مکانیزم ماشه

مکانیزم ماشه چیست؟

مکانیسم ماشه، اسنب‌بک (Snapback)
شورای امنیت سازمان ملل متحد؛ نهاد تصمیم‌گیرنده در اجرای مکانیسم ماشه
ایجاد	ژوئیه ۲۰۱۵ (در قالب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت)
تصویب	۱۳۹۴ (ژوئیه ۲۰۱۵)
محل	وین، اتریش
امضا کنندگان	جان کری و سایر اعضای گروه ۱+۵
هدف	بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل در صورت نقض تعهدات هسته‌ای ایران

مکانیزم ماشه، (Snapback) سازوکار حل اختلافات در بند‌های ۳۶ و ۳۷ توافق هسته‌ای برجام است که در آن‌ها مسائل مربوط به حل و فصل اختلاف میان طرف‌های برجام، در صورت بروز مناقشه به طور مفصل شرح داده شده‌اند. این دو بند از آن‌جا که رجوع به آن‌ها می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی منجر شود به مکانیسم ماشه معروف است.

آلمان، انگلیس و فرانسه روز سه‌شنبه ۲۴ دی ۱۳۹۸، با انتشار بیانیه‌ای در بروکسل، مکانیسم حل اختلاف در برجام، موسوم به مکانیزم ماشه را فعال کردند اما این روش از کلید‌خوردن مکانیزم ماشه، یک روش بسیار زمان‌بر بود زیرا نیاز به یک روند گفتگوی طولانی میان اعضای برجام در کمیسیون مشترک داشت.

روش اول فعال‌سازی مکانیزم ماشه از طریق برجام است. روش دوم که دولت آمریکا از طریق آن اقدام کرده‌است، نه برجام بلکه قعطنامه ۲۲۳۱ است.

با افشای پروژه‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی، ذیل فصل هفت منشور ملل متحد، ایران مشمول قطعنامه‌های و محکومیت‌هایی شد که می‌توانست سخت‌ترین تحریم‌های، نفتی، اقتصادی، نظامی، کالاهایی با کاربرد دوگانه و در ادامه مجوز حمله نظامی را نیز به همراه آورد. اما بدون این که حتی یک روز این تحریم‌ها در مورد ایران اجرا شوند، در تاریخ تاریخ ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴ جمهوری اسلامی توانست به توافق‌نامه‌ای با گروه ۵+۱ برسد. پس از این توافق‌نامه شورای امنیت نیز به اتفاق آرا قعطنامه ۲۲۳۱ را صادر کرد که ایران را از ذیل فصل ۷ منشور ملل متحد و خطر آن خارج کرد.

در این قعطنامه نیز همچون برجام مکانیزم ماشه وجود دارد. با توجه به خروج آمریکا از برجام، دونالد ترامپ قصد دارد با استفاده از قعطنامه ۲۲۳۱ که نام آمریکا نیز در آن وجود دارد مکانیزم ماشه را فعال کند. این قعطنامه به همه اعضای دائم شورای امنیت این امکان را می‌دهد که مکانیزم ماشه را فعال کنند. با توجه به اینکه آژانس بین‌المللی اتمی ایران را ناقض تعهدات خود می‌داند آمریکا می‌تواند شکایت‌نامه‌ای را به شورای امنیت ارائه دهد.

شکایت‌نامه‌ای که رأی مخالف روسیه و چین در آن مؤثر نیست. زیرا آمریکا خواهد توانست رأی مخالف آن‌ها را وتو کند. برای دور زدن وتوی آمریکا چین و روسیه باید اثبات نمایند که مبنای مخالفت‌شان با فعال شدن مکانیزم ماشه یک مبنای رویه‌ای(Procedural vote ) است و حق وتو در مورد آن وجود ندارد. اثبات چنین رویه‌ای بسیار پیچیده‌است،‌هر چند که حتی اگر چین و روسیه قادر به اثبات آن باشند باز آمریکا می‌تواند از حق وتوی دابل (Double Veto) استفاده کرده و مجددا أی مخالف چین و روسیه را دور زده و ماشه را بچکاند.

تحریم‌ها باز می‌گردند

چکاندن ماشه به معنی تحریم‌هایی بسیار دشوار است که می‌تواند رژیم ایران را به کلی فلج کند.

مکانیزم ماشه

مکانیزم ماشه، بخش نهایی از ساز و کار حل اختلاف در توافق‌نامه‌ی برجام است که می‌تواند قطعنامه‌های پیشین سازمان ملل را که بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ تعلیق شده بودند، بازگرداند. مکانیزم ماشه روندی است که هم در برجام و هم پیش از آن در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت ملل متحد گنجانده شده است.

