|
|
| (۳۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| [[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]] | | [[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]] |
| {{جعبه زندگینامه | | {{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده |
| | اندازه جعبه = | | | نام = عبدالهادی حائری |
| | عنوان =
| | | تصویر = عبدالهادی حائری.jpg |
| | تصویر = اسماعیل امیرخیزی.jpg | | | توضیح تصویر = عبدالهادی حائری، تاریخ‌نگار و پژوهشگر |
| | اندازه تصویر = | | | نام اصلی = |
| | عنوان تصویر =محمد اسماعیل امیرخیزی | | | زمینه فعالیت = |
| | تاریخ مرگ = ۲۷ بهمن ۱۳۴۴ | | | ملیت = |
| | مکان مرگ = تهران | | | تاریخ تولد = سال ۱۳۱۴ |
| | عرض جغرافیایی محل دفن = | | | محل تولد = قم |
| | طول جغرافیایی محل دفن = | | | والدین = |
| | latd = | | | تاریخ مرگ = ۲۳ تیر ۱۳۷۲ |
| | latm = | | | محل مرگ = مشهد |
| | lats = | | | علت مرگ = |
| | latNS = | | | محل زندگی = |
| | longd = | | | مدفن = |
| | longm = | | | در زمان حکومت = |
| | longs = | | | اتفاقات مهم = |
| | longEW = | | | نام دیگر = |
| | محل زندگی = تبریز، تهران، استانبول، برلین، بغداد | | | لقب = |
| | ملیت = | | | بنیانگذار = |
| | نژاد = | | | پیشه = تاریخ‌نگار، استاد دانشگاه |
| | تابعیت = | | | سال‌های نویسندگی = |
| | تحصیلات = مکتب‌خانه‌های تبریز (ادب فارسی و عربی) | | | سبک نوشتاری = تاریخ‌نگاری عین‌گرا، تحلیل تاریخی |
| | دانشگاه = | | | کتاب‌ها = تشیع و مشروطیت در ایران، نخستین رویارویی اندیشه‌گران با تمدن بورژوازی غرب، آنچه گذشت و... |
| | پیشه = نویسنده، شاعر، مورخ، ادیب، معلم | | | مقاله‌ها = بیش از ۳۶ مقاله فارسی و انگلیسی |
| | سال‌های فعالیت = ۱۲۸۲–۱۳۴۴ | | | نمایشنامه‌ها = |
| | کارفرما = وزارت معارف | | | فیلم‌نامه‌ها = |
| | نهاد = انجمن ایالتی آذربایجان، کمیته میلیون ایرانی | | | دیوان اشعار = |
| | نماینده = نماینده اردبیل در انجمن ایالتی آذربایجان | | | تخلص = |
| | شناخته‌شده برای = نقش در نهضت مشروطیت، همکاری با ستارخان و خیابانی، آثار تاریخی و ادبی | | | فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها) = |
| | نقش‌های برجسته = منشی و مستشار ستارخان، عضو هیئت مدیره قیام آزادیستان | | | همسر = |
| | سبک = قصیده‌سرایی، نثر تاریخی | | | شریک زندگی = |
| | تأثیرگذاران = ستارخان، شیخ محمد خیابانی، سیدحسن تقی‌زاده | | | فرزندان = |
| | تأثیرپذیرفتگان = محمدحسین شهریار | | | تحصیلات = دکتری اسلام‌شناسی |
| | شهر خانگی = | | | دانشگاه = دانشگاه تهران، دانشگاه مک‌گیل مونترال کانادا |
| | تلویزیون = | | | حوزه = |
| | لقب = هنر، گرامی | | | شاگرد = |
| | حزب = | | | استاد = عبدالحسین زرین‌کوب، محمد معین، بدیع‌الزمان فروزانفر |
| | جنبش = نهضت مشروطیت، قیام آزادیستان | | | علت شهرت = |
| | مخالفان = | | | تأثیرگذاشته بر = |
| | هیئت = | | | تأثیرپذیرفته از = |
| | دین =اسلام | | | وبگاه = |
| | مذهب = | | | imdb_id = |
| | منصب = رئیس دارالفنون، رئیس فرهنگ آذربایجان | | | جوایز = جایزه کتاب سال ۱۳۶۸، استاد نمونه دانشگاه فردوسی (۱۳۷۰–۱۳۷۱) |
| | مکتب = | | | گفتاورد = |
| | آثار = قیام آذربایجان و ستارخان، تاریخ فرهنگ و ادب آذربایجان، تصحیح بوستان سعدی، تصحیح دیوان عنصری، قطعات منتخبه زبان فارسی | | | امضا = |
| | خویشاوندان سرشناس = | | | پانویس = |
| | فرزندان = | | }} |
| | جوایز =
