میرزا حسین خلیلی تهرانی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''میرزا حسین خلیلی تهرانی'''، (متولد ۱۲۳۰ هـ. ق، نجف اشرف - درگذشته شوال ۱۳۲۶ هـ. ق، مسجد سهله نجف) فقیه برجسته امامی و یکی از مراجع تقلید شیعه در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری بود که نقش کلیدی در [[جنبش مشروطه ایران]] ایفا کرد. وی فرزند حاج میرزا خلیل تهرانی، پزشک مشهور شیعه و از خاندان خلیلی تهرانی، بود که نسبش به بیت‌های حوزوی مهم می‌رسد. میرزا حسین در دامان پدر و برادرش حاج ملاعلی خلیلی، علوم مقدماتی و سطح را فرا گرفت و سپس در محضر استادانی چون محمدحسن نجفی (صاحب جواهر، متوفی ۱۲۶۶ هـ. ق) و شیخ مرتضی انصاری (متوفی ۱۲۸۱ هـ. ق) به اجتهاد رسید. او اجازه روایت از علمایی مانند مولی زین‌العابدین گلپایگانی دریافت کرد و به تدریس فقه در نجف پرداخت، جایی که احاطه‌اش بر فروع فقهی و قدرت بیانش ستوده شده‌است. او پس از وفات شیخ محمدحسین کاظمی (۱۳۰۸ هـ. ق) و میرزای شیرازی (۱۳۱۲ هـ. ق)، به مرجعیت رسید و مقلدانی در ایران، هند، عراق و دیگر بلاد اسلامی داشت. شاگردان برجسته‌ای چون آقاضیاءالدین عراقی، آقاحسین نجم‌آبادی، سیدمیرزاآقا دولت‌آبادی، سیدمحمد لواسانی، شیخ مرتضی آشتیانی، میرزاعلی‌اکبر همدانی، شیخ محمد طالقانی و شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء از درس او بهره بردند.

میرزا حسین خلیلی تهرانی در عرصه سیاسی به مسائل اجتماعی ایران حساس بود. در سال ۱۳۲۱ هـ.ق. همراه [[آخوند ملا محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]]، علیه سیاست‌های [[میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم|میرزا علی‌اصغر خان اتابک]] (امین‌السلطان) موضع گرفت و حتی او را تکفیر کرد که منجر به عزل صدراعظم شد. با آغاز نهضت مشروطه، میرزا حسین خلیلی تهرانی به همراه آخوند خراسانی و [[شیخ عبدالله مازندرانی|ملا عبدالله مازندرانی]] (مراجع ثلاث)، از آن حمایت کرد. هدفشان حفظ اسلام، دفع استبداد و مقابله با نفوذ خارجی بود. قانون اساسی را تنفیذ کردند و با نامه‌ها و تلگرام‌ها، مجلس را تقویت نمودند. پس از به توپ بستن مجلس در سال ۱۳۲۶ هـ.ق. طرد [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] را واجب، مالیات به او را حرام و تلاش برای مشروطه را جهاد در رکاب امام زمان دانستند. مدرسه‌اش در نجف محل گردهمایی ایرانیان مشروطه‌خواه شد. برخی منابع به انحرافات در نهضت اشاره کرده و ادعا می‌کنند وی در اواخر عمر از حمایت پشیمان بود، هرچند این ادعا فاقد سند مکتوب است. همچنین شایعاتی مبنی بر مسموم شدن وی توسط مخالفان مشروطه، مانند نزدیکان [[شیخ فضل‌الله نوری]]، وجود دارد که مرگش را مشکوک می‌سازد.

میرزا حسین خلیلی تهرانی فردی متقی، خوش‌اخلاق و رئوف بود که به عبادت در مساجد کوفه و سهله، پیاده‌روی به کربلا و قرائت ادعیه مداومت داشت. آثار عام‌المنفعه‌ای چون زایرسرا، دو مدرسه علمیه و قناتی در نجف از خود بر جای گذاشت. تألیفاتش شامل ذریعةالوداد (شرح نجاةالعباد)، حاشیه بر رسائل عملیه، کتاب‌های غصب و اجاره، رسالاتی در بیع و خیارات، و تقریرات دروس شاگردان است. برخی فتواهایش در مجمع‌الرسائل چاپ شده. خاندانش، از جمله برادرزاده‌اش عباس خلیلی (پدر [[سیمین بهبهانی]])، در فعالیت‌های سیاسی مانند نهضت اسلامی علیه اشغال عراق توسط انگلیس در جنگ جهانی اول ادامه یافت. میرزا حسین در مسجد سهله وفات یافت و در نجف دفن شد؛ مراسم سوگواری گسترده‌ای در ایران، هند و عراق برگزار گردید و بازار تهران چند روز تعطیل شد. نقش وی در مشروطه، مرجعیت و تربیت فقها، او را به یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ شیعه تبدیل کرده‌است.<ref name=":0">[https://rch.ac.ir/article/Details?id=10691 تهرانی حاج میرزاحسین خلیلی - دانشنامه جهان اسلام]</ref><ref name=":1">[http://pajoohe.ir/%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%B2%D8%A7-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C__a-47784.aspx حسین خلیلی تهرانی - پژوهه] 1</ref><ref name=":2">[http://pajoohe.ir/%D9%81%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C__a-59197.aspx فعالیت‌های سیاسی میرزا حسین خلیلی تهرانی - پژوهه] 2</ref><ref name=":3">[https://www.tebyan.net/news/409303/%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%AD%D8%A7%D8%AC-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C آیت الله حاج میرزاحسین خلیلی تهرانی - تبیان]</ref><ref name=":4">[https://www.dinonline.com/4004/__trashed-2469/ تخته پاره‌ای رها بر موج مدرنیته؛ مروری بر سابقه حوزوی ـ سیاسی خاندان پدری سیمین بهبهانی - دین آنلاین]</ref>

میرزا حسین بن حاج میرزا خلیل تهرانی، معروف به حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی، در سال ۱۲۳۰ هجری قمری (۱۱۹۴ هجری شمسی / ۱۸۱۵ میلادی) در شهر نجف اشرف به دنیا آمد. پدرش حاج میرزا خلیل تهرانی، طبیب مشهور شیعه و از علمای برجسته عصر خود بود که در نجف طبابت می‌کرد و از شاگردان سید محمد مجاهد (متوفی ۱۲۴۲ ق) به‌شمار می‌رفت. خاندان خلیلی تهرانی از سادات حسینی و از بیت‌های علمی معتبر تهران و نجف بودند که نسب‌شان به شیخ بهایی و علامه مجلسی نیز می‌رسید. مادر میرزا حسین، دختر عموی پدرش بود و این پیوند خانوادگی، جایگاه علمی و اجتماعی خاندان را تقویت کرده بود.

پس از وفات میرزای شیرازی بزرگ (۲۰ جمادی‌الثانی ۱۳۱۲ ق / ۲۴ آذر ۱۲۷۳ شمسی) و سپس شیخ محمدحسین کاظمی بروجردی (۱۳۰۸ ق)، مرجعیت عام شیعیان به‌تدریج به سه تن منتقل شد: آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی و شیخ عبدالله مازندرانی. میرزا حسین در این میان به دلیل احاطه کامل بر فقه و اصول و شهرت زهد و تقوا، بخش قابل توجهی از مقلدان ایران، عراق، هند، بحرین و مناطق دیگر را به خود جذب کرد. رساله عملیه او در موضوعات مختلف فقهی در ایران و هند بارها چاپ و منتشر شد و بسیاری از وجوهات شرعی به نجف و به دست او می‌رسید.<ref name=":0" /><ref name=":1" />

حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی از همان ابتدا نسبت به اوضاع سیاسی ایران حساسیت بالایی داشت. در سال ۱۳۲۱ قمری، هنگامی که [[میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم|میرزا علی‌اصغر خان اتابک]] (امین‌السلطان) برای بار دوم به صدارت رسید و سیاست‌های ضددینی و نزدیکی آشکار به روسیه را در پیش گرفت، میرزا حسین خلیلی همراه آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی فتوای تکفیر او را صادر کردند. این فتوا که در نجف و شهرهای ایران پخش شد، چنان فشار عمومی ایجاد کرد که [[مظفرالدین شاه]] ناچار به عزل امین‌السلطان شد و او را به تبعید فرستاد. این نخستین تجربه موفق مراجع نجف در دخالت مستقیم در سیاست ایران و نشان‌دهنده قدرت مرجعیت شیعه در آن دوره بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" />

مرگ ناگهانی او در ۹۶ سالگی، در حالی که تا لحظه آخر درس و عبادت را ترک نکرده بود، شایعاتی مبنی بر مسمومیت به وجود آورد. برخی مشروطه‌خواهان تندرو معتقد بودند عوامل شیخ فضل‌الله نوری یا دربار محمدعلی شاه او را مسموم کرده‌اند؛ در مقابل، مخالفان مشروطه این شایعه را ساخته و پرداخته مشروطه‌خواهان برای بدنام کردن استبداد صغیر می‌دانستند. هیچ‌یک از این دو ادعا تاکنون با سند معتبر ثابت نشده‌است.

* عباس خلیلی (برادرزاده میرزا حسین): مدیر روزنامهافکن روزنامه اقدام تهران، از رهبران نهضت ضداستعماری عراق در سال‌های ۱۹۱۴–۱۹۱۸ م

میرزا حسین خلیلی تهرانی یکی از آخرین حلقه‌های زنجیره مراجع بزرگ نجف در قرن سیزدهم قمری بود که توانست مرجعیت دینی را با مسئولیت اجتماعی و سیاسی پیوند زند. حمایت بی‌چون‌وچرای او از نهضت مشروطه، همراه با آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی، نقش تعیین‌کننده‌ای در پیروزی انقلاب مشروطیت و تثبیت نظام پارلمانی در ایران داشت. او نشان داد که مرجعیت شیعه می‌تواند همزمان حافظ شریعت و مدافع آزادی و عدالت باشد.