مکانیزم ماشه در برجام

در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام آمده است در صورتی که هر یک از طرف‌های باقی‌مانده در برجام (حتی یک کشور) باور داشته باشند که ایران با اقدامات خود توافق را نقض کرده می‌توانند روندی را آغاز کنند که به ارجاع مجدد پرونده به شورای امنیت و بازگشت خودکار تحریم‌ها منتهی می‌شود. این ۲ بند از آن‌جا که رجوع به آن‌ها می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران بینجامد، به مکانیسم ماشه معروف شده‌‌اند.

کشوری که خواهان فعال شدن مکانیزم ماشه است باید شکایتی را به کمسیون مشترک ارائه کند. چنان‌چه اختلافات ظرف مدت ۱۵ روز در این کمیسیون حل و فصل نشود، موضوع در سطح هیئت وزیران خارجه‌ی ۴+۱ طرح و رسیدگی خواهد شد و در صورت عدم حل و فصل اختلاف در سطح وزرای خارجه‌ی ۴+۱ در یک مهلت ۱۵ روزه، کمیسیون مشترک در کم‌تر از ۵ روز نظریه‌ی هیأت مشورتی را با هدف فیصله‌ی موضوع بررسی خواهد کرد.

اگر در این بازه زمانی ۳۵ روزه مسأله حل نشد شاکی می‌تواند شورای امنیت را از آن مطلع سازد. پس از آن شورای امنیت طی ۳۰ روز باید قطعنامه‌ای را صادر نماید که شکایت را تأیید یا رد کند. در غیر این صورت تحریم‌ها به طور خودکار باز می‌گردد.

چگونگی بازگشت تحریم‌ها (مکانیزم ماشه)

نکته‌ی مهم سازوکار مکانیزم ماشه این است که در این مرحله هیچ کشوری حق وتو ندارد و شورای امنیت با استناد به بند ۴۲ فصل هفتم منشور ملل متحد تا اقدام نظامی علیه رژیم ایران می‌تواند پیشروی کند.

مکانیزم ماشه در قطعنامه ۲۲۳۱

در تاریخ ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴ تیم مذاکره کننده ایران یک توافق هسته‌ای را با گروه ۵+۱ امضا کرد. پس از این توافقنامه بود که در تاریخ ۲۹ تیر قطعنامه ۲۲۳۱ به اتفاق آراء صادر شد و ایران از تمامی محکومیت‌ها و تحریم‌هایی که هنوز اعمال نشده بودند خلاصی یافت. آمریکا یکی از امضا کنندگان این توافق‌نامه است. در این توافق‌نامه نیز مکانیزم ماشه وجود دارد.

در حال حاضر از آن‌جا که آمریکا از برجام خارج شده است قصد دارد از طریق همین قطعنامه مکانیزم ماشه را فعال نماید. در این قطعنامه آمده است که درصورت هر گونه تخلف و در صورتی که این تخلف تأیید شود، موضوع لغو تحریم‌ها و مفاد قطعنامه زیر سوال خواهد رفته و باید مجددا بررسی شود.

با توجه به این آژانس بین‌المللی اتمی صراحتا نقض تعهدات ایران را اعلام کرده است آمریکا قصد دارد از حق خود در این قطعنامه استفاده کرده و بر این اساس شکایتی را به شورای امنیت ارائه نماید.

اقدام اروپا برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه

در پی اعلام رسمی جمهوری اسلامی مبنی بر برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات برجامی، روز سه‌شنبه ۲۴ دی ۱۳۹۸ (۱۴ ژانویه ۲۰۲۰) فرانسه در بیانیه‌ای اعلام کرد:

سران سه کشور فرانسه، انگلستان و آلمان در دی ماه ۹۸ از فعال شدن مکانیزم ماشه حمایت کردند

«با توجه به اقدامات ایران، هیچ انتخاب دیگری نداشتیم، برای ثبت نگرانی‌هایمان و این‌که ایران به تعهداتش در برجام پایبند نیست به کمیسیون مشترک رجوع می‌کنیم.»