| | '''عبدالهادی حائری'''، (متولد سال ۱۳۱۴، قم – درگذشته ۲۳ تیر ۱۳۷۲، مشهد) پژوهشگر برجسته تاریخ معاصر ایران، در قم در خانواده‌ای مذهبی متولد شد. او نوه دختری شیخ عبدالکریم حائری یزدی، بنیانگذار حوزه علمیه قم، بود و به دلیل فضای خانوادگی مذهبی، از تحصیل رسمی اولیه محروم ماند، اما با پشتکار دیپلم ادبی اخذ کرد. عبدالهادی حائری در دانشکده الهیات دانشگاه تهران از محضر عبدالحسین زرین‌کوب و دیگران بهره برد و لیسانس الهیات گرفت. وی در سال ۱۳۴۳ با بورس به کانادا رفت و فوق‌لیسانس و دکترای اسلام‌شناسی (با رساله تشیع و مشروطیت) را از دانشگاه مک‌گیل اخذ کرد. او چهار سال در دانشگاه برکلی تدریس کرد و مقالات انگلیسی منتشر نمود. عبدالهادی حائری در سال ۱۳۵۷ به ایران بازگشت و در دانشگاه فردوسی مشهد به تدریس تاریخ معاصر پرداخت؛ در سال ۱۳۷۰–۱۳۷۱ استاد نمونه شد. آثار کلیدی‌اش «تشیع و مشروطیت در ایران»، «نخستین رویارویی اندیشه‌گران با تمدن بورژوازی غرب»، «آنچه گذشت» (خودزندگینامه)، و «تاریخ جنبش‌های فراماسونری» است. دیدگاه‌های او بر دو رویه تمدن غرب (دانش و استعمار) و نقش علما در مشروطیت تأکید دارد. عبدالهادی حائری در ۲۳ تیر ۱۳۷۲ بر اثر سرطان در مشهد درگذشت.<ref name=":0">[https://rasekhoon.net/mashahir/show/595980 عبدالهادی حائری - راسخون]</ref><ref name=":1">[https://raahak.com/?p=9418 زندگی، آثار و اندیشه‌های تاریخ‌نگارانۀ دکتر عبدالهادی حائری - راهک]</ref><ref name=":2">[https://www.edub.ir/education/view/19141:%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C+%D8%AD%D8%A7%D8%A6%D8%B1%DB%8C%D8%8C+%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4%DA%AF%D8%B1+%D9%88+%D8%B5%D8%A7%D8%AD%D8%A8+%D9%86%D8%B8%D8%B1+%D8%AF%D8%B1+%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE+%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1+%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 عبدالهادی حائری، پژوهشگر و صاحب نظر در تاریخ معاصر ایران - بانک مقالات ایران]</ref><ref name=":3">[https://mashhadchehreh.shahraranews.ir/fa/news/957/%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%AD%D8%A7%D8%A6%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%E2%80%8A%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%A9%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%81%D8%B1%D8%AF%D9%88%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF تاریخ معاصر؛ درباره دکتر عبدالهادی حائری - مشهد چهره]</ref><ref name=":4">[https://www.karkhanedar.com/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%AD%D8%A7%D8%A6%D8%B1/ مروری بر زندگی و اندیشه عبدالهادی حائری؛ غرب شناس بی ادعا - کارخانه‌دار]</ref><ref name=":5">[https://www.ibna.ir/news/537051/%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%AD%D8%A7%D8%A6%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%D8%A7-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C «عبدالهادی حائری»؛ از منطق در تاریخ‌نگاری تا امید در زندگانی - ایبنا]</ref><ref name=":6">[https://www.oral-history.ir/?page=post&id=2068 نگاهی به «آنچه گذشت» - تاریخ شفاهی ایران]</ref><ref name=":7">[https://www.wahr.ir/%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%AD%D8%A7%D8%A6%D8%B1%DB%8C/ عبدالهادی حائری - مجله پژوهشگر تاریخ]</ref><ref name=":8">[https://pezeshki.blogfa.com/post/55 بررسی مقایسه‌ای تاریخ‌نگاری فریدون آدمیت و عبدالهادی حائری - دانش سیاسی]</ref> |
| | امضا =
| |
| | اندازه امضا =
| |
| | وبگاه =
| |
| | پانویس =
| |
| | اتهام‌ها =
| |
| | مجازات =
| |
| |نام=محمد اسماعیل امیرخیزی|تاریخ تولد=۱۹ آذر ۱۲۵۵|مکان تولد=تبریز، محله امیرخیز}}
| |
| '''محمد اسماعیل امیرخیزی'''، (متولد ۱۹ آذر ۱۲۵۵، تبریز - درگذشته ۲۷ بهمن ۱۳۳۴، تهران) متخلص به هنر و گرامی، فرزند محمدتقی، نویسنده، شاعر، پژوهشگر، ادیب، محقق، مورخ و از رجال برجسته [[جنبش مشروطه ایران|نهضت مشروطیت ایران]]، در محله امیرخیز تبریز زاده شد. او تا ۱۴ سالگی مقدمات ادب فارسی و عربی را در مکتب‌خانه‌های تبریز فرا گرفت و سپس در تجارتخانه پدرش (دکان بزازی) مشغول به کار شد. اسماعیل امیرخیزی در سن ۲۷ سالگی به حج رفت و در استانبول با مفاهیم مشروطه و جمهوری از طریق جراید و گفتگوها آشنا شد. از آغاز نهضت مشروطیت به آزادی‌خواهان پیوست و به عنوان نماینده اردبیل در انجمن ایالتی آذربایجان شرکت کرد. پس از اعتبار یافتن سردار ملّی [[ستارخان]]، به عنوان منشی ظاهری و مستشار باطنی او منصوب شد و در دستگاه او عاملی مؤثر بود.
