کاربر:Rah/صفحه تمرین

زاینده‌رود، واقع در اصفهان یکی از پرآب‌ترین و بزرگترین رودخانه‌های ایران است که سرچشمه‌ی آن کوه‌های زاگرس به ویژه زردکوه است که در استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد. زاینده رود پس از سرچشمه گرفتن توسط شاخه‌های دیگری پرآب‌تر می‌شود. از مهم‌ترین شاخه‌هایی که به زاینده رود می‌پیوندند می‌توان از کوهرنگ، چشمه دره، چشمه دیمه و دره خرسانک نام برد. در واقع این رودخانه‌ها به صورت زایشی منجر به افزایش آب رودخانه می‌شوند. این رود پس از عبور از مناطق مختلف در دشت‌‌های مرکزی ایران و پس از عبور از میان شهر اصفهان به سمت شرق حرکت کرده و به باتلاق گاوخونی می‌ریزد. رودخانه‌ی زاینده رود شهر اصفهان را به دو منطقه‌ی جنوبی و شمالی تقسیم می‌کند

حوزه‌ی این رودخانه ۴۱٬۵۰۰ کیلومتر مربع برآورد می‌شود و آب آن در شرایط مساعد ۱٬۲ کیلومتر مکعب در سال یا ۳۸ مترمکعب در ثانیه است. طول رودخانه‌ی زاینده رود ۴۰۵ کیلومتر است و شیب متوسط آن ۳ درصد است. رودخانه‌ی زاینده رود برای اولین بار در سال ۱۳۷۹ خشک شد. یک سال بعد برای مدتی آب به رودخانه بازگشت اما در سال ۱۳۷۸ مجددا خشک شد. از آن پس تا کنون رودخانه‌ی زاینده رود تقریبا در تمام سال خشک است و تنها پس از چند دوره اعتراضات برای مدت کوتاهی مجاری آن توسط مسئولان حکومتی باز شده است. دزدی آب زاینده رود برای مصارف صنعتی از جمله صنایع فولاد، پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها، دزدی آب برای مصارف نامعلوم(احتمالا صنایع نظامی)، گسترش کشاورزی و باغداری غیراصولی افزون بر کشاورزی سنتی موجود در این مناطق و ... از دلایل خشک شدن زاینده رود است. کشاورزان اصفهان از بزرگ‌ترین ضررکنندگان خشکی زاینده رود هستند. خشک شدن این رود در طی سال‌ها همچنین منجر به فرونشست زمین در نقاط مختلف شهر شده که ترک‌های جدی در ساختمان‌ها ایجاد کرده است. فعالان محیط زیست هشدار می‌دهند که شهر اصفهان بدون زاینده رود تا یک دهه‌ی دیگر قابل سکونت نخواهد بود. مردم اصفهان بارها در اعتراض به خشکی زاینده‌رود دست به تجمع و اعتراض زده‌اند. در مهمترین این اعتراضات که به یک تظاهرات گسترده در سراسر اصفهان منجر شد نیروهای سرکوبگر با شلیک شات‌گان و تفنگ‌های ساچمه‌ای تعداد زیادی را کور کردند.

پیشینه‌ی زاینده رود

زاینده رود مهم‌ترین رودخانه‌ی حوضه‌ی گاوخونی و از پرآب‌ترین رودخانه‌های ایران است که سرچشمه‌ی ابتدایی آن زردکوه بختیاری است. آب این رودخانه بیش از همه از آب شدن برف‌های کوه زاگرس تأمین می‌شود. سرچشمه‌ی این رود در ارتفاع ۲۲۰۰ متری ریزآبه چم‌در و آب‌زری است. همچنین تونل کوهرنگ بخشی از آب سرچشمه‌ی کارون را به زاینده‌رود می‌افزاید. این تونل یا بند انحرافی به دلیل نزدیک بودن سرچشمه‌ی کارون و زاینده رود برای انتقال بخشی از سرچشمه‌ی کارون به زاینده‌رود در سال ۱۳۳۲ ایجاد شد. البته پیش از آن این پروژه را شاه عباس صفوی کلید زده بود که ناتمام مانده بود. تصویر تونل کوهرنگ بر اسکناس پنجاه هزار ریالی شاهنشاهی قرار دارد. در سال‌های پس از انقلاب بند ایجاد بندهای انحرافی و تونل‌های کوهرنگ ۲ و ۳که هنوز در دست اجراست مورد اعتراض برخی از فعالان محیط زیست قرار گرفته است.

در کتب تاریخی از زاینده رود با نام‌های مختلفی مثل زرند رود، زرن رود،‌ زرین رود، زن رود و زند رود یاده شده است. نویسنده کتاب حدود العالم هنگام اشاره به اصفهان به رودخانه‌ای اشاره می‌کند که بی تردید همان رودخانه ی زاینده رود است. او در این کتاب می‌نویسند

«[سپاهان] شهري خرم است و بسيار نعمت‌ ... اندر جبال، و او را روديست كي آنرا زرن رود خوانند كي اندر كشت و برز او بكار شود...‌». در کتاب نزهة القلوب حمدالله مستوفی قزونی از زاینده رود با نام زنده رود یاد نام می‌برد.

