شیخ محمد خیابانی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''شیخ محمد خیابانی'''( ۱۲۵۹- ۱۲۹۹) در انقلاب مشروطه از اعضای انجمن ایالتی آذربایجان بود. در مجلس دوم وقتی روسها در آذر ۱۲۹۰ برای اخراج مورگان شوستر آمریکایی، رئیس مالیه ایران، به دولت صمصام السلطنه بختیاری اولتیماتوم دادند، او و دموکراتهای همفکرش به تلاش برای جلوگیری از تصویب آن در مجلس پرداختند. خیابانی در یک سخنرانی یک ساعته دخالتهای روسیه تزاری در ایران را محکوم کرد. این تلاشها باعث شد که اولتیماتوم روسها د رمجلس رد شود. اما دولت وقت و ناصرالملک، نایب السلطنه احمدشاه، که اولتیماتوم را پذیرفته بودند، به کینه این گستاخی مجلس دوم را بستند و فعالیت سیاسی خیابانی و دموکراتها در تبریز تا پیروزی انقلاب فوریه ۱۹۱۷ (اسفند۱۲۹۵شمسی) و سقوط حکومت تزاری با موانع و دشواری روبروشد.

 خياباني در شماره ۱۰ ارديبهشت «تجدّد» نخستين مقاله خود را با عنوان «چه بايد كرد؟ تكيه گاه خونخواران ازپا درافتاده, نور حقيقت خواهد تابيد» منتشر كرد.  او در شماره ۱۰خرداد «تجدّد» در مقاله يي با عنوان «ايران و روسيه آزاد» از «انقلاب جديد انسانيّت پسند» فوريه و نور اميدي كه اين رويداد در قلب ايرانيان تابانيده است, ياد كرد. 

      در اثر اعتراضهاي پياپي مردم تبريز, كابينه عين الدّوله در 18ديماه استعفا داد و به جايش كابينه مستوفيالممالك روي كار آمد كه مورد حمايت دموكراتها بود.

     در اوّلين كنفرانس ايالتي فرقة دموكرات در ۲۲ اسفند, اعضاي كميته محلي تبريز انتخاب شدند. خياباني در اين كنفرانس به عنوان رئيس كميته برگزيده شد. اين كميته كليه فعاليتهاي فرقه در تبريز را زير نظر خود قرار داد. در آخرين روز سال, ميتينگ ۲۰هزار نفره يي عليه انگليس و مُهره دست نشانده اش, وثوق الدّوله, در تبريز برگزار شد. شعار اصلي ميتينگ «مرده باد انگليس» بود.

براي تأمين هزينه هاي عمومي, «كميسيون اِعانه» به وجود آمد كه از توانگران, به دلخواه يا به زور, پول ميگرفت. «كميسيون اعانه», هزينه دو بنياد ديگر با نامهاي «دارالمساكين» (=خانه بينوايان) و «دارالعَجَزه» (=خانه ناتوانان) را تأمين ميكرد.

    خياباني به علت عشق به ايران و زبان رسمي كشور, دستور داده بود در تمام مدارس آذربايجان به فارسي تدريس شود. «تجدّد», ارگان دموكراتهاي آذربايجان و مجلّة «آزاديستان», كه مجلّه ادبي وابسته به دموكراتها بود, به زبان فارسي نوشته ميشدند. خود او نيز به زبان فارسي سخن ميگفت و كلّيه صد و چند نطقي كه از او به جامانده, به زبان فارسي است.

     در همين روزها, كابينه وثوق الدّوله سقوط كرد. در روز ۷تيرماه مشيرالدّوله نخست وزير شد و در روز ۱۲تيرماه كابينه خود را به احمدشاه قاجار معرّفي كرد. خياباني در همين روز ضمن اشاره به اين كه قيام تبريز باعث روي كارآمدن «اين هيأت استقلال خواه» شده است, گفت كه اين كابينه «ميخواهد استقلال مملكت را نگهداري كند». درواقع, خياباني, قبلاً, اعلام كرده بود كه «ما عليه اين حكومت كه قرارداد خانمان برانداز وثوق الدّوله و انگليس را (=قرارداد ۱۹۱۹م) منعقد كرده, قيام كرده ايم... تا زماني كه دولت ملّي و  وطن پرست روي كارنيايد و به اصلاحات اساسي دست نزند و استقلال كشور را تحكيم نكند و قانون اساسي را مُجري ندارد, دست از قيام برنخواهيم داشت» '''(2)''' و مشير الدّوله نيز در اعلاميه يي تأكيد كرد تا زماني كه مجلس قرارداد ۱۹۱۹ را تصويب نكند, قابل اجرا نيست. او هم چنين, انتخابات مجلس را كه در دوره نخست وزيري وثوق الدّوله, براي به تصويب رساندن قرارداد مزبور با زور و فشار برگزار شده بود, باطل اعلام كرد و كلّیه مستشاران انگليسي را, كه طبق قرارداد ۱۹۱۹ به ايران آمده بودند, به استثناي ماٌمور رسيدگي به حسابهاي شركت نفت, اخراج كرد. بدين ترتيب, خياباني در آغاز فريفته «وجاهت ملّي» مشير الدّوله شده بود, ولي, بعدها او را بهتر  شناخت و در روز ۲۸مرداد در سخنرانيش گفت: «هيأت جديد حائز آن صلاحيّت نيست كه اراده ملّت را تحت كنترل خود درآورد».