| |
| | |
| پس از افتتاح مجلس شورای ملی دوره دوم، همراه ستارخان به تهران رفت، اما پس از حادثه پارک اتابک (تیرخوردن ستارخان)، با اجازه او به تبریز بازگشت. در ۱۳۳۰ قمری/۱۹۱۲ میلادی به دلیل تجاوز روس‌ها و فشار استبداديان به استانبول هجرت کرد، سپس به دعوت [[سیّدحسن تقی‌زاده|سیدحسن تقی‌زاده]] به برلین رفت و در کمیته میلیون ایرانی فعالیت کرد. در ۱۳۳۳ قمری/۱۹۱۵ میلادی برای کمک به میلیون به بغداد رفت، اما پس از سقوط بغداد به دست انگلیس، به استانبول بازگشت و دو سال ماند. پس از ۷ سال دوری، با خروج روس‌ها از آذربایجان، به تبریز بازگشت و در ۱۲۹۸ شمسی به وزارت معارف پیوست و در دبیرستان محمودیه تدریس کرد. محمداسماعیل امیرخیزی به [[شیخ محمد خیابانی]] پیوست و با پیشنهاد او به هیئت مدیره قیام درآمد؛ پیشنهاد تغییر نام آذربایجان به آزادیستان از او بود. از یاران و مشاوران شیخ بود و در انتخاب ریاست گارد ملی، کلنل [[محمدتقی پسیان|محمدتقی خان پسیان]] را پیشنهاد داد (هرچند سید مرتضی دیبا منصوب شد). او در فرستادن مجاهدان به اهر، پیشنهاد نگهداشتن نیروها در پل آجی را داد. پس از قتل خیابانی، از سیاست کناره گرفت و به امور فرهنگی روی آورد.
| |
| | |
| تا ۱۳۱۴ شمسی، اسماعیل امیرخیزی اداره مدرسه فردوسی را بر عهده داشت، سپس به تهران رفت و ریاست دارالفنون را عهده‌دار شد. در ۱۳۲۱ شمسی به تبریز بازگشت و ریاست فرهنگ آذربایجان را بر عهده گرفت، اما دو سال بعد به تهران آمد و از ۱۳۲۵ شمسی دوباره ریاست دارالفنون را بر عهده داشت. در ۱۳۲۸ شمسی بازنشسته شد و در ۲۷ بهمن ۱۳۴۴ شمسی، در تهران درگذشت و در بهشت زهرا دفن شد. آثارش شامل تصحیح بوستان [[سعدی]]، تصحیح دیوان عنصری، قیام آذربایجان و ستارخان، تاریخ فرهنگ و ادب آذربایجان، قطعات منتخبه زبان فارسی و اشعار و مقالات متعدد در جراید است. اسماعیل امیرخیزی معلم شهریار بود و تأثیرگذار بر ادبیات آذربایجان؛ تأکید بر حفظ زبان فارسی، تعلیم دختران، تشکیل شورای فرهنگ، و آموزش بزرگسالان داشت. با وجود مجاهدات، قربانی توطئه سکوت شد و نامش در سایه ستارخان و خیابانی قرار گرفت.<ref name=":0">[https://www.iichs.ir/fa/news/1041/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C محمد اسماعیل امیرخیزی - پژوهشکده تاریخ معاصر]</ref><ref name=":1">[https://hamnava.ir/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%B2%D9%88%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B4%D8%B4-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D9%85 امیرخیزی، معلمی که زود فراموشش کردیم! - هم‌نوا]</ref><ref name=":2">[https://www.cgie.org.ir/fa/article/225766/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C امیرخیزی - مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی]</ref><ref name=":3">[https://nasrnews.ir/detail/36428/%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D8%8C-%DB%8C%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%DB%8C%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D8%AE%D8%A7%D9%86 اسماعیل امیرخیزی، یار و یاور ستارخان - نصرنیوز]</ref><ref name=":4">[https://azarpazhouh.ir/1403/slider/%d9%85%d8%b4%d8%b1%d9%88%d8%b7%d9%87-2/ نقش «اسماعیل امیرخیزی» در مشروطیت - آذرپژوه]</ref><ref name=":5">[https://azariha.org/11448/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D8%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B7%D8%A6%D9%87-%D8%B3%DA%A9%D9%88%D8%AA/ امیرخیزی، قربانی «توطئه سکوت» - آذری‌ها]</ref><ref name=":6">[https://shanjaan.ir/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C-%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%D9%86%D8%AF%D9%87-%D9%88-%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4/ محمد اسماعیل امیرخیزی نویسنده و پژوهشگر - شانجان]</ref>
| |
|
| |
|
| == زندگی و تحصیلات == | | == زندگی و تحصیلات == |
