صادق هدایت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''صادق هدایت،''' (زاده‌ی ۲۸ بهمن ۱۲۸۱، تهران – درگذشته‌ی ۱۹ فروردین ماه ۱۳۳۰، پاریس) داستان‌نویس، مترجم و روشن فکر ایرانی بود. صادق هدایت از پیش‌گامان و بنیان‌گذاران داستان‌نویسی مدرن معاصر به‌شمار می‌آید. پدرش هدایت‌قلی‌خان اعتضادالملک از رجال سیاسی قاجار بود. صادق هدایت پس از پایان تحصیلاتش در مدرسه‌ی سن‌لویی عازم بلژیک شد؛ و در رشته ریاضیات محض ادامه تحصیل داد. سپس با تغییر رشته تحصیلی‌اش به پاریس رفت. صادق هدایت در همین دوران داستانی را با نام  ''مرگ،'' در مجله‌ی ایرانشهر در آلمان منتشر کرد؛ و مقاله‌ای را نیز با نام ''جادوگری در ایران،'' در مجله‌ی له‌ویل دلیس، به چاپ رساند. صادق هدایت در سال ۱۳۰۷، اقدام به خودکشی کرد. او خودش را از پلی به رودخانه مارن فرانسه انداخت؛ اما توسط سرنشینان قایقی نجات یافت. هدایت پس از این خودکشی، آثاری هم‌چون: پروین دختر ساسان، زنده‌به‌گور، و مادلن، را خلق کرد که منجر به دوستی او با مسعود فرزاد، '''[[بزرگ علوی]]''' و مجتبی مینوی گردید؛ و تشکیل حلقه دوستی، معروف به ''ربعه'' رقم خورد. صادق هدایت سپس به ایران بازگشت و در بانک ملی مشغول کار شد. او با انتشار کتاب وغ‌وغ ساهاب، که کتابی طنز با محتوای سیاسی و انتقادی بود، ممنوع‌القلم گردید. صادق هدایت نخستین نویسنده‌ی تاریخ ایران است که زیر تیغ سانسور رفت. با این وجود تعداد زیادی از کتاب‌های او شامل مجموعه سه قطره خون، گرداب، دون ژوآن کرج، علویه خانم و سفرنامه اصفهان در همین دوران ممنوع‌القلمی منتشر شد. گرماگرم سال‌های جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط متفقین، منجر به باز شدن فضای سیاسی کشور شد. این واقعه فرصت مناسبی برای اهل قلم و روشن‌فکران ایجاد کرد تا به وظیفه‌ی اجتماعی خود عمل کنند. صادق هدایت نیز با استفاده از این فرصت، کتاب معروف سگ ولگرد، چند اثر ترجمه از فرانتس کافکا و زبان پهلوی، داستان بلند حاجی‌آقا و مجموعه‌ی ولنگاری را منتشر کرد که شدت‌گیری روح انتقادی او در این آثار مشهود بود. خیلی از آثار صادق هدایت، هم پیش از [[انقلاب ضد سلطنتی|'''انقلاب''' '''ضدسلطنتی''']] و هم در دوران جمهوری اسلامی، ممنوع‌الانتشار بوده‌اند. در سال ۱۳۸۵، نیز چاپ و انتشار مجدد همه‌ی کتاب‌های صادق هدایت، بدون نظارت و بررسی به حالت تعلیق درآمد. صادق هدایت از تاثیرگذارترین نویسندگان تاریخ ایران بر روند نوگرایی است. وی نه‌تنها  انقلابی در داستان‌نویسی فارسی ایجاد کرد، بلکه جهان‌بینی، سبک و شیوه‌ی خود را نیز در آثار نویسندگان نسل پس از خود، مانند: '''[[غلامحسین ساعدی]]'''، هوشنگ گلشیری و عباس معروفی نیز به ودیعه گذاشت، تا جایی که بسیاری او را هم‌تراز با نویسندگان مشهوری نظیر [[بزرگ علوی]]، محمدعلی جمال‌زاده و '''[[صادق چوبک]]'''، که پدران داستان‌نویسی نوین فارسی هستند، می‌دانند. بخش مهم و عمده‌ای از آثار صادق هدایت شامل انتقاد و اعتراض است. خرافه‌پرستی، مذهب‌گرایی مفرط، استبداد، حاکمیت، جنگ و حتی اشکال به‌ظاهر زیبای زندگی، زیر تیغ قلم صادق هدایت می‌روند. جهانی که او ارائه می‌دهد، واقعیت‌های روزگار او است. وی سرانجام در نوزدهم فروردین ۱۳۳۰، به‌وسیله‌ی گاز به زندگی خود پایان داد. پیکر صادق هدایت با تشیع جمعیت اندکی از ایرانیان مقیم فرانسه و هم‌چنین شهروندان فرانسوی در آرامستان پرلاشیز که یکی از معروف‌ترین گورستان‌های پاریس است، به خاک سپرده شد.