  در راستاي اين خواست, او در روز ۲۰مرداد تشكيل «گارد تجدّد» را براي «نگهباني و مدافعه منافع قيام» اعلام كرد و از روز ۲۸مرداد اسم نويسي آغاز شد. خياباني در نطق روز ۲۸مرداد خود گفت: «فرماندهي آن گارد برعهده من خواهد بود و در صف اوّل آن من خواهم جنگيد. ما با صداي رسا مي گوييم... يك جماعت فدايي را هيچ قوّه يي نمي تواند مغلوب كند».

     خياباني اوّلين نطقش را در روز ۲۸فروردين ۱۲۹۹ در باره «مرام دموكراتها, اپورتونيسم و راديكاليسم» ايراد كرد. آخرين سخنراني او نيز روز اول شهريور, سه هفته قبل از شهادتش, ايراد شد. درونمايه اصلي اين نطقها, علاوه بر اشاره به رويدادهاي روز, تكيه بر چند موضوع عمده يي است كه در زير به آن اشاره ميشود.

# «تا وقتي كه آذربايجان زنده است و آزاديخواهان او زنده هستند, قانون اساسي بي حمايت و بي دفاع نخواهد ماند... آزاديخواهان آذربايجان قيام كرده اند تا ... فراموشكاران را با صداي "زنده باد قانون اساسي" بيدار و مُتنبّه سازند و براي اين كه در آتيه خيال يك توطئه ديگري بر ضدّ قانون اساسي در كلّه هاي ماجراجو پخته نشود, تدابير احتياطيّه كافي را اتّخاذ نمايند» (نطق ۲۶فروردين).

# «دموكراسي ايران در زير چنگال ظلم و ستم اين خائنين (منظور وثوق الدّوله و همانندان اوست) به ستوه آمده است, رمقي از جان دموكراسي باقي نمانده و كم مانده است در تحت فشار مرتجعين بيگانه پرست, به كلّي, مفقود شود. بار سنگين استبداد بر دوش هر يك از اصناف و طبقات اين ملّت وارد آمده و  آلام و مصائب را در هريك از آنها به درجه رشد رسانيده است. قيام ما براي اين است كه دموكراسي ايران را  از اين شكنجه خونين نجات دهيم» (نطق 15خرداد).

# «هر خارجي كه بخواهد وارد اين مملكت شده, دموكراسي آن را در زنجيرهاي اسارت گرفتار سازد, ما را در پيش خويش خواهد يافت و مجبور خواهد شد از روي اجساد ما بگذرد» (نطق ۷خرداد).

# «اين قيام ميخواهد... عناصر صالح و فسادنيافته ملّت (يعني طبقات كارگر و زحمتكش) را بر حقوق سياسي و  اجتماعي خود نايل و مالك گرداند», «امنيّت و  آسايش را اين ملّت هرگز در سايه اعليحضرتها و والاحضرتهاي خود  نديده... از اين روست كه ملّت, شخصاً, ميخواهد امنيّت و آسايش خودش را تأمين نمايد. بلي, ملّت است كه امنيّت را مستقر ميدارد» (نطق ۲۷ارديبهشت).

   در همين سخنراني, خطاب به مردم گفت: «... امروز وحشيان  سياهپوست آفريقا معني آزادي و استقلال را بهتر از ما فهميده اند و بهتر از ما اين دو نعمت بشري را نگهداري مينمايند. شما هميشه طالب يك شبان ستم پيشه هستيد كه شما را از چنگال گرگان نجات دهد و بالاخره, كارد بر حلقتان نهد... بي شرفها را به حاكميّت قبول كرده ايد. يك ملّت شرافتمند نميگذارد اولّين شخصي كه از در درآمد خود را حاكم قرار دهد, وزير بشود و از پيش خود قانون نوشته بر گردن او تحميل نمايد. از شما نميتوان منتظر يك حركتي شد كه باعث فيروزي شما و انهدام دشمنان شما گردد. قبلاً بايد يك عدّه فداكار ديوانه, ژنيهاي مجنون, پيش افتاده با يك اميد و يك اطمينان بي دليل به زور و اجبار ملّت را به طرف آزادي سوق دهند و عنان حاكميّت را به دست  او سپرده, در كف او استوار سازند و او را وادارند بر اين كه نگذارد حقوق او را غصب كنند و به تاراج ببرند».

     در فرداي سقوط حكومت ملّي, يكي از سران قزّاق به نام اسماعيل قزّاق, خياباني را در زيرزمين خانه شيخ حسينعلي ميانجي با چند تير به شهادت رساند و دفتر قيام دلاورانه او, كه شوقي تازه براي رهايي در مردم آذربايجان برانگيخته بود, با شهادت وي بسته شد.