| محمد اسماعیل امیرخیزی، متخلص به هنر و گرامی، در ۱۹ آذر ۱۲۵۵ شمسی (۵ ذی‌الحجه ۱۲۹۴ قمری) در محله تاریخی امیرخیز تبریز، از محله‌های قدیمی و معروف این شهر، به دنیا آمد. پدرش، محمدتقی، تاجر بزازی بود و دکانی در بازار تبریز داشت. خانواده او از طبقه متوسط بودند و در محیطی فرهنگی و تجاری رشد کردند. محمد اسماعیل تا ۱۴ سالگی، به دلیل شرایط خانوادگی، در تجارتخانه پدرش مشغول به کار شد و در کنار آن به تحصیل پرداخت. این تجربه اولیه در بازار تبریز او را با فرهنگ و اجتماع شهر آشنا کرد و زمینه‌ساز گرایش‌های بعدی‌اش به مسائل اجتماعی و سیاسی شد. تبریز در آن دوره مرکز فعالیت‌های فکری و سیاسی بود که تأثیر زیادی بر شکل‌گیری شخصیت او داشت.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":6" />
| | [[پرونده:عبدالهادی حائری؛1.jpg|جایگزین=جوانی عبدالهادی حائری|بندانگشتی|280x280پیکسل|جوانی عبدالهادی حائری]] |
| | | عبدالهادی حائری در سال ۱۳۱۴ شمسی در قم، در خانواده‌ای مذهبی و سرشناس متولد شد. او نوه دختری شیخ عبدالکریم حائری یزدی، بنیانگذار حوزه علمیه قم، و فرزند میرزا احمد حائری بود. فضای مذهبی خانواده، به‌ویژه پایبندی به شئونات دینی، مانع از تحصیل رسمی او در کودکی شد. با این حال، حائری با پشتکار شخصی و مطالعه آزاد، به یادگیری علوم دینی و ادبیات پرداخت. او از طریق آزمون‌های متفرقه در دهه ۱۳۳۰ موفق به اخذ دیپلم ادبی شد. این خودآموزی نشان‌دهنده اراده قوی او برای غلبه بر محدودیت‌های خانوادگی و اجتماعی بود. محیط قم، که مرکز علوم دینی بود، در شکل‌گیری علاقه او به تاریخ و فرهنگ اسلامی نقش داشت. ارتباط خانوادگی با علما، مانند شیخ عبدالکریم، او را با چالش‌های فکری و سیاسی زمان آشنا کرد و انگیزه‌ای برای پیگیری تحصیلات عالی شد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /> |
| === تحصیلات و رشد ادبی ===
| |
| محمد اسماعیل امیرخیزی در سال ۱۲۶۲ ش، در سن ۷ سالگی، وارد مکتب‌خانه‌ای در تبریز شد و مقدمات ادب فارسی و عربی را آموخت. در سال ۱۲۶۵ ش، به مکتب سید حسین زنوزی، یکی از برجسته‌ترین مکتب‌خانه‌های تبریز، رفت و در آنجا علوم ادبی و دینی را فراگرفت. این مکتب به دلیل حضور اساتید برجسته، نقش مهمی در تربیت ادیبان داشت. پس از اتمام دوره مکتب، او به تکمیل معلومات خود نزد اساتید بزرگ ادامه داد. استعداد فطری‌اش در شعر و ادب او را به یکی از ادیبان جوان و بنام آذربایجان تبدیل کرد. توانایی او در قصیده‌سرایی و نثر ادبی از همان جوانی مورد توجه قرار گرفت. این پایه ادبی بعدها در آثارش، مانند تصحیح متون کهن و نگارش تاریخ، نمود یافت. محیط فرهنگی تبریز، که در آن زمان مرکز نشر جراید و فعالیت‌های روشنفکری بود، به رشد فکری او کمک کرد.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":6" />
| |
| | |
| === سفر حج و آشنایی با ایده‌های مشروطه ===
| |
| در سال ۱۲۸۲ ش، در سن ۲۷ سالگی، محمد اسماعیل به سفر حج رفت. در بازگشت، چند روز در استانبول اقامت کرد و از طریق مطالعه جراید عثمانی و گفتگو با روشنفکران، با مفاهیم مشروطه و جمهوری آشنا شد. این تجربه نقطه عطفی در زندگی او بود، زیرا او را با اندیشه‌های آزادی‌خواهی و اصلاحات سیاسی آشنا کرد. این آشنایی زمینه پیوستن او به نهضت مشروطیت را فراهم کرد و دیدگاهش را نسبت به استبداد قاجاری تغییر داد. بازگشت او به تبریز با انگیزه مشارکت در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی همراه بود.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":6" />
| |
| | |
| == نقش در نهضت مشروطیت ==
| |
| | |
| === پیوستن به مشروطه‌خواهان و همکاری با ستارخان ===
| |
| محمد اسماعیل امیرخیزی از آغاز نهضت مشروطیت به جمع آزادی‌خواهان پیوست. در سال۱۲۸۶ ش، به طور رسمی به طرفداران مشروطیت ملحق شد و به عنوان نماینده اردبیل در انجمن ایالتی آذربایجان، که نهادی کلیدی برای هماهنگی مشروطه‌خواهان بود، شرکت کرد. پس از شهرت یافتن ستارخان به دلیل شجاعتش در دفاع از مشروطه، انجمن ایالتی او را به عنوان منشی ظاهری و مستشار باطنی ستارخان منصوب کرد. در دستگاه سردار ملی، نقش مشورتی او بسیار برجسته بود و ستارخان در بسیاری از تصمیم‌گیری‌ها به نظرات او تکیه می‌کرد. امیرخیزی با دانش ادبی و سیاسی خود، به تنظیم مکاتبات، هماهنگی فعالیت‌ها، و ارائه راهبردهای سیاسی کمک کرد. او در حفظ انسجام نیروهای مشروطه‌خواه در تبریز نقش مهمی داشت و به عنوان حلقه اتصال بین انجمن ایالتی و ستارخان عمل کرد. این همکاری نشان‌دهنده تعهد عمیق او به آرمان‌های مشروطیت بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":6" />