== تولد و خانواده ==

صادق هدایت، در ۲۸ بهمن‌ماه ۱۲۸۱، در خانواده‌ای نامدار متولد شد. پدرش هدایت‌قلی‌خان اعتضادالملک از رجال سیاسی قاجار بود. مادر او زیورالملوک، دختر حسین‌قلی مخبرالدوله، از سیاستمداران سرشناس در دوران '''[[ناصرالدین شاه]]''' به‌شمار می‌آمد. صادق هدایت دارای دو خواهر بزرگتر از خود و هم‌چنین دو برادر بزرگ‌تر به نام‌های عیسی خان و محمود خان بود؛ و یک خواهر کوچک‌تر از خود نیز داشت. برادران صادق هدایت دارای طبع ادبی و هنری بودند؛ و مناصب مختلفی هم در دستگاه سیاسی کشور داشتند. سپهبد حاج‌علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر '''[[محمدرضا پهلوی|محمدرضا شاه پهلوی]]'''، شوهر خواهر صادق هدایت بود.<ref name=":0">[https://arga-mag.com/392607/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA زندگینامه صادق هدایت - سایت آرگا]</ref>  

== تحصیلات ==

صادق هدایت در سن ۶ سالگی، با ورود به مدرسه علمیه تهران، تحصیلات ابتدایی خود را آغاز کرد و در همین اوقات با انتشار روزنامه‌ی دیواری ''ندای اموات''، استعداد خود را نمایان کرد. دوران دبیرستان صادق هدایت در مدرسه دارالفنون بود که به خاطر بیماری چشم‌درد مجبور به ترک مدرسه شد؛ اما سال بعد در مدرسه ''سن‌لویی'' که متعلق به فرانسوی‌ها بود، تحصیلات خود را ادامه داد. در واقع مدرسه‌ی سن‌لویی، سرآغاز آشنایی صادق هدایت با ادبیات جهان بود.<ref name=":1">[https://www.kojaro.com/2021/8/28/192292/sadegh-hedayat-biography/ صادق هدایت کیست؟ بیوگرافی و آثار - سایت کجارو]</ref>  

== سفر به اروپا ==

به هرحال این خودکشی ناموفق الهام‌بخش نخستین داستان‌ها و نمایشنامه‌های معروف او است. هدایت پس از این خودکشی، آثاری هم‌چون: پروین دختر ساسان، زنده‌به‌گور و مادلن، را خلق کرد که منجر به دوستی او با مسعود فرزاد، بزرگ علوی و مجتبی مینوی گردید؛ و تشکیل حلقه دوستی، معروف به ''ربعه'' رقم خورد. صادق هدایت کمی پس از این ماجرا یک‌بار دیگر تحصیلاتش را نیمه‌کاره رها کرد؛ و به تهران بازگشت. او با بی‌رغبتی در بانک ملی برای امرار معاش و گذران زندگی مشغول به کار شد.<ref name=":1" />  

== ممنوع‌القلم ==

می‌توان گفت سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۴، دوران شکوفایی فعالیت صادق هدایت است. وی پس از هم‌کاری در نگارش مجموعه‌ی ''انیران''، همراه با بزرگ علوی و علی شیرازپور پرتو، مجموعه‌ی سایه‌روشن، نمایشنامه مازیار و کتاب وغ‌وغ ساهاب را منتشر کرد. وغ‌وغ ساهاب کتابی طنز با محتوای انتقادی و سیاسی بود، که انتشار آن باعث شد تا صادق هدایت با حکم مستقیم وزیر معارف وقت، ممنوع‌القلم شود. بنابراین صادق هدایت نخستین نویسنده‌ی تاریخ ایران است که زیر تیغ سانسور رفت. با این وجود تعداد زیادی از کتاب‌های او شامل مجموعه سه قطره خون، گرداب، دون ژوآن کرج، علویه خانم و سفرنامه اصفهان در همین دوران ممنوع‌القلمی منتشر شد.<ref name=":1" />  