هم‌چنین سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس در بیانیه‌ای اعلام کردند:

«با توجه به اقدامات ایران، ما هیچ انتخاب دیگری برای ثبت نگرانی‌هایمان نداشتیم. پس از آن‌جا که ایران به تعهداتش در برجام پایبند نیست به کمیسیون مشترک رجوع می‌کنیم. ما وزرای خارجه‌ی آلمان، فرانسه و انگلیس در منافع امنیتی مشترک و بنیادین با دیگر شرکای اروپایی مشترک هستیم. یکی از آن‌ها حمایت از منع تکثیر سلاح‌های اتمی است و اطمینان از این که ایران هرگز به سلاح اتمی دست نخواهد یافت.»

اروپا در آن زمان اعلام کرد فعال شدن این مکانیزم تنها برای بازگرداندن ایران به تعهدات برجام است، هرچند برخی گمانه‌زنی‌ها حاکی‌ از این بود که این عمل سرانجام به ابطال قطعنامه ۲۲۳۱ منجر می‌شود.

کاهش تعهدات برجامی

در گام اول کاهش تعهدات برجام در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸، رژیم ایران، افزایش میزان اورانیوم غنی‌شده را در دستور کار قرار داد. روحانی پس از اعلام این گام گفت:

«امروز ما نمی‌خواهیم از برجام خارج بشویم و امروز روز پایان برجام نیست».

در گام دوم کاهش تعهدات برجامی در ۱۶ تیر ۱۳۹۸، رژیم ایران عدم پایبندی به حفظ سطح غنی‌سازی اورانیوم، را اعلام کرد.

در روز ۱۸ تیر ۹۸ و در پی گام دوم کاهش تعهدات برجام از سوی رژیم ایران، بیانیه‌ی مشترکی از جانب اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی (فرانسه، انگلستان، آلمان) صادر و در آن درخواست تشکیل کمیسیون ویژه‌ی مشترک برجام مطرح شد. امری که شاید بتوان آن را آغاز روند مکانیزم ماشه نامید.

متعاقبا عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه‌ی رژیم ایران، ارجاع پرونده‌ی هسته‌ای این رژیم به شورای امنیت سازمان ملل متحد را غیرقانونی خواند.

در گام سوم کاهش تعهدات برجامی در ۱۵ شهریور ۱۳۹۸، رژیم ایران گسترش و شتاب‌بخشی به فعالیت‌های تحقیق و توسعه‌ی هسته‌ای سازمان انرژی اتمی را بر اساس نیازهای فنی در دستور کار قرار داد.

توافق برجام بین جمهوری اسلامی و سران ۵+۱ در وین

در گام چهارم کاهش تعهدات برجامی در روز ۱۵ آبان ۱۳۹۸، گازدهی به ۱۰۴۴ دستگاه سانتریفیوژ در تاسیسات فردو و رونمایی از نسل جدید سانتریفیوژها در تاسیسات نطنز انجام شد.

در پی گام چهارم کاهش تعهدات برجامی، ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه، روز ۶ آذر ۱۳۹۸ به رژیم ایران هشدار داد که پاریس به طور جدی در حال بررسی استفاده از مکانیسم ماشه در برجام است.

لودریان با اشاره به تظاهرات آبان در ایران گفت:

«با توجه به رفتار رهبر ارشد ایران و حسن روحانی، رئیس‌جمهوری در برخورد با معترضان، به نظر می‌رسد که منطق آمریکائیان در مورد لزوم واردکردن حداکثر فشار (بر حکومت ایران) درست بوده است.»

در ۱۰ آذر ۱۳۹۸ سه کشور فرانسه، انگلستان و آلمان در یک بیانیه‌ی مشترک به رژیم ایران در مورد استفاده از مکانیزم ماشه در صورت ادامه‌ی نقض برجام هشدار دادند.

جلسه‌ی کمیسیون مشترک ناظر بر برجام ۱۵ آذر ۱۳۹۸، در حالی که رژیم ایران تا این تاریخ، چهار گام در راستای کاهش تعهدات برجامی خود برداشته بود،‌ در وین برگزار شد.

اعضای باقی‌مانده‌ی توافق هسته‌ای در چهاردهمین نشست کمیسیون مشترک برجام در سطح معاونان و مدیران کل سیاسی، از ایران خواستند که به تعهدات هسته‌ای خود بازگردد و به آن پایبند بماند. کشورهای اروپایی هم‌چنین تاکید کردند، فعلا از مکانیزم ماشه استفاده نخواهند کرد.

حسن روحانی و علی اکبر صالحی در کنار تاسیسات هسته‌ای ایران

رژیم ایران در روز ۲ دی اعلام کرد که یک فعالیت تازه را در راکتور آب سنگین اراک آغاز کرده است. هم‌زمان در این روز علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی گفت:

«حرکت اروپا به سمت مکانیزم ماشه خلاف خواست و نیت آن‌ها است، اما اگر این مکانیزم فعال شود چیزی از برجام باقی نمی‌ماند.»

جواد ظریف، وزیر خارجه‌ی رژیم ایران در روز ۸ دی ۱۳۹۸ در مسکو، به اتحادیه‌ی اروپا هشدار داد که نمی‌تواند از مسیرهایی که در برجام برای مقابله با نقض این توافق تعیین شده، علیه ایران استفاده کند.

گام پنجم کاهش تعهدات

رژیم ایران شام‌گاه یک‌شنبه ۱۵ دی‌ماه ۱۳۹۸ و در پی کشته شدن قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه توسط پهباد آمریکایی در نزدیکی فرودگاه بغداد، گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای برجام را به طور رسمی برداشت و تعهدات باقی‌مانده‌اش در چارچوب برجام از جمله درباره‌ی محدودیت تعداد سانتریفیوژها را کنار گذاشت.

در واکنش به این اقدام رژیم ایران، دونالد ترامپ گفت:

«ایران هرگز سلاح هسته‌ای نخواهد داشت!»

فعال شدن مکانیزم ماشه (۲۸ شهریور ۱۴۰۴)

روز جمعه ۲۸ شهریورماه ۱۴۰۴، مکانیزم ماشه علیه نظام جمهوری اسلامی به تصویب رسید و رژیم بار دیگر ذیل ماده ۴۱ فصل هفتم منشور ملل متحد قرار گرفت.

برخی از مواد فصل هفتم منشور ملل متحد عبارتند از:

طبق ماده ۴۱

شورای امنیت می‌تواند تصمیم بگیرد که برای اجرای تصمیمات خویش لازم است به چه اقداماتی که متضمن استعمال نیروهای مسلح نباشد دست بزند، هم‌چنان‌که می‌تواند از اعضای ملل متحد بخواهد که به این قبیل اقدامات مبادرت ورزند. این اقدامات ممکن است شامل متوقف ساختن تمام یا قسمتی از روابط اقتصادی و ارتباطات راه‌آهن‌، دریایی‌، هوایی‌، پستی‌، تلگرافی‌، رادیویی و سایر وسایل ارتباطی و قطع روابط سیاسی باشد.

طبق ماده ۴۲

در صورتی که شورای امنیت تشخیص دهد که اقدامات پیش‌بینی شده در ماده ۴۱ کافی نخواهد بود یا ثابت شده باشد که کافی نیست، می‌تواند به‌وسیله نیروهای‌ هوایی‌، دریایی یا زمینی به اقدامی که برای حفظ یا اعاده صلح و امنیت بین‌المللی ضروری است، مبادرت ورزد. این اقدام ممکن است مشتمل بر حرکات نظامی و محاصره و سایر عملیات نیروهای هوایی‌، دریایی یا زمینی اعضای ملل متحد باشد.

رأی‌گیری در شورای امنیت ملل متحد

روز جمعه، ۲۸شهریور ۱۴۰۴، در اجلاس شورای امنیت سازمان ملل متحد، قطعنامهٔ ارائه‌شده برای لغو دائمی تحریم‌های پیش از سال ۲۰۱۵ علیه رژیم آخوندی رد شد. در رأی‌گیری بر سر قطعنامه‌یی که توسط کره جنوبی به‌عنوان رئیس دوره‌ای شورای امنیت ارائه شد، ۴کشور رأی موافق، ۹کشور رأی منفی و ۲کشور رأی ممتنع دادند. برای ادامه تعلیق تحریم‌ها، قطعنامه به ۹ رأی موافق نیاز داشت. از این‌رو، تحریم‌ها علیه رژیم تحت قطعنامه ۲۲۳۱، شامل محدودیت‌های برنامه موشکی، تسلیحاتی و تجارت هسته‌یی، از نیمه‌شب ۲۸سپتامبر ۲۰۲۵ (۶مهر ۱۴۰۴) به وقت گرینویچ مجدداً اعمال خواهد شد.

۳کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلستان در ۲۸ اوت ۲۰۲۵ (۶شهریور ۱۴۰۴)، به‌دلیل نقض توافق هسته‌یی(برجام) توسط رژیم، از جمله غنی‌سازی اورانیوم فراتر از محدودیت‌ها و کاهش همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مکانیسم ماشه را فعال کردند.