| |
| | |
| === سفر به تهران و بازگشت به تبریز ===
| |
| پس از افتتاح مجلس شورای ملی دوره دوم در سال ۱۲۸۸ ش، محمد اسماعیل همراه ستارخان به تهران رفت تا در استقرار نظام مشروطه مشارکت کند. اما پس از حادثه پارک اتابک (۱۲۸۹ شمسی)، که در آن ستارخان تیر خورد و زخمی شد، امیرخیزی با اجازه او به تبریز بازگشت. این بازگشت به دلیل ناامنی‌های سیاسی و نیاز به ادامه فعالیت‌های مشروطه‌خواهانه در آذربایجان بود. او در تبریز به سازماندهی نیروهای محلی و حفظ روحیه آزادی‌خواهان کمک کرد. این دوره نشان‌دهنده وفاداری او به آرمان‌های مشروطه و رابطه نزدیکش با ستارخان بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />
| |
| | |
| === هجرت به خارج و فعالیت‌های ملی ===
| |
| امیرخیزی در سال۱۲۹۱ ش، به دلیل تجاوز روس‌ها به آذربایجان و فشار استبداديان، محمد اسماعیل به استانبول هجرت کرد. در آنجا به دعوت سیدحسن تقی‌زاده به برلین رفت و در کمیته میلیون ایرانی، که گروهی از فعالان مشروطه‌خواه بود، فعالیت کرد. در سال ۱۲۹۴ ش، برای کمک به میلیون به بغداد سفر کرد، اما پس از سقوط بغداد به دست نیروهای انگلیسی، به استانبول بازگشت و دو سال در آنجا ماند. پس از خروج روس‌ها از آذربایجان در سال ۱۲۹۷، پس از ۷ سال دوری، به تبریز بازگشت. این دوره هجرت نشان‌دهنده تعهد او به مبارزه برای آزادی و استقلال ایران در سطح بین‌المللی بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":6" />
| |
| | |
| == قیام خیابانی و فعالیت‌های سیاسی بعدی ==
| |
|
| |
|
| === پیوستن به شیخ محمد خیابانی و نقش در قیام آزادیستان === | | === فعالیت‌های اولیه و ورود به دانشگاه === |
| محمد اسماعیل امیرخیزی در سال ۱۲۹۹ ش، به شیخ محمد خیابانی، رهبر قیام آزادیستان، پیوست. این قیام از ۱۷ فروردین تا ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ ش، با هدف اصلاحات سیاسی و استقلال آذربایجان از سلطه خارجی شکل گرفت. با پیشنهاد خیابانی، امیرخیزی به هیئت مدیره قیام ملحق شد و نقش مشورتی کلیدی ایفا کرد. او پیشنهاد تغییر نام آذربایجان به «آزادیستان» را مطرح کرد که نشان‌دهنده اعتقادش به آرمان‌های آزادی‌خواهی بود. در انتخاب رئیس گارد ملی، او کلنل محمدتقی خان پسیان را پیشنهاد داد، اما شیخ، سید مرتضی دیبا را منصوب کرد. هنگام اعزام ۲۰۰ مجاهد به اهر برای مقابله با نیروهای مخالف، امیرخیزی پیشنهاد کرد نیروها در پل آجی (محل استراتژیک نزدیک تبریز) نگه داشته شوند تا از پراکندگی جلوگیری شود. این پیشنهاد نشان‌دهنده هوش استراتژیک او بود. او در تنظیم مکاتبات و هماهنگی فعالیت‌های قیام نیز نقش داشت. پس از سرکوب قیام و قتل خیابانی در شهریور ۱۲۹۹، امیرخیزی از فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت و به امور فرهنگی و آموزشی روی آورد. این تصمیم احتمالاً به دلیل فشارهای سیاسی و ناامیدی از شکست قیام بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":4" /><ref name=":6" />
| | عبدالهادی حائری در جوانی به مشاغل مختلفی از جمله کار در قرائت‌خانه عمومی قم و همکاری با اداره بهداشت برای واکسیناسیون روستاها مشغول شد. در اواخر دهه ۱۳۲۰، فعالیت‌های سیاسی را تجربه کرد و در تحصن انتخابات مجلس هفدهم در قم شرکت نمود. او مقالاتی در روزنامه‌های «استوار» و «پیکار مردان» و مجلاتی چون «مسلمین» و «نور دانش» منتشر کرد؛ با این حال، ناامیدی از فضای سیاسی قم او را به تهران کشاند. عبدالهادی حائری در سال ۱۳۳۷ وارد دانشکده الهیات دانشگاه تهران شد و از اساتیدی چون عبدالحسین زرین‌کوب، [[محمد معین]]، و بدیع‌الزمان فروزانفر بهره برد. در سال ۱۳۴۲ لیسانس الهیات گرفت و با مطالعه متون تاریخی و فلسفی، پایه‌های فکری خود را برای پژوهش‌های بعدی استوار کرد. این دوره، نقطه عطفی در مسیر علمی او بود که او را به سوی تحصیلات بین‌المللی هدایت کرد.<ref name=":1" /><ref name=":3" /><ref name=":5" /><ref name=":6" /> |
|
| |
|
| === کناره‌گیری از سیاست و تمرکز بر فرهنگ === | | === تحصیلات در خارج و تدریس === |