== سفر به هند ==

== ممنوع‌الانتشار آثار هدایت ==

خیلی از آثار صادق هدایت، هم پیش از [[انقلاب ضد سلطنتی|'''انقلاب''' '''ضدسلطنتی''']] و هم در دوران جمهوری اسلامی، ممنوع‌الانتشار بوده‌اند. نخستین بار در سال ۱۳۸۴، انتشار دو کتاب حاجی‌آقا و بوف کور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ممنوع شد؛ و در سال ۱۳۸۵، نیز چاپ و انتشار مجدد همه‌ی کتاب‌های صادق هدایت، بدون نظارت و بررسی به حالت تعلیق درآمد، ولی در همین سال‌های اخیر و با واسطه‌گری برادرزاده‌اش جهانگیر هدایت، برخی از آثار او البته با سانسور و وارسی فراوان به چاپ رسیده است. صادق هدایت خودش در آن روزگار در این باره، طی نامه‌ای به شهید نورایی می‌نویسد:<blockquote>«شنیدم اخیراً یکی دیگر از آثار جاودانی حقیر را بدون اجازه چاپ کرده‌اند! البته با اغلاط و افتادگی و مسخرگی و سانسور اسلامی و اخلاقی. نمی‌دانم چرا با دیگران این شوخی‌ها را نمی‌کنند؟»</blockquote>البته هیچ‌کس نمی‌تواند مانع و سد هنر بشود، زیرا چاپ نسخه‌های اصلی کتاب‌های صادق هدایت، توسط انتشارات زیرزمینی منتشر می‌شود؛ و توزیع این کتاب‌ها هم به وسیله‌ی دست‌فروش‌ها به سادگی انجام می‌گیرد.<ref name=":1" />  

== ایدئولوژی و تفکرات ==

صادق هدایت از تاثیرگذارترین نویسندگان تاریخ ایران بر روند نوگرایی است. صادق هدایت نه‌تنها انقلابی در داستان‌نویسی فارسی ایجاد کرد، بلکه جهان‌بینی، سبک و شیوه‌ی خود را نیز در آثار نویسندگان نسل پس از خود، مانند: غلامحسین ساعدی، هوشنگ گلشیری و عباس معروفی نیز به ودیعه گذاشت. تا جایی که بسیاری او را هم‌تراز با نویسندگان مشهوری نظیر '''[[بزرگ علوی]]'''، محمدعلی جمال‌زاده و '''[[صادق چوبک]]'''، که پدران داستان‌نویسی نوین فارسی هستند، می‌دانند.<ref name=":1" />  

== سبک و محتوای آثار ==

منزل پدری صادق هدایت در تهران که توسط اعتضادالملک ساخته شد، یکی از خانه‌های تاریخی پایتخت به‌شمار می‌رود که با شماره ۲۴۹۱، در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده است. مالکیت فعلی این خانه بر عهده بیمارستان امیر اعلم است. این خانه‌ی تاریخی تا سال ۱۳۸۱، به‌عنوان کودکستان مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ و پس از اعتراض‌ها و تلاش جهانگیر هدایت برادرزاده‌ی صادق هدایت، تبدیل به کتابخانه شد. در سال ۱۳۹۲، از اتاق‌ها و محوطه‌ی این خانه، به‌عنوان انبار ضایعات بیمارستانی استفاده می‌شد. از طرفی هم به این خانه صدمات زیادی وارد گردید؛ و هم‌اکنون نیز شرایط نامطلوبی دارد. با وجود این‌که خانه‌ی اعتضادالملک در فهرست آثار ملی ثبت شده است، اما رویکردهای خصمانه و نگاه‌های ممنوعه به شخصیت صادق هدایت، مانع توجه‌هات لازم و رسیدگی به این اثر تاریخی شده است. خانه‌ی صادق هدایت در تهران واقع در خیابان سعدی، بالاتر از خیابان منوچهری ضلع جنوب غربی بیمارستان امیر اعلم، خیابان تقوی-خیابان هدایت-پلاک ۳، است.<ref name=":1" />  