امّا حمدالله مستوفي قزويني از زاينده رود با نام زنده رود ياد مي‌كند. گای لسترنج ایران شناس ایتالیایی که در زمان ناصرالدین شاه در ایران زندگی می‌کرد کتاب نزهة القلوب را تصحیح کرده است. او می‌نویسد که طبق یک اعتقاد این رودخانه پس از فرورفتن در باتلاق گاوخونی مجددا در شصت فرسخی باتلاق در نزدیکی کرمان می‌جوشد و سپس به دریا ریخته می‌شود. اما به اعتقاد او این احتمال بسیار ضعیف است. او به نقل از حمدالله مستوفی می‌گوید:

«اين روايت ضعيف مي‌نمايد زيرا كه از گاوخوني تا كرمان زمين‌هاي سخت و جبال محكم در ميان است و ممري در زيرزمين كه چندان آب درو روان تواند شد متعذر بود و زمين كرمان بلندتر از زمين گاوخوني است و...»

سرچشمه‌ زاینده رود

اينده رود، مهم‌ترين و پر آب‌ترين رود در حوضة آبريز گاو‌خوني، واقع در استان اصفهان. زاينده رود كه از زردكوه بختياري سرچشمه مي‌گيرد، يكي از مهم‌ترين رودهاي ايران و همچنين پر آب‌ترين رود در حوضة آبريز مركزي ايران نيز به شمار مي‌آيد. حجم متوسط جريان سالانة اين رود به حدود يك ميليارد م³  مي‌رسد. آب اين رودخانه عمدتاً از برف‌هايي است كه در فصول سرد سال مي‌بارد.¹ سرچشمة اين رود در ارتفاع 2200 متر، ريزآبه چم‌در و آب‌زري است كه همراه با آب تونل كوهرنگ واقع در كوه «كاركنان» دهستان پشتكوه موگوئي، شهرستان فريدن، در 64 كيلومتري جنوب باختري داران سرچشمه مي‌گيرد. جريان آب زاينده‌رود، پس از عبور از درياچة سد زاينده‌ رود به سوي جنوب سرازير شده و به دهستان چادگان وارد مي‌شود. اين رود پس از طي مسافتي حدود 405 كم و گذر از بسياري از روستاها و شهرهاي استان اصفهان، سرانجام در جنوب كوه‌ سياه، واقع در 123 كيلومتري خاور جنوبي اصفهان و 29 كيلومتري خاور جنوبي شهر «ورزنه» به باتلاق گاوخوني مي‌ريزد.² شيب متوسط زاينده‌ رود 3/0 درصد و وسعت حوضة آبگير آن حدود 27100 كمـ است.³

دربارة ادامة مسير زاينده رود، گاي لسترنج مي‌نويسد: طبق يك عقيدة عمومي، كه ابن خرداد به در قرن سوم نيز آن را ذكر كرده است، اين رودخانه پس از فرو رفتن در باتلاق گاوخوني، دوباره در شصت فرسخي آن باتلاق در كرمان ظاهر مي‌شود و آن‌گاه به دريا مي‌ريزد؛ امّا لسترنج به نقل از حمدالله مستوفي نيز مي‌گويد كه .⁶ عبور زاينده رود در دشت‌هاي حاصلخيز استان كه خود محصول آبرفت اين رود است، موجب رونق كشاورزي و توسعة زندگي شهر در منطقه شده است. شهر پرآوازة اصفهان خود مديون زاينده رود است و عظمت و حيات تاريخي خود را از آن دارد. درياچة سد زاينده رود در شهر چادگان، يكي از مناطق ديدني و از مراكز گردشگري استان و به لحاظ تأمين آب و توليد انرژي برق، داراي اهميت بسياري است. در سال‌هاي اخير انحراف آب از سر شاخه‌هاي كارون از طريق تونل‌هاي انتقال آب كوهرنگ، موجب تقويت ميانگين آب‌دهي اين رود و در نتيجه امكان صدور آب از طريق كانال‌هاي مصنوعي به شهرهاي يزد و كاشان را فراهم كرده است.⁷

مآخذ:

1. نجفي‌كاني، علي‌اكبر. مقدمه‌اي بر جغرافياي طبيعي ايران. چ1، تهران: 1381، انتشارات سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، ص63.
2. جعفري، عباس. گيتاشناسي ايران. ج2، رودها و رودنامة ايران. چ2، تهران: 1379، گيتاشناسي، ص249-247.
3. همان. همان‌جا.
5. مستوفي‌قزويني، حمدالله. نزهةالقلوب. به تصحيح و تحشية دكتر محمّد دبيرسياقي، چ1، تهران: 1381، گيتاشناسي، ص90، 92، 93.
6. لسترنج، گاي. جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي. ترجمة محمود عرفان، چ6، تهران: 1383، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، ص224.
7. سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي. جغرافياي استان اصفهان. چ3، تهران: 1381، شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران، ص26-19. غلامحسین همایون‌تکمیل