| پس از قتل شیخ محمد خیابانی، محمد اسماعیل امیرخیزی به دلیل فضای سنگین سیاسی و سرکوب آزادی‌خواهان، از فعالیت‌های سیاسی فاصله گرفت. او تصمیم گرفت انرژی خود را صرف امور فرهنگی و آموزشی کند. این تغییر جهت نشان‌دهنده انعطاف او در حفظ آرمان‌هایش از طریق آموزش و ادبیات بود. در سال ۱۲۹۸ ش، پیش از قیام، به وزارت معارف پیوسته بود و این زمینه را برای فعالیت‌های بعدی‌اش فراهم کرد. او معتقد بود که آموزش و ترویج فرهنگ می‌تواند به تقویت هویت ملی و بیداری اجتماعی کمک کند، به‌ویژه در آذربایجان که تحت تأثیر تهاجمات خارجی و استبداد داخلی بود. این دوره نشان‌دهنده گذار او از مبارزه سیاسی به نقش‌آفرینی فرهنگی بود که بعدها در تدریس و نگارش آثارش نمود یافت.<ref name=":0" /><ref name=":3" /><ref name=":5" /><ref name=":6" />
| | در سال ۱۳۴۳، عبدالهادی حائری با دریافت بورس تحصیلی به کانادا رفت و در دانشگاه مک‌گیل مونترال تحصیل کرد. او فوق‌لیسانس خود را با پایان‌نامه‌ای درباره نقش خواجه نصیرالدین طوسی در یورش مغولان به بغداد تکمیل کرد. در سال ۱۳۵۲، دکتری اسلام‌شناسی را با رساله «تشیع و مشروطیت در ایران» از همان دانشگاه اخذ نمود. این رساله به بررسی نقش علما در [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] پرداخت و پایه آثار بعدی او شد. حائری دو سال ادبیات فارسی در مک‌گیل تدریس کرد و سپس به دانشگاه برکلی کالیفرنیا رفت. در برکلی، چهار سال (تا ۱۳۵۷) به‌عنوان مربی و استادیار، دروس تاریخ و فرهنگ اسلامی را تدریس کرد و مقالاتی به زبان انگلیسی در نشریات معتبر بین‌المللی منتشر نمود. او در کنفرانس‌های علمی در بلژیک، کانادا، آمریکا، مکزیک، و آلمان شرکت کرد و دیدگاه‌هایش درباره تاریخ اسلام و ایران را ارائه داد. این فعالیت‌ها جایگاه او را به‌عنوان پژوهشگری بین‌المللی تثبیت کرد و تجربه‌اش در غرب بر دیدگاه‌هایش درباره تمدن غربی تأثیر گذاشت.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":4" /> |
|
| |
|
| == فعالیت‌های آموزشی و مدیریت فرهنگی == | | == فعالیت‌های دانشگاهی و پژوهشی == |
| | عبدالهادی حائری در سال ۱۳۵۷، پس از [[انقلاب ضد سلطنتی|انقلاب ضدسلطنتی]] ایران، به کشور بازگشت و به‌عنوان دانشیار به گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد پیوست. او دروس تخصصی مانند تاریخ خاورمیانه، تاریخ کشورهای اسلامی در دو سده اخیر، متفکران دوره قاجار، جنبش مشروطیت، احزاب سیاسی ایران، و تاریخ معاصر را تدریس کرد. عبدالهادی حائری به‌عنوان رئیس گروه تاریخ، نقش مهمی در توسعه برنامه‌های آموزشی ایفا نمود. پس از [[انقلاب فرهنگی]] در سال ۱۳۵۹، در کمیته پژوهشگران وزارت علوم فعالیت کرد و به بازسازی نظام آموزش عالی کمک کرد. در سال ۱۳۶۸، کتاب «نخستین رویارویی اندیشه‌گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب» جایزه کتاب سال در نظام ولایت فقیه را کسب کرد. عبدالهادی حائری در سال‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۷۱ به‌عنوان استاد نمونه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی انتخاب شد. او شاگردان نخبه‌ای تربیت کرد که بعدها در تاریخ‌پژوهی ایران فعال شدند. تدریس او، با تأکید بر تحلیل تاریخی بی‌طرفانه، بر نسل جدید پژوهشگران تأثیر گذاشت و جایگاه دانشگاه فردوسی را در مطالعات تاریخی تقویت کرد.<ref name=":0" /><ref name=":3" /><ref name=":7" /> |
|
| |
|
| === تدریس و مدیریت مدرسه فردوسی === | | === روش‌شناسی و نوآوری‌های پژوهشی === |
| محمد اسماعیل امیرخیزی در سال ۱۲۹۸ ش، به وزارت معارف پیوست و در دبیرستان محمودیه (بعدها فردوسی) تبریز به تدریس ادبیات فارسی پرداخت. تا سال ۱۳۱۴ ش، اداره این مدرسه را بر عهده داشت و به تربیت نسل جدیدی از دانش‌آموزان کمک کرد. او به آموزش ادبیات کلاسیک و مدرن اهتمام داشت و با روش‌های نوین تدریس، دانش‌آموزان را به مطالعه متون کهن فارسی تشویق می‌کرد. یکی از شاگردان برجسته او محمدحسین شهریار، شاعر نامدار، بود که تا سال ۱۲۹۹ در این مدرسه درس خواند و خود را مدیون آموزش‌های امیرخیزی می‌دانست. او با وساطت نزد [[محمدتقی بهار|ملک‌الشعرای بهار]]، مقدمه‌ای برای دیوان شهریار فراهم کرد. مدیریت او در مدرسه فردوسی به تقویت آموزش در تبریز کمک کرد و این دوره به عنوان یکی از نقاط اوج فعالیت‌های آموزشی‌اش شناخته می‌شود.