* سه قطره خون (سال ۱۳۱۱)  

* علویه خانم (سال ۱۳۲۲)  

* سایه روشن (سال ۱۳۱۲)  

* حاجی آقا (سال ۱۳۲۴)<ref name=":4" />  

رمان بوف کور یکی از شاهکارهای ادبی جهان است که بنا بر نظر نویسندگان و هنرمندان، یکی از ۲۰ اثر برتر قرن بیستم محسوب می‌شود. کتاب بوف کور از دو بخش جداگانه تشکیل شده است که با احتساب برخی توصیف‌ها و نشانه‌ها، پیوند ناگسستنی دارند.<blockquote>«... فهمیدم که تا ممکن است باید خاموش شد؛ تا ممکن است باید افکار خودم را برای خودم نگه دارم و اگر حالا تصمیم گرفتم که بنویسم، فقط برای این است که خودم را به سایه‌ام معرفی بکنم… من فقط برای سایه ی خودم مینویسم که جلوی چراغ به دیوار افتاده است، باید خودم را بهش معرفی کنم.» (بوف کور ص۴)</blockquote>رمان بوف کور تک‌گویی یک راوی را پی می‌گیرد که مبتلا به توهم و آشفتگی‌های روانی است. این رمان، اثری بی‌نظیر و از مهم‌ترین کتاب ادبیات معاصر ایران به‌شمار می‌رود که با به‌کارگیری از ترقی هنر، به مفهوم انسان خودآگاه در پرده‌هایی از وحشت، انزوا، استبداد، سانسور و جامعه‌ای خرافه‌زده می‌پردازد. این کتاب نسبت به دیگر آثار صادق هدایت، از عمق و پیچیدگی بیشتری برخوردار است؛ و مخاطب را به دنیایی تاریک و تیره هدایت می‌کند که وارد شدن به آن شجاعت ویژه‌ای می‌طلبد. شهرت رمان بوف کور در حدی است که انتشار آن در ۷۰ کشور و ترجمه آن به ۲۲ زبان زنده جهان صورت گرفته است. بوف کور شاهکاری است که علاوه بر ارزش یک اثر هنری، واقعیت‌های اجتماعی به تصویر می‌کشد؛ و جامعه‌ی خرافه‌پرست و حکمیت استبداد را به زیر تیغ می‌برد.<ref name=":1" />  

داستان بوف کور به چندین زبان زنده‌ی دنیا از جمله زبان‌های انگلیسی، آلمانی، فرانسوی، سوئدی، اسپانیایی و چندین زبان دیگر ترجمه شده و مورد تمجید قرار گرفته است. آندره بروتون، شاعر و نویسنده شهیر فرانسوی بوف کور را جزو ۲۰ کتاب شاهکار قرن بیستم میلادی می‌داند؛ و هنری میلر نویسنده‌ی معروف آمریکایی در مورد کتاب بوف کور می‌نویسد: رمان بوف کور صادق هدایت کتابی است که من آرزو دارم روزی مانند آن را بنویسم. من نظیر این داستان در هیچ زبانی ندیده‌ام. من این کتاب را واقعاً دوست می‌دارم.<ref name=":5">[https://youman.ir/%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA/ زندگینامه و آثار صادق هدایت - سایت یومن]</ref>  

* زنده‌به‌گور

* حاجی مراد

* آبجی خانم

==== حاجی آقا ====

کتاب حاجی آقا پس از رمان بوف کور، بلندترین کار داستانی صادق هدایت است. این داستان در زمان جنگ جهانی دوم اتفاق می‌افتد؛ و محور اصلی آن فردی به نام حاجی ابوتراب از بازاریان تهران است که صفات اخلاقی بدی دارد. این کتاب دارای محتوای سیاسی-اجتماعی و آمیخته به طنز است که از زبان سوم شخص روایت می‌شود. کتاب حاجی آقا مورد استقبال فروانی قرار گرفت؛ و به چندین زبان نیز ترجمه شده است.<ref name=":5" />