهران]]'' که مربوط به همکاری او با گروه شهناز بود را در اوایل دههٔ ۱۳۹۰ منتشر کرد. پس از آن، به صورت موقت با برادران پورناظری ([[تهمورس پورناظری]] و [[سهراب پورناظری]]) همکاری کرد که حاصل آن [[رنگ‌های تعالی (آلبوم)|''آلبوم رنگ‌های تعالی'']] است. البته این اثر به صورت رسمی منتشر نشده، بلکه بر روی اینترنت پخش شده‌است. محمدرضا شجریان، بعد از آن، همکاری با برادران پورناظری را قطع کرد و در سال ۱۳۹۳ یک بار دیگر به‌همراه گروه شهناز و با حضور سعید فرج‌پوری یک تور کنسرت جهانی با عنوان ''سرگشتگان عشق'' برگزار کرد.<ref name="hamshahrionline.ir265187">{{یادکرد وب | عنوان = تور اروپایی شجریان و گروه شهناز با سازهای ابداعی | ناشر = [[همشهری آنلاین]] | نشانی = http://hamshahrionline.ir/details/265187/Music/concerts | تاریخ بازدید = ۲۵ شهریور ۱۳۹۳}}</ref>


سال ۱۳۹۱، شجریان به تبریک زادروز [[بهرام بیضایی]] به خانهٔ وی در کالیفرنیا رفت؛ و بهار سال بعد در آواخوانیِ ''[[آرش (برخوانی)|آرش]]'' بیضایی در [[دانشگاه استنفورد]] حضور یافت.<ref name="afkarnews.ir178183">{{یادکرد وب | عنوان = محمدرضا شجریان در جشن تولد بیضایی + عکس | ناشر = افکارنیوز | نشانی = http://www.afkarnews.ir/بخش-فرهنگ-هنر-6/178183-محمدرضا-شجریان-در-جشن-تولد-بیضایی-عکس | تاریخ بازدید = ۱۱ شهریور ۱۳۹۵ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20170421224333/http://www.afkarnews.ir/بخش-فرهنگ-هنر-6/178183-محمدرضا-شجریان-در-جشن-تولد-بیضایی-عکس | archivedate = ۲۱ آوریل ۲۰۱۷ | dead-url = yes}}</ref><ref name="iranicaonline.org">{{یادکرد وب | عنوان = ĀRAŠ | ناشر = [[دانشنامه ایرانیکا]] | نشانی = http://www.iranicaonline.org/articles/aras-avestan-erexsa | تاریخ بازدید = ۱۱ شهریور ۱۳۹۵ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20170624210132/http://www.iranicaonline.org/articles/aras-avestan-erexsa | archivedate = 24 ژوئن 2017
همایون شجریان با انتشار عکسی سیاه در صفحه‌ی اینستاگرام خود نوشت، «خاک پای مردم ایران به دیدار معشوق پرواز کرد».<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/555685/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B4%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%B0%D8%B4%D8%AA-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%A2%D9%88%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%DB%8C%D8%AF استاد محمدرضا شجریان درگذشت | خسرو آواز ایران پر کشید - همشهری‌ آنلاین]</ref> کیهان کلهر در اینستاگرام خود نوشت: "جان از تن آواز ایران رفت."<ref name=":4" />
| dead-url = yes}}</ref>


در سال ۱۳۹۴ [[حسین نوش‌آبادی]] اعلام کرد که محمدرضا شجریان برای برگزاری کنسرت ممنوعیت قانونی دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =خبرآنلاین |نشانی=http://www.khabaronline.ir/detail/409342/culture/19 |عنوان=ممنوع بودن برگزاری کنسرت شجریان به صورت رسمی اعلام شد | ناشر = |تاریخ = ۱۳۹۸|تاریخ بازبینی=۲۸ تیر ۱۳۹۸}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده=انتخاب |نشانی=http://www.entekhab.ir/fa/news/199142/محدودیت‌های-قانونی-برای-محمدرضا-شجریان |عنوان=محدودیت‌های قانونی برای محمدرضا شجریان |ناشر= |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۲۸ تیر ۱۳۹۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150717050938/http://www.entekhab.ir/fa/news/199142/محدودیت‌های-قانونی-برای-محمدرضا-شجریان |archivedate=۱۷ ژوئیه ۲۰۱۵ |dead-url=yes}}</ref> شجریان در هفتم شهریور ۱۳۹۴ به‌علت عوارض ناشی از سرماخوردگی، در بیمارستان کسری بستری شد.<ref>{{یادکرد وب |url=https://www.tabnak.ir/fa/news/527692/محمدرضا-شجریان-بستری-شد |title=محمدرضا شجریان بستری شد |accessdate=۱۴ ژانویه ۲۰۲۰ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181001193830/http://www.tabnak.ir/fa/news/527692/محمدرضا-شجریان-بستری-شد |archivedate=۱ اکتبر ۲۰۱۸ |dead-url=yes}}</ref>
سازمان عفو بین‌الملل و دفتر نمایندگی سازمان ملل در تهران به درگذشت محمدرضا شجریان واکنش نشان دادند و آن‌را تسلیت گفتند. نمایندگی سازمان ملل در تهران در پیام خود نوشت: <blockquote>«از خبر درگذشت استاد بزرگ آواز ایران محمدرضا شجریان به شدت متاثر شدیم. از طرف خانواده‌ سازمان ملل در ایران به خانواده شجریان و تمامی طرفداران ایشان در ایران و سراسر جهان تسلیت می‌گوییم. روح‌شان قرین آرامش»</blockquote>عفو بین‌الملل نیز در پیام تسلیت خود نوشت:<blockquote>«خانواده عفو بین‌الملل درگذشت اسطوره آواز، استاد محمدرضا شجریان را به مردم ایران تسلیت می‌گوید. صدای بی نظیر و تعهد ماندگار او به آزادی، عدالت و کرامت انسانی الهام‌بخش ما خواهد بود.»</blockquote>


در روز پنجم مهرماه ۱۳۹۵، آلبوم ''[[طریق عشق]]'' اثر مشترک محمدرضا شجریان و پرویز مشکاتیان منتشر شد و همایون شجریان آن را در تالار وحدت رونمایی کرد.
=== پیام تسلیت مریم رجوی ===
خانم مریم رجوی درگذشت استاد آواز ایران را به جامعه‌ی هنری و مردم ایران و بسیتگان استاد شجریان تسلیت گفت و تأکید کرد تضییقات و فشارهای حاکمیت هنرکش ولایت فقیه نتوانسته و نخواهد توانست از جایگاه و خدمات تعیین کننده شجریان به هنر و موسیقی و به خصوص آواز ایران بکاهد. تردیدی نیست که جامعه‌ی هنری ایران و علاقمندان و دلسوزان موسیقی ایرانی، آثار و آموزش ها و نو آوری‌های بدیع او را بیش از پیش بارور خواهند کرد و به گنجینه هنر و فرهنگ بی بدیل ایرانی خواهند افزود. آوای او بر دل‌های میلون‌ها ایرانی در طی چند نسل نشسته وخاموش ناشدنی است.<ref name=":3" />


== تجمع مردم پس از درگذشت شجریان ==
ساعاتی پس از انتشار خبر درگذشت محمدرضا شجریان بسیاری از مردم تهران و هواداران او در مقابل بیمارستان جم تجمع کردند. مردم آواز مرغ سحر از آثار شجریان را هم‌خوانی کردند. در ادامه تجمع مردم به اعتراض به جمهوری اسلامی تبدیل شد. مردم شعار می‌دادند، «ننگ ما صدا و سیمای ما» ، «دیکتاتور بمیرد شجر هرگز نمیرد»، «مرگ بر دیکتاتور»، «مرگ بر دیکتاتور» و «مرگ بر خامنه‌ای». ماموران انتظامی و امنیتی به مردم معترض حمله کردند و به ضرب و شتم آنان پرداختند و عده‌ای را دستگیر کردند. مردم در واکنش به حمله نیروهای امنیتی شعار می‌دادند «بی‌شرف بی‌شرف»<ref name=":3" /><ref name=":4" /> نیروهای انتظامی در تهران برای جلوگیری از حضور گسترده مردم راه‌های منتهی به بیمارستان جم را بستند. تصاویر حضور و تظاهرات مردم در مراسم سوگواری شجریان و اعتراض آنان به شکل گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد.<ref>سیمای آزادی تلویزیون ملی ایران </ref>


== منابع ==
== منابع ==
<references />
<references />

نسخهٔ ‏۸ اکتبر ۲۰۲۰، ساعت ۲۱:۵۸

محمدرضا شجریان
محمد رضا شجریان.JPG
اطلاعات
نام مستعارسیاوش بیدگانی (تا قبل از دههٔ ۱۳۵۰)
تولد۱ ژوئیهٔ ۱۳۱۹(۱۳۱۹-07-0۱)
مشهد، ایران
مرگ۱۷ ژوئیه ۱۳۹۹ میلادی (۸۰ سال)[۱]
سبک‌(ها)موسیقی اصیل ایرانی
استاد(ها)عبدالله دوامی[۲]
اسماعیل مهرتاش
نورعلی برومند
ساز(ها)
  • آواز
  • سنتور
سال‌های فعالیت۱۳۴۶–۱۳۹۴ (موسیقی)
ناشریندل آواز، سروش، مؤسسه فرهنگی-هنری ماهور|ماهور
همکاری(‌های) مشترکرئیس شورای عالی خانه موسیقی ایران|خانهٔ موسیقی ایران[۳]
کانون فرهنگی و هنری چاووش|گروه چاووش
گروه شیدا
گروه عارف
گروه آوا
شهناز (گروه موسیقی)|گروه شهناز
نوع صوتتنور (صدا)|تِنور
امضا
Mohammad Reza Shajarian signature.svg
محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر در جشنوارهٔ موسیقی جشن هنر شیراز سال ۱۳۵۴، اجرای زندهٔ آلبوم راست‌پنجگاه

محمدرضا شجریان (۱ مهر ۱۳۱۹ – ۱۷ مهر ۱۳۹۹) موسیقی‌دان و خوانندهٔ سبک اصیل ایرانی بود. او در میان ایرانیان به خسرو آواز ایران مشهور بود. وی همچنین خوش‌نویس در خطِ نستعلیق،[۴] رئیس شورای عالی خانه موسیقی ایران،[۳] بنیان‌گذار گروه شهناز[۵] و مبدع چند ساز موسیقی[۶] بود. او در قرائت قرآن نیز فعالیت داشت و دعای ربنا، معروف‌ترین تلاوت قرآنیِ او بود؛ این اثر را سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری به عنوان اثر ملی ثبت کرده‌است.[۷][۸] سایت انجمن آسیا محمدرضا شجریان را پرآوازه‌ترین هنرمند موسیقی اصیل ایرانی،[۹] روزنامهٔ ونکوورسان او را یکی از مهم‌ترین هنرمندان موسیقی جهان[۱۰] و همچنین رادیوی عمومی ملی (NPR) در سال ۲۰۱۰ وی را یکی از ۵۰ صدای برتر جهان معرفی کرد[۱۱] و نیز وی نامزد دو جایزه گرمی بود.[۱۲] شجریان در میان دوستداران خود با عنوان «خسروی آواز ایران» نیز شناخته می‌شود.[۱۳][۱۴]

از فرزندان محمدرضا شجریان، همایون و مژگان در زمینهٔ موسیقی فعالیت دارند. خوانندگان سرشناسی چون ایرج بسطامی، مظفر شفیعی، حسام‌الدین سراج، حمیدرضا نوربخش، علی جهاندار و پسرش همایون از شاگردان شجریان هستند.

زندگی‌نامه و فعالیت موسیقی

محمدرضا شجریان، یکم مهر ۱۳۱۹ در مشهد متولد شد. خواندن را از کودکی با همان لحن کودکانه آغاز کرد. از کودکی، با توجه به استعداد و صدای خوبش، تحت تعلیم پدر، که خود قاری قرآن بود، مشغول به پرورش صدای خویش شد.[۴]

در سال ۱۳۳۱، برای نخستین بار، صدای تلاوت قرآن او از رادیو خراسان پخش شد. وی در سال ۱۳۳۸ به دانش‌سرای مقدماتی در مشهد رفت و از همان سال برای نخستین بار با یک معلم موسیقی آشنا شد.[۴] پس از دریافت دیپلم دانش‌سرای عالی، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و به تدریس مشغول شد و در این زمان با سنتور آشنا شد و فراگیری این ساز را نزد جلال اخباری شروع کرد.[۴]

شجریان در سال ۱۳۴۰ با فرخنده گل‌افشان ازدواج کرد که حاصل آن سه دختر به نام‌های فرزانه (راحله)، افسانه و مژگان و یک پسر (همایون) بود.[۴]

وی تا سال ۱۳۴۷ در استخدام آموزش و پرورش بود و پس از مدت زمانی تدریس و مدیریت مدارس، به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت. وی در مدت خدمت در آموزش و پرورش در رادکان از توابع چناران به تدریس پرداخت و مدتی در این شهر سکونت داشت.[۴]

محمدرضا شجریان پس از طلاق از فرخنده گل‌افشان، در حدود ۵۳ سالگی و در سال ۱۳۷۱ با کتایون خوانساری ازدواج کرد. حاصل ازدواج دوم او پسری به‌نام رایان است که در سال ۱۳۷۶ در کانادا متولد شده‌است.[۱۵][۱۶]

فعالیت قبل از انقلاب ضد سلطنتی

او در سال ۱۳۴۶ به تهران رفت و با احمد عبادی آشنا شد و همچنین در کلاس اسماعیل مهرتاش شرکت نمود. [۴]

محمدرضا شجریان تا سال ۱۳۵۰ به‌خاطر این‌که پدرش می‌خواست خانواده‌ی آن‌ها (شجریان) بیشتر با قرائت قرآن و چهره‌ی مذهبی شناخته شوند، با نام مستعار سیاوش بیدگانی با رادیو همکاری می‌کرد، ولی بعد از آن پدرش به او اجازه‌ي استفاده از نام اصلی‌اش را داد.[۴][۱۷][۱۸] در ۱۳۵۰ با فرامرز پایور آشنا شد و یادگیری سنتور و ردیف‌های آوازی را نزد وی دنبال کرد.[۴] در سال ۱۳۵۱ در برنامه گل‌ها با نورعلی‌خان برومند آشنا شد و شیوه‌‌ی آوازی سید حسین طاهرزاده را نزد او آموخت. از سال ۱۳۵۲ نزد عبدالله دوامی ردیف آوازی ایشان و شیوه‌های تصنیفخوانی را فراگرفت. در همین سال، به همراه گروهی از هنرمندان همچون محمدرضا لطفی، ناصر فرهنگ‌فر، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون و داوود گنجه‌ای، به عضویت مرکز حفظ و اشاعهٔ موسیقی به سرپرستی داریوش صفوت درآمد. [۱۹]

اجرای زندهٔ راست‌پنجگاه در سال ۱۳۵۴ در جشن هنر شیراز به‌همراه محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر، که بعدها در یک آلبوم موسیقی با همین نام منتشر شد، مورد استقبال واقع شد. در آن زمان راست‌پنج‌گاه به‌ندرت اجرا می‌شد و این دستگاه در حال فراموش شدن بود.[۲۰]

محمدرضا شجریان در سال ۱۳۵۶ در مسابقهٔ تلاوت قرآن کشوری، رتبهٔ نخست را به دست آورد.[۴] و در اسفندماه سال ۱۳۵۷ شرکت دل آواز را بنیان‌گذاری کرد.

محمدرضا شجریان در سال ۱۳۵۷ همانند بسیاری از هنرمندان آن زمان همکاری خود با صدا و سیما را در اعتراض به ابتذال فرهنگی قطع کرد.[۴][۱۷] پس از بنیان‌گذاری کانون چاووش توسط محمدرضا لطفی محمد رضا شجریان در چند آلبوم از کانون چاووش آواز خواند که بیش‌تر محتوای آن‌ها انقلابی و میهنی بود. سرود معروف شب نورد (برادر نوجوونه، ) با صدای شجریان از سرودهای معروف آلبوم چاووش ۲ است.[۱۷]

فعالیت بعد از انقلاب

محمد رضا شجریان سرود ایران ای سرای امید را که امروزه با نام سپیده شناخته می‌شود را در کنسرت گروه شیدا و سرپرستی لطفی در آذر ۱۳۵۸ در دانشگاه ملی اجرا کرد که با استقبال بسیاری مواجه شد. [۱۹][۲۱] او از آن زمان به بعد در خانه به تحقیق و تدوین ردیف‌های آوازی پرداخته و به آموزش شاگردان قدیمی‌اش همت گماشت. برخی از آلبوم‌های چاووش امروزه تصحیح شده‌اند و مؤسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا با تغییر نام آن را زیر نظر محمدرضا لطفی بازنشر کرده‌اند. از این آثار چاووش‌های ۱ (به یاد عارف)، ۶ (سپیده) و ۹ (جان جان) باحضور شجریان تصحیح شده و با تغییر نام بازنشر شده‌اند.

وی در سال ۱۳۵۸ دعای ربنا (برخی آیات قرآن که شجریان آن‌ها را با صوت خوانده) و مناجات مثنوی افشاری را به صورت بداهه و بدون تمرین خواند، ابتدا به قصد این که به هنرجویان آموزش دهد و بهترین را در ماه رمضان برای افطار پخش کنند اما رادیو همان اجرای خودش را پخش کرد و این دعا به مدت سی سال از اصلی‌ترین برنامه‌های رادیو در ماه رمضان بودند.[۱۷]

در فاصله سال‌های دههٔ ۱۳۶۰، شجریان همکاری گسترده‌ای را با پرویز مشکاتیان آغاز کرد که حاصل آن آلبوم‌هایی چون بیداد، آستان جانان، سرّ عشق (ماهور)، نوا، دستان، گنبد مینا، دود عود، جان عشاق و قاصدک بود. در این سال‌ها به همراه گروه عارف به سرپرستی مشکاتیان کنسرت‌هایی را در خارج از ایران اجرا کرد.[۴] از میان این آثار، آلبوم بیداد به خاطر متأثر بودن محتویات آن از شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در اوایل انقلاب و دههٔ ۱۳۶۰ و داشتن حالت اعتراضی بسیار در میان عموم مردم مورد استقبال قرار گرفت. خود محمدرضا شجریان نیز در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفته بود که این اثر بیانگر اعتراض آن‌ها به آن شرایط و پیگیری وعده‌های عملی نشدهٔ حکومت بوده‌است.[۱۷]

محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان در کنسرت لندن

محمدرضا شجریان در سال ۱۳۷۰ با همکاری داریوش پیرنیاکان، مرتضی اعیان و جمشید عندلیبی، کنسرت‌هایی را در تور اروپا و آمریکا برگزار کرد که آلبوم‌های پیام نسیم،[۱۶][۲۲] دل مجنون[۲۳] و سرو چمان[۲۴] حاصل این اجراها هستند.

در سال ۱۳۷۱ با همکاری گروه آوا آلبوم آسمان عشق را منتشر کرد.[۲۲] مدتی بعد آلبوم مربوط به کنسرت پاریس سال ۱۳۷۲ محمدرضا شجریان به همراه محمدرضا لطفی و مجید خلج در قالب آلبوم چشمه نوش به بازار عرضه شد.[۲۵][۲۴]

شجریان مدتی بعد آلبوم‌های بهاریه، جان عشاق و گنبد مینا که حاصل همکاری خودش با پرویز مشکاتیان در سال‌های دهه ۱۳۶۰ هستند را منتشر کرد. آلبوم یاد ایام که حاصل کنسرت آمریکا در تابستان ۱۳۷۱ بود و این اثر اولین آلبوم منتشر شده از همکاری محمدرضا شجریان با پسرش، همایون شجریان بود. یاد ایام در سال ۱۳۷۴ انتشار یافت. مدتی بعد آلبوم رسوای دل با همکاری گروه آوا منتشر شد. وی در سال ۱۳۷۵ نیز در آلبومی با آهنگ‌سازی مجید درخشانی تحت عنوان در خیال همکاری کرد. در سال ۱۳۷۶ آلبوم‌های معمای هستی با همکاری محمدرضا لطفی، عبدالنقی افشارنیا و همایون شجریان و عشق داند که مربوط به بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی به همراه محمدرضا لطفی در سال ۱۳۵۹ بود، منتشر شدند. همچنین در این سال، آلبوم شب وصل با همکاری داریوش طلایی، سعید فرج‌پوری و همایون شجریان به بازار عرضه شد. شجریان در سال ۱۳۷۷، آلبوم شب، سکوت، کویر را با آهنگ‌سازی کیهان کلهر منتشر کرد که بر اساس موسیقی مقامی شمال خراسان با آواز محلی است؛ و در آن برخی سازهای محلی نیز استفاده شده‌اند. حاج قربان سلیمانی در این اثر به هنرمندی پرداخته‌است. محمدرضا شجریان کمی بعد نیز یک بار دیگر با گروه آوا همکاری کرد که حاصل آن دو آلبوم آهنگ وفا و آرام جان بودند.

محمدرضا شجریان در سال ۱۳۷۸ جایزه پیکاسو را از طرف سازمان یونسکو دریافت کرد.[۴][۲۶] شجریان با همکاری حسین یوسف‌زمانی آلبوم بوی باران را در سال ۱۳۷۸ منتشر کرد و از سال ۱۳۷۹، همکاری خود را با حسین علیزاده، کیهان کلهر و پسرش همایون آغاز کرد و این همکاری تا اوایل دهه ۱۳۸۰ ادامه داشت. اولین آلبوم حاصل این همکاری زمستان است بود که در سال ۱۳۷۹ به صورت زنده در کالیفرنیا، اجرا و ضبط شد و سپس به بازار آمد. آلبوم زمستان است بر اساس شعر زمستان اثر مهدی اخوان ثالث اجرا شده‌است.

محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۱ دو آلبوم بی تو به‌سر نمی‌شود و فریاد را منتشر کرد که با همکاری حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان اجرا شده بودند. این دو آلبوم نامزد جایزه گرمی شدند.[۲۷] این گروه چهارنفره در زمستان سال ۱۳۸۲ نیز جهت کمک به زلزله‌زدگان بم در تهران کنسرتی برگزار کردند که با نام هم‌نوا با بم شناخته می‌شود. وی درآمد حاصل از فروش دی وی دی این کنسرت را به پروژهٔ باغ هنر بم که خودش آن را تأسیس کرده بود، اختصاص داد.[۲۸][۲۹] شجریان، علیزاده، کلهر و همایون شجریان در پاییز ۱۳۸۴ نیز یک کنسرت برگزار کردند که حاصل آن آلبوم‌های ساز خاموش و سرود مهر بود و پس از آن دیگر این چهار نفر با یکدیگر همکاری نکردند. از سال ۱۳۸۶، محمدرضا شجریان به همکاری با گروه آوا پرداخت و کنسرت‌هایی در تهران، اصفهان، اروپا، آمریکا و کانادا اجرا کرد.[۳۰] پس از برگزاری کنسرت شجریان در ونکوور کانادا، گلوب اند میل، شجریان را افسانهٔ موسیقی شرق معرفی کرد.[۳۱]

محمدرضا شجریان در فرهنگ‌سرای نیاوران، سال ۱۳۸۶

محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۷ یک گروه موسیقی بنیان‌گذاری کرد و آن را به افتخار جلیل شهناز (نوازندهٔ نامی تار)، گروه شهناز نامید.[۵][۳۲] از جمله اعضای این گروه می‌توان به مژگان شجریان (دختر او) و مجید درخشانی (نوازنده تار و سه تار) اشاره کرد. از آن زمان به بعد، محمدرضا شجریان با این گروه فعالیت داشته‌است. یکی از ویژگی‌های مهم این گروه موسیقی، استفاده از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که برخی از آن‌ها ویژگی‌هایی دارند که آن‌ها را مناسب جایگزین با سازهای غربی همچون ویولون می‌کند.[۶]

در سال ۱۳۸۹، محمدرضا شجریان به همراه گروه شهناز یک تور کنسرت جهانی برگزار کرد که دو مورد از این کنسرت‌ها منتشر شده‌اند. [۳۳]

همراهی با اعتراضات ۱۳۸۸

درجریان اعتراضات به نتایج دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ایران در سال ۱۳۸۸ محمدرضا شجریان نیز در این اعتراضات با مردم ایران هم‌نوا شد. در ویدئویی که منتشر شده او درحال رانندگی با خودرو شعار مرگ بر دیکتاتور سر می‌دهد.

پس از دهمین دورهٔ انتخابات ریاست جمهوری ایران، محمدرضا شجریان در نامه‌ای به عزت‌الله ضرغامی از وی خواست تا از پخش آثار او در صدا و سیما خودداری کند. وی گفت: «سرودهایی که خوانده به‌ویژه سرود ایران، ای سرای امید متعلق به سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ بوده و هیچ ارتباطی با شرایط کنونی ندارد». وی اعلام کرد سازمان صدا و سیما هیچ نقشی در تهیه این آثار نداشته و به حکم قانون و شرع از این سازمان خواسته صدا و آثار او را در هیچ‌یک از واحدهای رادیو و تلویزیون پخش نکند.[۳۴]البته همزمان در آن نامه، شجریان دعای «ربنا» و «مناجات افشاری» خود را به ملت ایران تقدیم و تأکید کرد حساب این دو اثر از بقیه آثارش جداست. اما پس از شکایت رسمی وی از صدا و سیما عده‌ای از مدیران صدا و سیما اعلام کردند دیگر حتی دعای ربنای ایشان را هم پخش نمی‌کنیم. محمدحسین صوفی، معاون صدای سازمان نیز اعلام کرد: «از این پس حتی در ماه رمضان صدای محمدرضا شجریان از شبکه‌های رادیویی پخش نمی‌شود». محمدرضا شجریان در گفتگو با بی‌بی‌سی گفت: «در شرایطی که مردم در بهت و حیرت هستند و به گفته آقای احمدی‌نژاد، خس و خاشاک به حرکت درآمده‌اند، صدای من در صدا و سیما جایی ندارد. صدای من صدای خس و خاشاک است و همیشه هم برای خس و خاشاک خواهد بود».[۱۷] در همین دوران شجریان تک‌آهنگ «زبان آتش» را در حمایت از معترضان و در پی اعتراضات سال ۱۳۸۸ با آهنگ‌سازی خودش و تنظیم مجید درخشانی و شعر فریدون مشیری منتشر کرد.[۳۵][۳۶]پس از این اتفاقات، پخش دعای ربنا نیز در صدا و سیما ممنوع شد.[۳۷]

در سال‌های بعد جمهوری اسلامی اجرای کنسرت از سوی شجریان را نیز ممنوع کرد. در سال ۱۳۹۴ حسین نوش‌آبادی اعلام کرد که محمدرضا شجریان برای برگزاری کنسرت ممنوعیت قانونی دارد.[۳۸][۳۹]

محمدرضا شجریان یکبار در اردیبهشت ۱۳۹۴ در مراسم یادبود حافظ، در پاسخ به درخواست حاضران برای خواندن گفت: "من در کشوری زندگی می‌کنم که چند سال است حق خواندن برای مردم خودم را ندارم." او بارها در مصاحبه‌هایش نیز به صراحت اذعان کرد که در مقابل یک رژیم دیکتاتوری قرار گرفته که می‌خواهد او را به ندامت وا دارد و او حاضر به قبول آن نیست.[۴۰]

بیماری محمد رضا شجریان

محمدرضا شجریان در سال ۱۳۹۴ کنسرت خود را در ارمنستان لغو کرد و در توضیح آن گفت:

"پزشک معالجم موردی را در ام‌آر‌آی اخیرم مشاهده کرد که قاطعانه از من خواست سفرم را لغو کرده تا برای ۶ تا ٨ هفته زیر نظر ایشان به معالجه و درمان مورد دیده شده بپردازیم".

حدود یک ماه بعد و در نوروز ۱۳۹۵ او ویدیویی منتشر کرد که در آن موهایش را کوتاه کرده بود و تلویحا از بیماری "طولانی مدت" خود خبر می‌داد. استاد آواز ایران در بخشی از این ویدیو گفته بود: "با مهمان پانزده ساله‌ای سال‌هاست آشنا هستم و با هم دوست شده‌ایم". شجریان در آن زمان گفت که در حال معالجه است و قول داد که پس از درمان به کار هنری خود برگردد .[۴۱] روند درمان محمدرضا شجریان اگرچه ظاهراً باعث متوقف شدن گسترش بیماری شد، اما با منتشر شدن گاه‌به‌گاه عکس‌هایی از او معلوم شد که حال وی چندان مساعد نیست تا این‌که همایون شجریان، پسرش، اعلام کرد وضعیت جسمانی او تحت تأثیر عوارض پرتودرمانی است و در عین حال که چندان رو به بهبود نیست، وضعیت باثباتی است. در چهار سال گذشته، محمدرضا شجریان و خانواده‌اش به دلیل رعایت حریم خانواده علاقه‌ای به انتشار اخبار دقیق درباره بیماری او و وضعیتش نداشتند و به‌گفته برخی نزدیکان آقای شجریان، دست‌کم در دو سال گذشته، چه در خانه و چه در بیمارستان، همواره در حالت «مراقبت ویژه» قرار داشت. با این حال، از اوایل بهمن سال گذشته، وضعیت ریه‌های او به وخامت گرایید که منجر به بستری شدن در بیمارستان برای عمل جراحی به‌منظور «تعبیه راه عروقی جهت دارورسانی راحت‌تر و مؤثرتر» شد. اما بیست روز پس از مرخص شدن آقای شجریان از بیمارستان، مشکلات تنفسی مجدداً او را در روز پنج‌شنبه یکم اسفند راهی بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان کرد و تا فروردین ۱۳۹۹ در بیمارستان باقی ماند.[۴۲]

درگذشت

مراقبت ویژه از محمدرضا شجریان در خانه ادامه یافت تا روز شنبه، ۲۵ مرداد، که با افت سطح هوشیاری، افت فشار خون و شوک عفونی بار دیگر در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان جم بستری شد و پس از حدود ۱۰ روز، سوم مهرماه، از بیمارستان به خانه‌اش منتقل شد. اما بار دیگر، یکشنبه ۱۳ مهر، به دلیل افت سطح هوشیاری در حد نزدیک به کمای مطلق به بخش مراقبت‌های ویژه در بیمارستان جم تهران منتقل شد و عاقبت بعدازظهر هفدهم مهرماه، ۱۷ روز پس از ۸۰ ساله شدن، درگذشت.[۴۲]

ساعتی بعد از درگذشت او تعداد بسیاری از مردم تهران در برابر بیمارستان جم تهران که او در آنجا بستری بود، تجمع کردند. همایون شجریان، فرزند آقای شجریان در جمع کسانی که در برابر بیمارستان جم حاضر شده بودند اعلام کرد که پیکر او به شهر مشهد منتقل خواهد شد تا در آرامگاه فردوسی، در شهر طوس به خاک سپرده شود. وی در عین حال افزود که پیش از انتقال پیکر محمدرضا شجریان به مشهد، در بهشت زهرای تهران، آیین مذهبی "نماز میت" برگزار خواهد شد.[۴۱]

همایون شجریان با انتشار عکسی سیاه در صفحه‌ی اینستاگرام خود نوشت، «خاک پای مردم ایران به دیدار معشوق پرواز کرد».[۴۳] کیهان کلهر در اینستاگرام خود نوشت: "جان از تن آواز ایران رفت."[۴۱]

سازمان عفو بین‌الملل و دفتر نمایندگی سازمان ملل در تهران به درگذشت محمدرضا شجریان واکنش نشان دادند و آن‌را تسلیت گفتند. نمایندگی سازمان ملل در تهران در پیام خود نوشت:

«از خبر درگذشت استاد بزرگ آواز ایران محمدرضا شجریان به شدت متاثر شدیم. از طرف خانواده‌ سازمان ملل در ایران به خانواده شجریان و تمامی طرفداران ایشان در ایران و سراسر جهان تسلیت می‌گوییم. روح‌شان قرین آرامش»

عفو بین‌الملل نیز در پیام تسلیت خود نوشت:

«خانواده عفو بین‌الملل درگذشت اسطوره آواز، استاد محمدرضا شجریان را به مردم ایران تسلیت می‌گوید. صدای بی نظیر و تعهد ماندگار او به آزادی، عدالت و کرامت انسانی الهام‌بخش ما خواهد بود.»

پیام تسلیت مریم رجوی

خانم مریم رجوی درگذشت استاد آواز ایران را به جامعه‌ی هنری و مردم ایران و بسیتگان استاد شجریان تسلیت گفت و تأکید کرد تضییقات و فشارهای حاکمیت هنرکش ولایت فقیه نتوانسته و نخواهد توانست از جایگاه و خدمات تعیین کننده شجریان به هنر و موسیقی و به خصوص آواز ایران بکاهد. تردیدی نیست که جامعه‌ی هنری ایران و علاقمندان و دلسوزان موسیقی ایرانی، آثار و آموزش ها و نو آوری‌های بدیع او را بیش از پیش بارور خواهند کرد و به گنجینه هنر و فرهنگ بی بدیل ایرانی خواهند افزود. آوای او بر دل‌های میلون‌ها ایرانی در طی چند نسل نشسته وخاموش ناشدنی است.[۴۰]

تجمع مردم پس از درگذشت شجریان

ساعاتی پس از انتشار خبر درگذشت محمدرضا شجریان بسیاری از مردم تهران و هواداران او در مقابل بیمارستان جم تجمع کردند. مردم آواز مرغ سحر از آثار شجریان را هم‌خوانی کردند. در ادامه تجمع مردم به اعتراض به جمهوری اسلامی تبدیل شد. مردم شعار می‌دادند، «ننگ ما صدا و سیمای ما» ، «دیکتاتور بمیرد شجر هرگز نمیرد»، «مرگ بر دیکتاتور»، «مرگ بر دیکتاتور» و «مرگ بر خامنه‌ای». ماموران انتظامی و امنیتی به مردم معترض حمله کردند و به ضرب و شتم آنان پرداختند و عده‌ای را دستگیر کردند. مردم در واکنش به حمله نیروهای امنیتی شعار می‌دادند «بی‌شرف بی‌شرف»[۴۰][۴۱] نیروهای انتظامی در تهران برای جلوگیری از حضور گسترده مردم راه‌های منتهی به بیمارستان جم را بستند. تصاویر حضور و تظاهرات مردم در مراسم سوگواری شجریان و اعتراض آنان به شکل گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد.[۴۴]

منابع

  1. ↑ «استاد محمدرضا شجریان درگذشت». 
  2. ↑ «رامشگر بزرگ؛ استاد شجریان در تاجیکستان-دقیقه ۳۵:۰۸». یوتیوب، ۱۳۹۸. 
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ «دربارهٔ خانه موسیقی». وبگاه رسمی خانهٔ موسیقی ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱. بازبینی‌شده در ۲۹ مهر ۱۳۹۰. 
  4. ↑ ۴٫۰۰ ۴٫۰۱ ۴٫۰۲ ۴٫۰۳ ۴٫۰۴ ۴٫۰۵ ۴٫۰۶ ۴٫۰۷ ۴٫۰۸ ۴٫۰۹ ۴٫۱۰ ۴٫۱۱ ۴٫۱۲ «زندگینامه: محمدرضا شجریان». همشهری آنلاین کد مطلب: 32118. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۳. 
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ «آشنایی با گروه شهناز». همشهری آنلاین. بازبینی‌شده در ۳ مهر ۱۳۹۳. 
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ «دومین نمایشگاه سازهای ابداعی استاد محمدرضا شجریان برگزار می‌شود». موسیقی ما. بازبینی‌شده در ۶ مهر ۱۳۹۳. 
  7. ↑ «ا<ربنای شجریان> ثبت <میراث ملی> شد». روزنامه ایران. 
  8. ↑ «واکنش معاون اسبق وزیر ارشاد به ثبت ملی ربنای شجریان: «... تا ابد افسانه تو پایدار»» ‎(فارسی)‎. ایران آنلاین، ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۷ خرداد ۱۳۹۶. [پیوند مرده]
  9. ↑ «صفحهٔ مربوط به محمدرضا شجریان در وبگاه جامعهٔ آسیا». وبگاه جامعهٔ آسیا. بازبینی‌شده در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴. 
  10. ↑ «The Movie List». The Vancouver Sun. بازبینی‌شده در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴. 
  11. ↑ «Mohammad Reza Shajarian: Protest Through Poetry». NPR. بازبینی‌شده در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴. 
  12. ↑ همشهری آنلاین. «زندگینامه: محمدرضا شجریان (۱۳۱۹)». ۱۳۹۸. بازبینی‌شده در ۲۸ تیر ۱۳۹۸. 
  13. ↑ «خسرو آواز ایران است او». عصر ایران، ۱ مهر ۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۲۱ فوریه ۲۰۲۰. 
  14. ↑ «دربارهٔ خسرو آواز و اعتبار موسیقی ایرانی». ایرنا، ۱ مهر ۱۳۹۸. بازبینی‌شده در ۲۱ فوریه ۲۰۲۰. 
  15. ↑ iranianuk.com. «گفتگویی با خانم کتایون خوانساری- همسراستاد شجریان». 2020. بازبینی‌شده در 2020-05-11. 
  16. ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ «پیام نسیم». 
  17. ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ ۱۷٫۲ ۱۷٫۳ ۱۷٫۴ ۱۷٫۵ خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام shajarian_documentary_bbc وارد نشده‌است
  18. ↑ خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام tabnak-414342 وارد نشده‌است
  19. ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ «10 اثر ماندگار از محمدرضا لطفی که باید شنید». بی‌بی‌سی فارسی. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۳. 
  20. ↑ «آلبوم راست‌پنجگاه (فیلم اجرا به‌همراه مصاحبه محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی دربارهٔ اجرا (تصویری)». تلویزیون ملی ایران. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۳. 
  21. ↑ پشت جلد آلبوم سپیده، مؤسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا، دارای مجوز انتشار ۲/۱۵۲۶ از وزارت فرهنگ و ارشاد. (شامل توضیحات محمدرضا لطفی دربارهٔ تصنیف ایران ای سرای امید)
  22. ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ «پیام نسیم - شجریان، محمد رضا». بازبینی‌شده در 2020-05-11. 
  23. ↑ «آلبوم موسیقی دل مجنون اثر استاد محمدرضا شجریان». بازبینی‌شده در 2020-05-11. 
  24. ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ «آلبوم سرو چمان اثر استاد محمدرضا شجریان». بازبینی‌شده در 2020-05-11. 
  25. ↑ «آلبوم چشمه نوش اثر زنده یاد محمدرضا لطفی و استاد محمدرضا شجریان». بازبینی‌شده در 2020-05-11. 
  26. ↑ خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام L6GOiymC1Js وارد نشده‌است
  27. ↑ خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام jamejamonline-faryad وارد نشده‌است
  28. ↑ خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام chn.ir-bam وارد نشده‌است
  29. ↑ خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام باغ-هنر-بم-شجریان وارد نشده‌است
  30. ↑ خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام farsnews8704310297 وارد نشده‌است
  31. ↑ «افسانه موسیقی شرق 73 ساله شد». خبرگزاری میراث فرهنگی - کد خبر: ۱۰۶۶۶۱ - زمان مخابره: ۱۳۹۲/۷/۱. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۳. 
  32. ↑ «گروه شهناز (وب سایت رسمی شرکت دل آواز». دل آواز. بازبینی‌شده در ۱۴ آبان ۱۳۹۰. 
  33. ↑ «کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در لندن». وب سایت رسمی بی‌بی‌سی. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۳. 
  34. ↑ «شجریان بار دیگر رادیو و تلویزیون را از پخش آثارش منع کرد». بی‌بی‌سی فارسی، ۲۶ خرداد ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۰ فوریه ۲۰۱۳. 
  35. ↑ «تصنیف جدیدی از محمدرضا شجریان منتشر شد؛ «زبان آتش»». موسیقی ما، ۱۳ شهریور ۱۳۸۸. بازبینی‌شده در ۶ مهر ۱۳۹۳. 
  36. ↑ مجید درخشانی کار تنظیم اثر را برعهده داشته‌است، زبان آتش برای حمایت از مردم در پی حوادث پس از انتخابات ۱۳۸۸خوانده شده‌است، مجموعه‌ای که با نام در سوگ بنان شناخته می‌شود مربوط به مراسم بنان نیست. «مصاحبه محمدرضا شجریان با صدای آمریکا». بازبینی‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۸۸. 
  37. ↑ «هنوز دستوری برای پخش «ربنا» ابلاغ نشده». خبرگزاری تابناک - کد خبر: ۴۰۸۷۶۲، ۲۷ خرداد ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۶ مهر ۱۳۹۳. 
  38. ↑ خبرآنلاین. «ممنوع بودن برگزاری کنسرت شجریان به صورت رسمی اعلام شد». ۱۳۹۸. بازبینی‌شده در ۲۸ تیر ۱۳۹۸. 
  39. ↑ انتخاب. «محدودیت‌های قانونی برای محمدرضا شجریان». بازبینی‌شده در ۲۸ تیر ۱۳۹۸. 
  40. ↑ ۴۰٫۰ ۴۰٫۱ ۴۰٫۲ محمدرضا شجریان استاد برجسته آواز و موسیقی اصیل ایران درگذشت - تسلیت خانم مریم رجوی- سایت سازمان مجاهدین خلق ایران
  41. ↑ ۴۱٫۰ ۴۱٫۱ ۴۱٫۲ ۴۱٫۳ محمدرضا شجریان درگذشت - بی‌بی‌سی فارسی
  42. ↑ ۴۲٫۰ ۴۲٫۱ محمدرضا شجریان درگذشت- رادیو فردا
  43. ↑ استاد محمدرضا شجریان درگذشت | خسرو آواز ایران پر کشید - همشهری‌ آنلاین
  44. ↑ سیمای آزادی تلویزیون ملی ایران
برگرفته از «https://www.iran-pedia.org/w/index.php?title=کاربر:Abbas/صفحه_تمرین2&oldid=52432»