| | روش‌شناسی عبدالهادی حائری در تاریخ‌نگاری بر عین‌گرایی و دیالکتیک عین و ذهن استوار بود. او معتقد بود که تاریخ باید بر پایه اسناد اصیل و بدون تأثیرپذیری از تعصبات ایدئولوژیک نوشته شود. این روش، او را از برخی تاریخ‌نگاران معاصر متمایز کرد. او تحولات ذهنی و اجتماعی را در آثارش بررسی کرد و به تحلیل تعاملات فرهنگی ایران و غرب پرداخت. نوآوری او در استفاده از منابع آرشیوی و اسناد کمتر دیده‌شده، به‌ویژه در تحلیل جنبش مشروطیت و نقش علما، برجسته بود. حائری تاریخ را نه‌تنها روایت وقایع، بلکه بستری برای فهم انگیزه‌های اجتماعی و فکری می‌دانست. او با پرهیز از ساده‌سازی، به پیچیدگی‌های تاریخی مانند تأثیر استعمار و نقش متفکران در قاجار پرداخت. این رویکرد، آثار او را به منابعی معتبر برای پژوهشگران تبدیل کرد، هرچند برخی معتقد بودند تمرکز او بر اسناد، گاهی تحلیل‌های کل‌نگر را محدود می‌کرد.<ref name=":1" /><ref name=":7" /><ref name=":8" /> |
|
| |
|
| === ریاست فرهنگ آذربایجان و دارالفنون === | | == آثار و دیدگاه‌ها == |
| در سال ۱۳۱۴ ش، امیرخیزی به تهران نقل مکان کرد و ریاست دارالفنون، یکی از معتبرترین مراکز آموزشی ایران، را بر عهده گرفت. در سال ۱۳۲۱ ش، به تبریز بازگشت و به عنوان رئیس فرهنگ آذربایجان منصوب شد. در این سمت، او به توسعه آموزش در منطقه اهتمام ورزید. او به تعلیم دختران و تأسیس مدارس دخترانه اهمیت زیادی داد و شورای فرهنگ را برای بحث در مسائل آموزشی تشکیل داد. همچنین، در آموزش بزرگسالان تلاش کرد و انجمنی از علاقه‌مندان فرهنگ تأسیس نمود تا زبان فارسی را ترویج کند و مسائل فرهنگی را بررسی نماید. در جلسات حزبی، او گفتگوها را به زبان فارسی مصوب کرد تا هویت ملی تقویت شود. در سال ۱۳۲۳ ش، به تهران بازگشت و از ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۸، دوباره ریاست دارالفنون را بر عهده داشت. در ۱۳۲۸ بازنشسته شد، اما تأثیراتش در نظام آموزشی باقی ماند. این دوره نشان‌دهنده تعهد او به پیشرفت فرهنگی و آموزشی ایران بود.<ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":5" /><ref name=":6" /> | | [[پرونده:کتاب عبدالهادی حائری.jpg|جایگزین=نخستین رویارویی اندیشه‌گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب - تالیف عبدالهادی حائری|بندانگشتی|260x260پیکسل|نخستین رویارویی اندیشه‌گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب - تالیف عبدالهادی حائری]] |
| | عبدالهادی حائری آثار متعددی در تاریخ معاصر ایران و تعاملات فرهنگی با غرب تألیف کرد. مهم‌ترین آثار او عبارتند از: «تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق» (۱۳۶۰، انتشارات امیرکبیر)، که به نقش علما در جنبش مشروطه می‌پردازد؛ «نخستین رویارویی اندیشه‌گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب» (جلد اول، ۱۳۶۷، امیرکبیر)، که جایزه کتاب سال ۱۳۶۸ را کسب کرد و به تعاملات فکری ایران و غرب اختصاص دارد؛ «تاریخ جنبش‌ها و تکاپوهای فراماسونری در کشورهای اسلامی» (بررسی نقش فراماسونری در تحولات سیاسی)؛ «آنچه گذشت» (۱۳۷۲، معین)، خودزندگینامه‌ای که تجربیات علمی و شخصی او را روایت می‌کند؛ «ایران و جهان اسلام»؛ و «آزادی‌های سیاسی و اجتماعی از دیدگاه اندیشه‌گران» (۱۳۷۴، جهاد دانشگاهی فردوسی). او همچنین بیش از ۳۶ مقاله به زبان‌های فارسی و انگلیسی در نشریات داخلی و خارجی منتشر کرد که به موضوعات تاریخ اسلام، مشروطیت، و تعاملات فرهنگی می‌پردازند. آثار او به دلیل استفاده از اسناد اصیل و تحلیل بی‌طرفانه، منبعی معتبر برای پژوهشگران تاریخ معاصر ایران هستند. |
|
| |
|
| == آثار و میراث تاریخی و ادبی-فرهنگی == | | === دیدگاه‌های تاریخی و نقد === |
| [[پرونده:محمد اسماعیل امیرخیزی.jpg|جایگزین=قیام آذربایجان و ستارخان، اثر اسماعیل امیرخیزی|بندانگشتی|240x240پیکسل|قیام آذربایجان و ستارخان، اثر اسماعیل امیرخیزی]]
| | عبدالهادی حائری در آثارش بر دو رویه تمدن غرب (دانش و فناوری در برابر استعمار و سلطه‌گری) تأکید داشت و معتقد بود که اندیشه‌گران ایرانی در دوره قاجار با این دوگانگی مواجه شدند. او جنبش مشروطیت را نتیجه نیازهای داخلی (مانند عدالت‌خواهی) و فشارهای خارجی (استعمار) می‌دانست و نقش علما را در آن کلیدی توصیف کرد. برخلاف فریدون آدمیت، که بر نقش روشنفکران سکولار در مشروطه تأکید داشت، حائری متأثر از مکتب وابستگی و دیدگاه‌های جمال‌الدین اسدآبادی بود و استبداد داخلی و استعمار خارجی را ریشه مشکلات جوامع اسلامی می‌دانست. او نقش علما را در بیداری اجتماعی مثبت ارزیابی کرد و معتقد بود که بدون مشارکت آن‌ها، مشروطه به موفقیت نمی‌رسید. |
| محمد اسماعیل امیرخیزی آثار متعددی در حوزه ادبیات و تاریخ از خود به جا گذاشت. او تصحیح بوستان سعدی را در سال‌های ۱۳۱۰ و ۱۳۱۲ ش، در تبریز منتشر کرد که نشان‌دهنده تسلط او بر متون کلاسیک فارسی بود. همچنین، دیوان عنصری را تصحیح کرد که یکی از کارهای برجسته او در احیای متون کهن است. کتاب «قیام آذربایجان و ستارخان» از مهم‌ترین آثار اوست که به شرح نقش مشروطه‌خواهان و سردار ملی در نهضت مشروطیت می‌پردازد و سندی ارزشمند از تاریخ معاصر ایران است. دیگر اثر او، «تاریخ فرهنگ و ادب آذربایجان»، به بررسی سیر تحولات فرهنگی و ادبی منطقه پرداخت و منبعی مهم برای مطالعات منطقه‌ای است. او همچنین «قطعات منتخبه زبان فارسی (نظم و نثر)» را تدوین کرد که گزیده‌ای از آثار ادبی فارسی بود. اشعار و مقالات او در جراید مختلف منتشر شد و مجموعه خطی آثارش در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. او قصیده‌سرای برجسته‌ای بود و یک شعر به سبک سانِت‌های اروپایی سرود که نشان‌دهنده نوآوری او در شعر بود. این آثار نقش او را به عنوان ادیب و مورخ تثبیت کرد.
