سعدی: تفاوت میان نسخه‌ها

گر مرا زار بکشتن دهد آن یار عزیز

تا نگویی که در آن دم غم جانم باشد

گویم از بنده مسکین چه گنه صادر شد

کو دل‌آزرده شد از من غم آنم باشد.<ref name=":5" />

رستمی باید که پیشانی کند با دیو نفس

گر بر او غالب شویم، افراسیاب افکنده‌ایم

سعدیا عشق نیامیزد و شهوت با هم

پیش تسبیح ملائک نرود دیو رجیم

چشم کوته‌نظران بر ورق صورتِ خوبان

خط همی بیند و عارف، قلم صنع خدا را

هر کسی را نتوان گفت که صاحب‌نظر است

عشق‌بازی دگر و نفس‌پرستی دگر است

جماعتی که ندانند حظّ روحانی

تفاوتی که میان دو آب و انسان است

گمان برند که در باغ عشق، سعدی را

نظر به سیب زنخدان و نار پستان است

مرا هر آینه خاموش بودن اولی‌تر که

جهل پیش خردمند عذر نادان است

چه خبر دارد از حقیقت عشق

پای‌بند هوای نفسانی؟

تو را چنان‌که تویی، من صفت ندانم کرد

که عرض جامه به بازار در نمی‌گنجد

به‌هرحال و با آگاهی از تمام محدودیت‌های ادراکی بشر و مقتضیات زبان در گزارشِ گزاره‌های عرفانی، اوسعدی نیز هم‌چون جلال‌الدین مولانا، ناگزیر روی به الفاظ می‌آورد و برای توصیف حق یا معشوق در سخن سعدی، نمادهای انسانی را برمی‌گزیند؛ و معشوقی را معرفی می‌کند که دست‌یافتنی و ملموس است. هنر سعدی وقتی نمود پیدا می‌کند که در این توصیف‌گری چنان مستانه سخن می‌راند که مخاطب همواره در تردید است که با عشقی زمینی روبه‌رو است یا آسمانی. اگرچه در زبان عارفان:

عاقبت ما را بدان سر رهبر است  

دانی چه‌گفت مرا آن بلبل سحری؟

تو خود چه آدم‌ای کز عشق بی‌خبری؟

اشتر به شعر عرب در حالت است و طرب

گر ذوق نیست تو را، کژ طبع جانوری

عاشقان کشتگان معشوق‌اند

هر که زنده است در خطر باشد

همه عالم جمال طلعت او است

تا که را چشم این نظر باشد

کس ندانم که دل بدو ندهد

مگر آن کس که بی‌بصر باشد<ref name=":13" />

گفتیم که عقل از همه کاری به درآید

بی‌چاره فرومانْد چو عشقش به سر افتاد

عقل را گر هزار حجّت است

عشق دعوی کند به بطلانش

یارا قدحی پر کن از آن داروی مستی

تا از سر صوفی برود علّت هستی

عاقل متفکر بود و مصلحت‌اندیش

در مذهب عشق آی و از این جمله برستی

ره عقل جز پیچ بر پیچ نیست

برِ عارفان جز خدا هیچ نیست

توان گفتن این با حقایق‌شناس

ولی خرده گیرند اهل قیاس<ref name=":13" />

دریای فراوان نشود تیره به سنگ

عارف که برنجد تُنگ آب است هنوز<ref name=":13" />

نُه کرسی فلک نهد اندیشه زیرِ پای

تا بوسه بر رکابِ قزل ارسلان زند

چه حاجت که نُه کرسی آسمان

نهی زیر پای قزل ارسلان

مگو پای عزّت بر افلاک نِه

بگو روی اخلاص بر خاک نِه

به طاعت بنه چهره بر آستان

که این است سر جاده‌ی راستان<ref name=":13" />

کرامت جوان‌مردی و نان‌دهی است

مقالات بیهوده، طبل تهی است

رقص حلال بایدت، سنّتِ اهل معرفت

دنیا زیر پای نِه، دست به آخرت فشان

رقص وقتی مسلّمت باشد

کآستین بر دو عالم افشانی

جز خداوندان معنا را نغلطاند سماع

اوّلت مغزی بباید تا برون آیی ز پوست

منِ رمیده‌دل آن بهْ که در سماع نیایم

که گر به پای درآیم به در برند به دوشم

شراب‌خورده‌ی معنا چو در سماع آید

چه جای جامه، که بر خویشتن بدرّد پوست

مشغول تو را گر بگدازند به دوزخ

با یاد تو دردش نکند هیچ عذابی

عاصیان از گناه توبه کنند

عارفان از عبادت استغفار<ref name=":13" />

علی بن احمد بن ابی‌بکر بیستون که نخستین نسخه‌ی دیوان سعدی شیرازی را در ۷۲۶ ق، یعنی ۳۵ سال پس از درگذشت وی گردآوری و تنظیم کرده‌است، در مقدمه‌اش بر کلیات سعدی، این‌گونه از او یاد می‌کند:

این دو سطر، علاوه بر نام و لقب سعدی، جایگاه معنوی او را در نظر معاصرانش نیز معلوم می‌دارد، القابی مانند فقیه، ادیب، عارف، عاشق و مصلح که بیان‌گر چند وجه مهم شخصیت اوست که شامل، فقه (شیخ‌الشیوخ شرف‌المله و الحق والدین)، اخلاق (مصلح‌الاسلام والمسلمین)، سخنوری و ادب (افصح‌المتکلمین) و سیر و سلوک (قدوه‌المحققین و مفخر السالکین) می‌شود.