کاربر:Khosro/صفحه تمرین عطار نیشابوری: تفاوت میان نسخه‌ها

| زمینه فعالیت          = شاعر،عارف

|کتاب‌ها                  = اسرارنامه، الهی نامه، منطق‌الطیر، مصیبت‌نامه، مختارنامه، تذکرة‌الاولیاء، دیوان اشعار...

عطار نیشابوری ، با نام اصلی، فریدالدین ابوحامد محمد بن ابوبکر ابراهیم بن اسحاق عطار نیشابوری، زاده‌ی ۵۴۰ هجری قمری – کدکن نیشابور، عارف و شاعر شهیر ایرانی در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری قمری است. عطار نیشابوری به شغل عطاری و طبابت مشغول بوده است. او پس از این‌که انقلاب روحی در وی پدید آمد؛ دست از کسب و کار کشید و به خدمت شیخ‌الشیوخ عارف رکن‌الدین رفت؛ و به ریاضت و مجاهدت با نفس مشغول شد. عطار نیشابوری سفرهای زیادی کرد؛ و در این سفرها بسیاری از مشایخ و بزرگان زمان خود را زیارت کرد. در یکی از این سفرها به خدمت مجدالدین بغدادی رسید. از عطار  نیشابوری آثاری به‌جا مانده است که شامل دیوان اشعار و مثنویات است. معروف‌ترین مثنویات وی منطق‌الطیر است. تذکرة‌الاولیاء معروف‌ترین کتاب نثر عطار نیشابوری است. وی در سال ۶۱۸ هجری قمری، به‌هنگام حمله‌ی مغولان در شادیاخ نیشابور، به قتل رسید. از تاریخ تولد و مرگ او روایت‌های مختلفی نقل شده است.

عطار نیشابوری به شغل عطاری و طبابت مشغول بوده است تا زمانی که آن انقلاب روحی در وی پدید آمد؛ و در این مورد روایت‌های  مختلفی بیان شده که معروف‌ترین آن به نقل از عبدالرحن جامی، این است که روزی عطار نیشابوری در دکان خود مشغول به کار بود که درویشی به آن‌جا رسید و چند بار گفت چیزی برای خدا بدهید؛ و از عطار کمک خواست. ولی او به درویش چیزی نداد. درویش به او گفت: ای خواجه تو چه‌گونه می‌خواهی از دنیا بروی؟. عطار گفت: همان‌گونه که تو از دنیا می روی. درویش گفت: تو مانند من می‌توانی بمیری؟. عطار گفت: بله، درویش کاسه چوبی خود را زیر سر نهاد و با گفتن کلمه الله از دنیا برفت. عطار چون این را دید شدیداً متغیر شد و از دکان خارج شد و راه زندگی خود را برای همیشه تغییر داد. عطار نیشابوری پس از دیدن حال درویش، دست از کسب و کار کشید.<ref name=":0">[https://www.parvaresheafkar.com/biography/attar-poet/ زندگی‌نامه عطار نیشابوری - سایت پرورش افکار]</ref>  

برخی می‌گویند که این سخنان به دلایلی قابل قبول نیست. نخست آن‌که عطار نیشابوری از آغاز عمر و زمان کودکی به سخن صوفیان متمایل بوده و دوست‌دار آن‌ها بوده است؛ و این مطلب را می‌توان از مقدمه تذکره الاولیاء نتیجه گرفت. دوم این‌که عطار  مصیبت نامه و الهی‌نامه را در داروخانه به نظم کشیده است؛ هم‌چنان که خودش می‌گوید:

مصیبت نامه کاندوه جهان است           الهی نامه کاسرار عیان است

به داروخانه کردم هر دو آغاز              چه گویم زود رُستم ز این و آن باز  

در طول تاریخ آثار بسیاری به عطار نسبت داده شده‌است. به‌طوری‌که عده‌ای آثار او را به تعداد سوره‌های قرآن یعنی ۱۱۴ کتاب پنداشته‌اند. اما آثار مسلم عطار نیشابوری طبق پژوهش‌های محمدرضا شفیعی‌کدکنی و عبدالحسین زرین‌کوب شامل این کتاب‌ها است: اسرارنامه، الهی نامه، منطق‌الطیر، مصیبت‌نامه، مختارنامه، تذکرة‌الاولیاء، دیوان اشعار.

{{ب|چو خسرونامه را طرزی عجیب است|ز طرز او که مه را نصیب است}}{{پایان شعر}}

<ref name=":3">[http://www.persianpersia.com/artandculture/adetails.php?articleid=15624&parentid=1&catid=10 زندگی‌نامه و آثار عطار نیشابوری - ساین پرشین پرشیا]</ref>

اسرارنامه یکی از مثنوی‌های مسلم‌ عطار نیشابوری و احتمالاً از جمله نخستین آثار وی بوده است. این اثر مشتمل است بر ۳۳۰۵ بیت در ۲۲ مقاله. سه مقاله نخستین آن به ترتیب درباره‌ی توحید و نعت رسول اکرم و فضائل خلفای راشدین است. از مقاله چهارم به بعد درباره‌ی موضوعات گوناگون تصوف است. مقاله پنجم درباره‌ی اهمیت عشق و برتری آن از خرد با این ابیات معروف آغاز شده است:

دلا یک دم رها کن آب و گل را   صلای عشق در ده اهل دل را  

ز نور عشق شمع جان برافروز       زبور عشق از جانان درآموز<ref name=":2" />

این منظورمه در واقع مجموعه ای است از قصه‌های گوناگون کوتاه و مبتنی بر گفت و شنود پدری با پسران جوان خود که بیهوده در جستجوی چیزهایی برآمده‌اند که حقیقت آن با آن‌چه عامه مردم از آن می‌فهمند تفاوت دارد.<ref name=":4">[https://majaletime.com/2018/07/05/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C/ زندگی‌نامه عطار نیشابوری - سایت مجله تایم]</ref>  

مثنوی منطق‌الطیر، که حدود ۴۶۰۰ بیت دارد مهم‌ترین و برجسته‌ترین مثنوی عطار نیشابوری و یکی از مشهورترین مثنوی‌های تمثیلی فارسی است. این کتاب که در واقع می توان آن را حماسه‌ای عرفانی نامید، عبارت است از داستان گروهی از مرغان که برای جستن و یافتن سیمرغ  که پادشاه آن‌هاست به راهنمایی هدهد به راه می‌افتند و در راه از هفت مرحله سهمگین می‌گذرند. در هر مرحله گروهی از مرغان از راه باز می‌مانند و یا به بهانه‌هایی پس می‌کشند تا این که، پس از عبور از این مراحل هفت‌گانه که بی شباهت به هفت خان در داستان رستم نیست، سرانجام از این گروه انبوه مرغان که در جستجوی سیمرغ بودند، تنها سی‌مرغ باقی می‌مانند و چون به خود می‌نگرند در می‌یابند که آن‌چه بیرون از خود می‌جسته اند، سیمرغ اینک در وجود خود آن‌هاست. منظور عطار نیشابوری از مرغان، سالکان راه و از سی‌مرغ مردان خدا جویی است که پس از عبور از مراحل هفت گانه سلوک یعنی طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا، سرانجام حقیقت را در وجود خویش کشف می‌کنند.<ref name=":4" />  

این منظومه‌ی عالی و کم نظیر که حاکی از قدرت ابتکار و تخیل شاعر در به‌کار بردن رمزهای عرفانی و بیان مراتب سیر و سلوک و تعلیم سالکان است، از جمله شاهکارهای جاویدان زبان فارسی است. نیروی شاعر در تخیلات گوناگون، قدرت وی در بیان مطالب مختلف و تمثیلات و تحقیقات و مهارت وی در استنتاج از بحث‌ها و لطف و شوق و ذوق مبهوت کننده‌ی او در تمام موارد و در تمام مراحل، خواننده را به حیرت می‌افکند و بدین نکته اقرار می‌دهد که پرگویی عطار نیشابوری که معاصران او می‌گفته‌اند، از مقوله‌ی گفتار مکثاران (زیاده گویان) دیگر نیست که بی‌هوده گویند. این شاعر چیره دست توانا و این عارف و اصل دانا، حقایق فراوان را به سرعت درک می‌کرد و با زبانی که در روانی و گشادگی از عالم بالا تاییدات بی‌منتهی داشت، به نظم در می‌آورد. شاعری کردن دراین موارد برای او به منزله‌ی سخن گفتن مردی بود که به فصاحت و بلاغت خوی گرفته باشد و هر چه گوید فصیح و بلیغ باشد. وجود چنین منظومه‌ی عالی و کم نظیری است که ما را از قبول منظومه‌ی سست و بی مایه‌ای مانند مظهرالعجائب و لسان‌الغیب که منسوب به عطار است باز می‌دارد. غالب منظومه‌های عطار و همچنین دیوان قصائد او در ایران و هند به طبع رسیده و بعضی از آن‌ها مکرر چاپ شده است.<ref name=":3" />

در تلقی رمزباورانه‌ی عطار نشابوری، خدا در هیئت سیمرغ ِرمزی تصویر شده است. خدا در منطق الطیر در کسوت پرنده‌ای بزرگ و پادشاه و فرمانروای پرندگان، تشخص نمادین می‌یابد. به بیان دیگر امر مطلق خود را به‌صورت خدا- شاه عیان می‌کند. و این امر شاید به سبب تعلق خاطر عطار به اندیشه‌ی هند و ایرانی و یا تلاش وی برای تداوم اندیشه‌ی ایرانشهری بوده است. به باور عطار نیشابوری جریان پدیداری خلقت، حاصل نزول سیمرغ رمزی از قاف وجود به چین مثالی است. این نزول، تعبیری از مراتب و تفاوت در مظاهر تجلیات وجود است. چنان‌‌که پیشینیان می‌پنداشتند، «چین» دورترین نقطه‌ی شرق جهان است. از سوی دیگر در جغرافیای مثالی و رمزی عرفانی، شرق، محل ظهور تجلی نور و نار الهی است. بر این اساس تجلی اسماء جمالی و جلالی خدا نیز از چین مثالی یا جانب شرقی وجود آغاز شده است. در ضمن، چین علاوه بر این مفهوم جغرافیایی، تداعی کننده‌ی مفهوم شکن نیز هست. جمع این دو مفهوم را می‌توان در این بیت زیبای حافظ دید:

تا دل هرزه گرد من رفت به چین زلف او        زین سفر دراز خود عزم سفر نمی‌کند

چین به معنای شکن، نسبتی با زلف دارد. و زلف به عقیده‌ی عطار مظهر تجلی جلالی است:

تجلی گه جمال و گه جلال است       رخ و زلف، آن معانی را مثال است

روی او چون پرتو افکند اینت روز            زلف او چون سایه انداخت اینت شب

ویژه‌گی اصلی تجلی جمالی، لطف و قُرب است؛ و ویژه‌گی تجلی جلالی، قهر و بُعد است. لطف و قُرب در نور و وحدت ظاهر می‌شود، قهر و بُعد در کفر و کثرت و ماده. و اما مفهوم رمزی پَر و همانندی آن با فَر نیز جالب توجه است. منظور از پَر یا همان فَر، همان فروغ یا نور ایزدی است. هم‌چنین می‌توان پَر را نمادی از نرینه‌گی و چین را نمادی از مادینه‌گی تلقی کرد. و پَر انداختن سیمرغ در میان چین را رمزی از تناسل کیهانی تعبیر کرد. قرار گرفتن پَر در چین و افزوده شدن پَر به چین، واژه‌ی پرچین را نیز تداعی می‌کند، که می‌تواند رمزی از حائل نور ظلمت باشد. توجه به معنا و مفهوم رمزی و روان‌شناختی نیم شب نیز در این‌جا قابل ملاحظه است. نیم شب، به تعبیر عطار و دوش، به تعبیر حافظ، معنایی رمزی و فرا زمانی دارد. شب، نمادی از عدم تعین و بالقوگی محض است.  

شب رمزی از جهان در غیبت خداست، و  بدون خدا، در نظر عارف، جهان یک‌سر، غوطه‌ور در عدم و نیستی است. در عین حال شب، فضایی بی‌کران نیست. این نیستی محدود و محصور در زمین است که در نیم شب قرار دارد. بنابر این فرود سیمرغ رمزی در چین و افتادن پَری از آن، به معنای نزول یا همان قوس نزولی، از مرتبه‌ی احدیت به واحدیت و تجلی اسماء جلالی خداست.<ref name=":5">[http://persian-man.ir/senior/poets/%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C/ زندگی‌نامه عطار نیشابوری - سایت مردان پارس]</ref>  

[[پرونده:تذکره‌ی اصلی 2.JPG|بندانگشتی|250x250پیکسل|تذکرة‌الاولیاء]]

عطار در این کتاب، مقامات و گفتارهای آن بزرگان را، با روایت و حکایتی بسیار شیرین، درج کرده ‌است.

==== گزیده‌ای از کتاب تذکرة‌الاولیا ====

عطار نیشابوری در تذکرة الاولیاء  ضمن شرح احوال حلاج، آخرین روزها و ساعات پیش از به‌دار آویخته شدن منصور حلاج را شرح داده است:

نقل است که درزندان، حلاج  را سیصد چوب بزدند. هرچند می‌زدند آوازی فصیح می‌آمد که، مترس ای ابن منصور!. پس دیگر بار حلاج را بردند  تا بکشند. درویشی درآن میان ازاو پرسید که عشق چیست؟ گفت: امروز بینی و فردا بینی و پس فردا. آنروزش بکشتند، دیگرروز سوختند و سوم روزش به باد دادند. یعنی عشق این است. پس درراه که می‌رفت می‌خرامید. دست‌اندازان و عیاروار می‌رفت با ۱۳ بندِ گران. گفتند این خرامیدن از چیست؟ گفت زیرا که به کشتنگاه می‌روم و نعره‌ می‌زد و می‌گفت که چنین باشد سزای کسی که با اژدها در تموز خَمر کهن خورد. چون به زیر طاقش بردند پای به نردبان نهاد. گفتند، حال چیست؟ گفت معراج مردان، سرِ دار است. پس دستش جدا کردند، خنده‌ا‌ی بزد. گفتند خنده چیست؟ گفت دست از آدمی رسته، جدا کردن آسان است... پس پاهایش ببریدند. تبسمی کرد و گفت: بدین پای سفرِ خاک می‌کردم. قدمی دیگر دارم که هم اکنون سفر هر دو عالم کنم. اگر توانید آن قدم ببُرّید. پس دو دست بریدهٌ خونالود برروی درمالید و روی و ساعد را خون‌آلود کرد. گفتند چرا کردی؟ گفت خون بسیار از من رفت. دانم که رویم زرد شده‌باشد. شما پندارید که زردی من از ترس است. خون در روی مالیدم تا در چشم شما سرخ‌روی باشم. که گلگونهٌ مردان، خون ایشان است. گفتند اگر روی به خون سرخ کردی ساعد را باری چرا آلودی؟ گفت وضو می‌سازم. گفتند چه وضو؟ گفت در عشق دورکعت است که وضو درست نیاید الا به خون.  

ذکر حسن  بصری: گفتند ای شیخ! دل‌های ما خفته است! که سخن تو در وی اثر نمی‌کند. چه کنیم؟

گفت، کاش خفته بودی، که خفته را بجنبانی بیدار شود. دل‌های شما مرده‌ است.

ذکر حبیب عجمی؛ پس حبیب را دید، گفت، این درجه و مرتبت به‌‌چه یافتی؟  

ذکر فضیل عیاض: وقتی بود که آن‌چه می‌کردند، به ریا می‌کردند! اکنون بدان‌چه نمی‌کنند، ریا می‌کنند.

ذکر ابراهیم ادهم: گفت، سنگی دیدم در راهی افکنده و برآن نبشته، برگردان و بخوان! گفت برگردانیدم. نوشته بود، چون توعمل نمی‌کنی بدان‌چه می‌دانی، چه‌گونه می‌طلبی آن‌چه نمی‌دانی؟!

یک روز در طواف کعبه خلقی را دید که به کارهای دنیوی مشغول بودند و بایکدیگر سخن می‌گفتند. نصرآبادی برفت پاره‌یی آتش و هیزم بیاورد. از وی سؤال کردند که چه خواهی کردن؟. گفت: می‌خواهم که کعبه را بسوزم تا خلق از کعبه فارغ آیند و به خدای پردازند.<ref>کتاب تذکرة‌الاولیاء</ref>

بهاء‌الدین محمد، پدر مولانا جلاالدین در سفری که به مغرب ایران کرد، فرزند خردسال خود را، جلال الدین محمد، که بعدها به مولوی شهرت یافت، به‌همراه خود داشت، آنان از شهرهای نیشابور، بغداد، مکه و شام گذشتند و سرانجام در قونیه که از شهرهای فعلی ترکیه است، ساکن شدند. در طول این سفر و هنگام عبور از نیشابور، به دیدار شیخ عطار نیشابوری رفتند، عطار نسخه‌ای از کتاب اسرار نامه خود را به مولوی که در آن هنگام کودک ۶  ساله‌ای بیشتر نبود، تقدیم کرد و درباره‌ی او با پدر چنین گفت: این فرزند را گرامی دار، زود باشد که از نفس گرمش، آتش در سوختگان عالم زند. این پیش‌بینی عطار بعدها به راستی پیوست و آن کودک خردسال عارف و شاعری پر آوازه شد.<ref name=":1" />  

شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، یكی از شاعران بزرگ عرفان و از مردان مشهور تاریخ ادبیات ایران است. سخن او ساده و جذاب است. او برای بیان مقاصد عرفانی خود بهترین راه را كه همان آوردن كلام ساده و بی پیرایه و خالی از هرگونه آرایش است، انتخاب كرده است. عطار نیشابوری اگر چه در ظاهر كلام و سخن خود، آن وسعت اطلاع و استحكام سخن استادانی هم‌چون سنایی را ندارد؛ اما آن گفتار ساده از سوخته‌دلی هم‌چون او، باعث شده كه خواننده را مجذوب نماید. هم‌چنین كمك گرفتن او از تمثیلات و بیان داستان‌ها و حكایات مختلف، یكی دیگر از جاذبه‌های آثار او می باشد و او سرمشق عرفای نامی پس از خود هم‌چون مولوی و جامی قرار گرفته و آن دو نیز به مدح و ثنای این مرشد بزرگ پرداخته‌اند.<ref name=":6">[https://seemorgh.com/culture/literature/poetry/228312-%D9%85%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D8%BA%D9%85-%D8%A7%D9%86%DA%AF%DB%8C%D8%B2-%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D9%88%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C/ ماجرای مرگ عم‌انگیزعطار نیشابوری - سایت سیمرغ]</ref>  

يکي از ويژگي‌هايي که در زبان عارفان و صوفيان ديده مي‌شود استفاده از رمز است. بسياري از مفاهيم و جهان‌بيني‌هاي صوفيان با آن‌چه که در باور توده‌های مردم عامي و معمولي است، متفاوت است. بنابراين براي آنان روشن شده بود که بيان صريح و بي‌پرده‌ي اين باورها، بي‌گمان آنان را در گرفتاري و دردسر خواهد انداخت. از اين روي سخنان خود را رمزگونه بيان مي‌کردند و در پيچيده کردن آن رمزها تا آن‌جا که ممکن بود مي‌کوشيدند، تا کسي نتواند به فکر و تصور خود، از آن سخنان چيزها بفهمد. اين آثار و نوشته‌هاي مرموز را جز خودشان کس ديگري نمي‌توانست درک کند و بفهمد. عارفان و صوفیان باورها و پيام‌هاي خود را در ضمن داستان‌ها و افسانه‌هاي منظومي که مي‌ساختند، بيان مي کردند. بعضي از اين داستان‌ها را از زبان حيوانات و پرندگان بيان کرده و برخي را به اشخاص معروف و مورد احترام مردم نسبت داده‌اند. اما در واقع منظور آن‌ها داستان سرايي نبوده است؛ بلکه هدف آن‌ها اين بود که پيام خود را در خلال آن امثال و داستان‌ها بيان کنند، تا مخالفان مدعي نتوانند منظور آن‌ها را بفهمند. آن‌ها که اهل بودند و از راز و رمز هاي صوفيانه باخبر بودند، مطلب را فهميده و پيام را دريافت می‌کردند. اما اغيار و مدعيان نااهل، که معمولاً مردم عادي بودند، هم‌چون کودکان، تنها به خواندن داستان‌ها کفايت نموده و مي‌پنداشتند که همه‌ي مطلب همين است. از آن‌جايي که اين داستان‌ها معمولاً بر ساخته‌ي ذهن خود صوفيان بود، احتمال وقوع چنان ماجراها کمتر مي‌رفت، از اين روي عامه‌ی مردم گاهي اوقات دچار حيرت شده و به صورت و ظاهر داستان ايراد مي گرفتند. داستان‌هاي ديوانگان عطار نيز بدين گونه‌اند و عطار بيشترين اهداف معنايي خويش را در قالب اين داستان‌ها با زبان رمز آورده است.<ref name=":1" />  

عطار نیشابوری به دربار پادشاهان نمی‌رفت و لب به مدح و ستایش آنان نمی‌گشود؛ و تا آخر عمر عزت نفس و مناعت طبع و بزرگ همتی او  به‌جا ماند. عطار در کتاب منطق الطیر در این باره سروده است:

{{ب|هر توانگر کین چنین گنجیش هست |کی شود در منّت هر سفله پست}}

{{ب|همت عالیم ممدوحم بس است |قُوت جسم و قوّت روحم بس است}}{{پایان شعر}}

<ref name=":1" />

شیخ عطار نیشابوری وارث و راوی روح عرفان عاشقانه‌ی بایزید بسطامی و منصور حلاج و عین‌القضات همدانی و سنایی است. عطار نیشابوری در زمانه‌‌ای خون‌ریز و بحرانی متولد می‌شود؛ و به نوشتن و سرودن می‌پردازد. زمانه‌ای که رویدادهای آن، زمینه‌ساز سقوط ایران زمین شد؛ و با حمله و یورش مغولان ضربه‌ای کاری بر پیکر فرهنگ و تمدن ایرانی فرود آمد. دوره‌ای که ادبیات عرفان حماسی، جای‌گزین ادبیات تاریخ حماسی شد. صوفیان و عارفان خرد گریز و خرد ستیز، متفکران قوم شدند. عرفان حماسی و عاشقانه‌ی عطارنیشابوری، تجلی و بیان‌گر روح و روحیه‌ی حاکم بر فضای فرهنگی زمانه‌ی خود است. عرفان، به باور عطار نیشابوری « راه» است، راهی که با رفتن آغاز می‌شود. عرفان، راهی از پیش معلوم و پایان‌پذیر نیست، بلکه راهی است که با رفتن، پدید می‌آید و با رفتن، راه می‌شود. این راه، بی‌نشان و ناپیدا است، چون با رفتن رهرو پدید می‌آید. در این راه، رهرو و رهبر نیز سرانجام راه می‌شوند. چنان‌که خود می‌گوید:

{{ب|چون شدند آن‌جای‌گه گم سر به سر|کی خبر بازت دهد از بی خبر}}{{پایان شعر}}

پای درنه راه را پایان مجوی            زان که راه عشق بی پایان بود

{{ب|انگشت‌زنان کوی معشوقیم|و انگشت نمای اهل طاماتیم}}

عطار نیشابوری، مست رویداد عشق است، هرچند که او  بسیار به توصیف عشق می‌پردازد، ولی بر این باور است که درک رخ‌داد عشق، در گرو تجربه‌ی مستقیم عشق است:

تا کی گویی واقعه‌ی عشق بگوی           چیزی که چشیدنی بود نتوان گفت

آن ذوق که در شکر چشیدن باشد      مندیش که در شکر شنیدن باشد

زنهار مدان، اگر بدانی او  را                کان دانستن بدو، رسیدن باشد

جهان بر شحنه‌ی سلطان عشق است           ز ماهی تا به ماه ایوان عشق است

همه در عشق می‌گردند از حال          چه در وقت و چه در ماه و چه در سال

عطار حتی از عشق و محبت زمینی نیز به‌عنوان یک فضیلت انسانی یاد می‌کند. و بر این امر تأکید می‌کند که حتی از غریزه‌ی جنسی نیز عشق می‌تواند پدید آید. شور و غریزه‌ی جنسی هرچند نزد وی مطلوب نیست، اما اگر کسی گرفتار و اسیر غریزه و شور جنسی نشود، این شور، می‌تواند گذرگاه رسیدن به عشق و محبت انسانی باشد:

 

{{ب|ولیکن چون رسد شهوت به غایت |ز شهوت عشق زاید بی‌نهایت}}

{{ب|اگر کشته شوی در راه او زار|بسی زان به که در شهوت گرفتار}}{{پایان شعر}} عطار نیشابوری با نگرشی متفاوت از بسیاری از عرفا وجه تمایز آدمی و ملائک را عشق نمی‌داند. چرا که به عقیده‌ی او، فرشته‌گان نیز پس از سجده بر آدم، وجودشان به‌عشق آغشته گشت و دانند که عشق چیست:

 

 

عطار بر این باور است که آن چه وجه تمایز آدمی و پری است، نه عشق، بلکه درد عشق و زهر هجر است:

قدسیان را عشق هست و درد نیست              درد را جز آدمی در خورد نیست

درد  تو  باید دلم را درد تو                  لیک نی در خورد من، در خورد تو

ساقیا خون جگر در جام کن            گر نداری درد از ما وام کن

 

درمیان چین فتاد از وی پری                      زان سبب پر شور شد هر کشوری

 

 

گر نگشتی نقش پر او عیان                         این همه غوغا نبودی در جهان

این همه آثار صنع از فَر اوست                    جمله انمودار نقش پَر اوست 

موضوع دیگر، مرتبت عقل و عشق در مجموعه‌ی آثار عطار نشابوری است که هرجا که از قلم‌رو معشوق سخن به میان می‌آید، عقل در آن‌جا تحقیر می‌شود. در این قلم‌رو عقل دود است و عشق آتش، چنان‌که عطار خود می‌گوید:

ماهی از دریا چو به صحرا فتد                 می‌تپد تا بوک در دریا فتد

عشق این‌جا آتش است و عقل دود          عشق کامد در گریزد عقل زود

 

چون کشد کوه بی نهایت را         آن ترازو که بیش زر نکشد  

وزن عشق تو عقل کی داند     عشق تو عقل مختصر نکشد

در آثار عطار نیشابوری، از عقل تا آن‌جا که بنده‌ی حلقه به گوش دین و خادم امر قل باشد، ستایش می‌شود. ولی آن‌جا که عقل بخواهد به طور مستقل در جست‌و‌جوی طرح و پاسخ‌گویی به مسائل برآید، به سختی نکوهش می‌شود؛

 

عقل آن بهتر که فرمان‌بر شود           ورنه گر کامل شود کافر شود

 

عقل اگر از خمر، ناپیدا شود              کی به سرّ امر قل بینا شود

 

و در جای دیگر گوید:

مرد دین شو محرم اسرار گرد           وز خیال فلسفی بیزار گرد

نیست از شرع نبی هاشمی                دورتر از فلسفی یک آدمی

شرع، فرمان پیمبر بردن است           فلسفی را خاک بر سر کردن است

علم جز بهر حیات خود مدان           وز شفا خواندن نجات خود مدان

علم دین، فقه است و تفسیر و حدیث    هر که خواند غیر این گردد خبیث<ref name=":5" />

عطار نیشابوری معراج پیامبر اسلام را محصول تکامل بشر و به‌دنبال رنج و خون بسیار می‌داند که سرانجام در حضرت محمّد(ص) به رهایی و وصل انجامید و از طریق او بشر به خدا وصل شدند. عطار میگوید:  

صدهزاران جان و دل تاراج رفت          تا محمد یک شبی معراج رفت

عطار نیشابور در ابیاتی که علاوه بر جنبه‌ی انگیزاننده آن، اشارهای آموزنده به چه‌گونگی شناخت و درک حقیقت هم دارد. تاکیدی بر این حقیقت که فهم و نزدیک شدن به حقیقت، قدم به قدم از عمل صادقانه در مسیر رهایی ناشی میشود:

گرمرد رهی میان خون باید رفت                     از پای فتاده سرنگون باید رفت

تو پای به راه در نه وهیج مپرس                      خود راه بگویدت که چون باید رفت<ref name=":7">سیمای آزادی</ref>

زان که گر تو عاقل آیی سوی من          رنج بسیاری خوری در کوی من

 

 

سائلي گفتش که تو آشفته اي             جمله ي عمر از چه اين جا خفته اي

چون همه خواهند اين جا آمدن          مي نشايد عزم کردن در شدن

مي روم گريان چو ميغ از آمدن          آه از رفتن، دريغ از آمدن

در بيشتر حکايت‌ها ديوانگان را بر روي پل در حالت نشسته مشاهده می‌کنیم. پل در اين گونه حکايت‌ها سمبل و رمز اين دنياي فاني و گذرا است، که هرگز بر آن، ايمن نتوان بود.

بهلول روزي از شراب عشق، مست در مسیری بر روي پُلي نشسته بود؛ هارون‌الرشید که از آن‌جا عبور می‌کرد، به بهلول گفت: اي بهلولِ مست، خيز از اين‌جا چون توان بر پل نشست؟ بهلول جواب مي دهد:

اين با  خويشتن گو اي امير             تا چرا بر پل بماندي جاي‌گير

جمله‌ي دنيا پل است و قطره است      بر پُلت بنگر که چندين منظره است<ref name=":1" />  

کسی بعد از نماز از وی بپرسید           که جانت در نماز از حق نترسید

که بانک گاو کردی بر سر جمع          سرت باید بریدن چون سر شمع

دیوانه‌ی رازدان در جواب می‌گوید که امام جماعت در میانه‌ی نماز آن‌گاه که با حق سخن می‌گفت در اندیشه‌ی خریدن گاو بود؛ و من هم که به وی اقتدا می‌کردم صدای گاو ازخود درآوردم .<ref name=":5" />  

رفت نوشیروان در آن ویرانه‌ای                دید سر بر خاک ره دیوانه‌ای

در میان خاک راه افتاده بود                     نیم خشتی زیر سر بنهاده بود

مرد دیوانه ز شور بیدلی                          گفت تو نوشیروان عادلی

گفت می‌گویند این هر جایگاه                 گفت پُر گردان دهانشان خاک را

از چه می‌گویند بر تو این دروغ                زان که در عدلت نمی‌بینم فروغ

عدل باشد این که سی سال تمام            من در این ویران می‌باشم مدام

قوت خود می‌سازم از برگ گیاه               بالشم خشت است و خاکم خوابگاه

گاه بارانم کند آغشته‌ای                         گه غم نانم کند سرگشته‌ای

من چنین باشم که گفتم خود ببین         روزگارم جمله نیک و بد ببین

تو چنان‌خوش، من چنین بی‌حاصلی       وان گهی گویی که هستم عادلی!

آن من بین و آن خود، عدل این بود       این چنین عدلی کجا آیین بود<ref name=":5" />  

در رابطه با مردم‌گريزي، نويسندگان و شُعرايي که در آثار خود به وصف احوال ديوانگان پرداخته‌اند، عموماً از يک صفت خاص در آن‌ها ياد کرده‌اند و آن مردم‌گريزي است. آن‌ها به مردم و جامعه پشت، و مردم نيز آن‌‌ها را از خود طرد مي‌کرده‌اند. اگر گه‌گاهي به ميان مردم مي‌آمدند، مورد استهزاء و اذيت و آزار قرار مي گرفتند. در بسياري از داستان‌ها و اخبار ديوانگان، وقتي از رابطه و نسبت آن‌ها با خلق سخن به ميان مي آيد، اين حالت مردم‌گريزي و انزوا در آنان ديده مي‌شود. عطار نیشابوری نيز در داستان‌هاي خود به اين صفت اشاره کرده است. ديوانگان او اساساً به جامعه تعلق ندارند اما عطار نسبت ديوانگان و مردم را، به نحو خاصي در نظر مي‌گيرد.<ref name=":1" />  

هفت شهر عشق را عطار گشت       ما هنوز اندر خم یک گوشه‌ایم

عطار روح بود، سنائی دو چشم او        ما از پی سنائی و عطار آمدیم

عبدالرحمن جامی در باره‌ی عطار نوشته است:

«آن‌قدر که اسرار توحید و حقایق اذواق و مواجید در مثنویات و غزلیات وی  اندراج یافته، در سخنان هیچ یک از این طایفه یافته نمی‌شود».<ref name=":3" />

مرا از عاشقی خود عار ناید      که در صد قرن چون عطّار ناید<ref name=":2" />  

من آن مولای رومی ام که از کِلکَم شَکِر ریزد        و لیکن در سخن گفتن غلام شیخ عطارم  

خواهد رسید رتبه صائب به مولوی        گر مولوی به رتبه عطار می‌رسد<ref>[https://kelasedarsi.ir/%D8%AA%D8%AD%D9%82%DB%8C%D9%82-%D8%AF%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C/ تحقیق در مورد عطار نیشابوری - سایت کلاس درسی]</ref>  

ماجرای مرگ شیخ عطار نیشابوری از غم‌انگیزترین رویدادهای روزگار است که در روان خواننده اثری دردناک دارد. راویان و تذکره‌نویسان در باره‌ی مرگ عطار نیشابور نوشته‌اند که پس از تسلط چنگیزخان مغول بر شهرهای خراسان، عطار نیز به دست مغول‌ها اسیر گشت. یک سرباز مغول می‌خواست عطار نیشابوری را بکشد، شخصی گفت که این پیرمرد را نکُش تا به خون‌بهای او هزار درهم بدهم. عطار گفت: مفروش که بهتر از این مرا خواهند خرید. پس از ساعتی شخص دیگری گفت: این پیر را نکُش که به خون‌بهای او یک کیسه کاه تورا خواهم داد. عطار گفت: بفروش که بیش از این نمی‌ارزم. سرباز مغول از گفته‌ی عطار خشم‌گین شد؛ و او را به‌قتل رساند.<ref name=":6" />  

شیخ بهایی در کتاب معروف خود کشکول، این واقعه را چنین تعریف می‌کند که وقتی لشگر تاتار به نیشابور رسید، اهالی نیشابور را قتل عام کردند و ضربت شمشیری توسط یکی از مغولان بر دوش شیخ عطار خورد که شیخ با همان ضربت از دنیا رفت؛ و نقل کرده‌اند که چون خون از زخمش جاری شد عطار دانست که مرگش نزدیک است. با خون خود بر دیوار این رباعی را نوشت:

                                                در کوی تو رسم سرفرازی این است        مستان تو را کمینه بازی این است

{{ب|آن دم که با خیالت دل را ز عشق گوید|عطار اگر شود جان اندر میان نگنجد}}{{پایان شعر}}

<ref name=":8">دیوان عطار نیشابوری - غزل شماره ۱۶۷</ref>

{{ب|عشقش آتش بود کردم مجمرش از دل چو عود|آتش سوزنده بر هم عود و هم مجمر بسوخت}}

{{ب|بخشای بر غریبی کز عشق می‌نمیرد|کفر و ایمانش نماند و مؤمن و کافر بسوخت}}{{پایان شعر}}

<ref>دیوان عطار نیشابوری - غزل شماره ۲۲</ref>

{{ب|تا خلاصی یافت عطار از میان این دو دریا|غرقه‌ی دریای دیگر گشت و دایم کامران شد}}{{پایان شعر}}

<ref>دیوان عطار نیشابوری - غزل شماره ۲۵۷</ref>

{{ب|عطار گریزان است از صحبت نا اهلان|گر عین عیان خواهید از خلق بپرهیزید}}{{پایان شعر}}

<ref>دیوان عطار نیشابوری - غزل شماره ۳۷۷</ref>

{{ب|دلبر تو دایما بر در دل حاضر است|رو در دل برگشای حاضر و بیدار باش}}

{{ب|ناحیت دل گرفت لشگر غوغای نفس|پس تو اگر عاشقی عاشق هشیار باش}}

{{ب|گر دل و جان تو را در بقا آرزوست|دم مزن و در فنا همدم عطار باش}}{{پایان شعر}}

<ref>دیوان عطار نیشابوری - غزل شماره ۴۱۸</ref>

{{ب|تا دل عطار یافت پرتو این آفتاب|گشت ز عطار سیر، رفت به صحرای عشق}}{{پایان شعر}}

<ref>دیوان عطار نیشابوری - غزل شماره ۴۴۹</ref>