| |
|
| |
|
| === تأثیر بر ادبیات و آموزش ===
| | نقدهای مثبت به آثار حائری شامل بی‌طرفی، استفاده از اسناد اصیل، و تحلیل عمیق تعاملات فرهنگی است. او با پرهیز از تعصبات ایدئولوژیک، تاریخ را با دقت علمی نگاشت. با این حال، برخی منتقدان معتقدند که تمرکز بیش از حد او بر نقش علما، جایگاه روشنفکران و طبقات دیگر را در مشروطیت کم‌رنگ کرده است. همچنین، تأکید او بر اسناد آرشیوی گاهی به تحلیل‌های کل‌نگر محدود منجر شد و از بررسی تأثیرات اجتماعی گسترده‌تر غفلت نموده است. این نقدها نشان‌دهنده تفاوت رویکرد حائری با تاریخ‌نگاران لیبرال یا مارکسیست است، اما آثارش همچنان مرجعی معتبر باقی مانده‌اند.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":6" /><ref name=":7" /><ref name=":8" /> |
| اسماعیل امیرخیزی تأثیر عمیقی بر ادبیات و آموزش آذربایجان گذاشت. او معلم محمدحسین شهریار در مدرسه فردوسی بود و با آموزش ادبیات کلاسیک، بر سبک شاعری او اثر گذاشت. شهریار خود را مدیون او می‌دانست و مقدمه دیوانش با وساطت امیرخیزی توسط ملک‌الشعرای بهار نوشته شد. او بر حفظ و ترویج زبان فارسی تأکید داشت و در جلسات حزبی، گفتگوها را به فارسی مصوب کرد تا هویت ملی تقویت شود. فعالیت‌های او در شورای فرهنگ و آموزش بزرگسالان به توسعه سواد و فرهنگ در آذربایجان کمک کرد. تأسیس انجمن علاقه‌مندان فرهنگ نیز فضایی برای بحث‌های ادبی و فرهنگی فراهم کرد. او با احیای متون کهن و نگارش تاریخ مشروطیت، به حفظ میراث ادبی و تاریخی ایران کمک کرد. با این حال، به دلیل قرار گرفتن در سایه شخصیت‌هایی مانند ستارخان و خیابانی، نامش کمتر مورد توجه قرار گرفت و قربانی «توطئه سکوت» شد.<ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":1" />
| |
|
| |
|
| == درگذشت و ارزیابی میراث == | | == سال‌های پایانی، درگذشت و میراث == |
| محمد اسماعیل امیرخیزی در ۲۷ بهمن ۱۳۴۴ شمسی (۲۵ شوال ۱۳۸۵ قمری) در تهران درگذشت و در بهشت زهرا دفن شد. با وجود نقش برجسته‌اش در مشروطیت، قیام خیابانی، و آموزش، نام او در تاریخ معاصر ایران کمتر شناخته شده است. برخی او را قربانی «توطئه سکوت» می‌دانند، زیرا فعالیت‌هایش در سایه شخصیت‌های بزرگی مانند ستارخان و خیابانی قرار گرفت. با این حال، آثار تاریخی و ادبی او، به‌ویژه «قیام آذربایجان و ستارخان»، سندی ارزشمند از تاریخ مشروطیت است و نقش او در ترویج فرهنگ و آموزش غیرقابل انکار است. او به عنوان ادیب، مورخ، و معلم، به حفظ هویت فرهنگی و ادبی ایران کمک کرد و میراثش در کتابخانه مجلس و آثار شاگردانش مانند شهریار باقی مانده است.<ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":5" /><ref name=":4" />
| | عبدالهادی حائری در اوج فعالیت‌های علمی‌اش در اوایل دهه ۱۳۷۰ به بیماری سرطان مبتلا شد. او برای درمان به اتریش سفر کرد، اما بیماری پیشرفته بود. در بیمارستان‌های مشهد، با وجود شرایط جسمانی دشوار، خودزندگینامه‌اش «آنچه گذشت» را تکمیل کرد که روایتی صمیمی از زندگی و تجربیات او ارائه می‌دهد. عبدالهادی حائری سرانجام در ۲۳ تیر ۱۳۷۲ در بیمارستان قائم مشهد درگذشت. پس از درگذشت، کتابخانه شخصی او، شامل مجموعه‌ای غنی از کتب و اسناد تاریخی، به دانشگاه فردوسی مشهد اهدا شد. همچنین خیابانی در مشهد به نام او نامگذاری گردید تا یادش گرامی داشته شود. مراسم تشییع او با حضور اساتید، دانشجویان، و پژوهشگران برگزار شد و فقدان او به‌عنوان ضایعه‌ای برای جامعه علمی ایران تلقی شد. فعالیت‌های او در تاریخ‌نگاری و تدریس، تا آخرین لحظات زندگی‌اش ادامه داشت و نشان‌دهنده تعهد عمیق او به دانش بود.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":6" /> |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |