|
|
| (۲۰۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| | [[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]] |
| {{Infobox civil conflict | | {{Infobox civil conflict |
| | title = جنبش تنباکو ، ۱۲۶۸ | | | title = استبداد صغیر |
| | subtitle = جنبش تنباکو ، ۱۲۶۸ | | | partof = جنبش مشروطه ایران |
| | partof =
| | | image = استبداد صغیر.jpg |
| | image = جنبش تنباکو - 2.PNG | | | caption = |
| | caption = | | | date = ۲ تیر ۱۲۸۷ تا ۲۵ تیر ۱۲۸۸ (۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق) |
| | date = از ۱۲۶۸ تا اردیبهشت ۱۲۷۰ | | | place = تهران، تبریز، رشت، اصفهان، ایران |
| | place = اکثریت شهرهای ایران | | | causes = مخالفت محمدعلی شاه با مشروطیت، حمایت روسیه از استبداد |
| | coordinates =
| | | methods = سرکوب سیاسی، بمباران مجلس، قیام‌های مردمی، مبارزه مسلحانه |
| | causes = واگذاری امتیاز تنباکوی ایران به مؤسسه‌ی رژی انگلیس | | | result = فتح تهران، خلع محمدعلی شاه، تاجگذاری احمدشاه، احیای مشروطیت |
| | goals =
| | | side1 = مشروطه‌خواهان {{سخ}} توده مردم {{سخ}} مجاهدان تبریز، رشت، و اصفهان {{سخ}} علمای عتبات (آخوند خراسانی، میرزا حسین نائینی) {{سخ}} روشنفکران (تقی‌زاده) |
| | methods = قیام | | | side2 = طرفداران استبداد {{سخ}} محمدعلی شاه {{سخ}} نیروهای قزاق {{سخ}} برخی علما (شیخ فضل‌الله نوری) |
| | status =
| | | leadfigures1 = ستارخان {{سخ}} باقرخان {{سخ}} صمصام‌السلطنه {{سخ}} محمدولی خان تنکابنی {{سخ}} آخوند خراسانی |
| | result = | | | leadfigures2 = محمدعلی شاه |
| | side1 = تودههای مردم ایران | | | casualties1 = صدها کشته از مشروطه‌خواهان |
| | side2 = نظام شاهنشاهی | | | casualties2 = کشته‌شدگان نیروهای دولتی و قزاق |
| | side3 =
| | | image_size = 270 پیکسل |
| | leadfigures1 = | |
| | leadfigures2 = | |
| | leadfigures3 =
| |
| | howmany1 = عموم مردم ایران
| |
| | howmany2 =
| |
| | howmany3 =
| |
| | casualties1 = | |
| | casualties2 = | |
| | casualties3 =
| |
| | fatalities =
| |
| | injuries =
| |
| | arrests =
| |
| | detentions =
| |
| | charged =
| |
| | fined =
| |
| | casualties_label =
| |
| | notes =
| |
| | sidebox = | |
| }} | | }} |
| | '''استبداد صغیر'''، (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش، ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق) دوره‌ای بحرانی در تاریخ مشروطیت ایران بود که با تلاش [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] قاجار برای بازگرداندن قدرت مطلقه و انحلال مجلس شورای ملی آغاز شد. این دوره با به توپ بستن مجلس در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م) شروع شد و با سرکوب گسترده آزادی‌خواهان، تبعید نمایندگان، و اعدام برخی علما ادامه یافت. محمدعلی شاه، با حمایت نیروهای قزاق و روسیه، حکومتی استبدادی تشکیل داد، اما مقاومت‌های مردمی در تبریز، رشت، و اصفهان، به رهبری چهره‌هایی چون [[ستارخان]] و صمصام‌السلطنه، این استبداد را به چالش کشید. علمای عتبات، مانند [[آخوند ملا محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]]، با فتواهای جهاد، و مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، به بسیج مردم کمک کردند. نقش خارجی‌ها، به‌ویژه حمایت روسیه از شاه و موضع دوگانه انگلیس، بحران را پیچیده کرد. این دوره با فتح تهران در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م) پایان یافت که به خلع محمدعلی شاه و تاجگذاری [[احمد شاه]] منجر شد. نقدهای مثبت این دوره را پیروزی مقاومت مردمی می‌دانند، در حالی که منتقدان به دخالت خارجی و رادیکالیسم پس از فتح اشاره دارند. استبداد صغیر [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] را احیا کرد و آگاهی سیاسی مردم را تقویت نمود.<ref name=":0">[https://mashruteh.org/wiki/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87_-_%D8%A7%D8%B2_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF_%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1_%D8%AA%D8%A7_%D9%81%D8%AA%D8%AD_%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86 انقلاب مشروطه - از استبداد صغیر تا فتح تهران - مشروطه]</ref><ref name=":1">[https://www.cgie.org.ir/fa/article/266471/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1 استبداد صغیر - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]</ref><ref name=":2">کتاب «تاریخ مشروطه ایران» - احمد کسروی</ref> |
|
| |
|
| '''جنبش تنباکو''' ، '''نهضت تنباکو''' یا '''قیام تنباکو''' (در سال ۱۲۶۸) حرکت اجتماعی بود که زمینه ساز آن قرارداد عظیمی بود که بین دولت ایران و یک سرمایه‌گذار انگلیسی به نام «رویتر» بسته شد. در این قرارداد امتیازهای بسیاری را به رویتر داده بودند که همه چیز کشور ایران را فرا می‌گرفت. اولین اقدام رویتر بستن قرارداد تنباکو با مؤسسه سرژی بود؛ این مؤسسه امتیاز کشت، درو، برداشت، فرآوری و توزیع تنباکو در سراسر کشور و صادرات آن به خارج را برعهده گرفت. این قرارداد با عث نارضایتی‌های تودههای مردم و شعله‌ور شدن قیام و شورش شد. جنبش ابتدا از حرکت اعتراضی مردم درشهرهای تبریز و شیراز و اصفهان آغاز و رفته رفته فراگیر شد و در بعضی شهرها منجر به شورش و درگیری گردید. ۱۷ ماه پس از امضای قرارداد رژی و به میدان آمدن مردم، آیت‌الله میرزا محمد حسین شیرازی (مرجع زمان) که در سامرا می‌زیست فتوای تحریم استعمال توتون و تنباکو را صادر کرد. «بسم‌الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون بأی نحو کان در حکم محاربه با امام زمان (عج) است». سرانجام در روز ۲۵ اردیبهشت سال ۱۲۷۰ شمسی به دنبال اعتراضات و درگیریهای خونین مردم علیه قرارداد رژی، ناصرالدین شاه مجبور به لغو این امتیاز گردید و بدین ترتیب اولین حرکت سراسری خلق علیه یک کمپانی و امتیاز استعماری به ثمر رسید.
| | == زمینه‌های استبداد صغیر == |
| | انقلاب مشروطیت در سال ۱۲۸۵ ش، با فرمان [[مظفرالدین شاه]]، مجلس شورای ملی و قانون اساسی را تأسیس کرد. این تحول، نوید دموکراسی می‌داد، اما محمدعلی شاه، که در ۱۲۸۵ ش به تخت نشست، از ابتدا مخالف مشروطه بود و خواستار قدرت مطلقه بود. او با حمایت روسیه، که به دنبال حفظ منافع خود بود، علیه مجلس توطئه کرد. علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، با فتواهای حمایتی، مشروطه را تقویت کردند. مطبوعات، مانند حبل‌المتین، توطئه‌های شاه را افشا کردند و افکار عمومی را بسیج نمودند.<ref name=":1" /><ref name=":3">[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4693/4711/37502/%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1 داستان استبداد صغیر - حوزه]</ref><ref name=":2" /> |
|
| |
|
| == بافت اجتماعی ایران در زمان جنبش تنباکو == | | === آغاز بحران === |
| در نیمهٴ دوم قرن سیزدهم شمسی، بافت اجتماعی ایران به این شکل بود که یک شاه مطلقالعنان، با جمع کثیری از شاهزادگان، درباریان، اشراف، ایلخانان(خوانین عشایر) و آخوندهای وابسته، در یک طرف، یعنی در حاکمیت، و در مقابل، تودهٴ کثیر دهقانان، صنعتگران، پیشهوران، و قشرهای پایین شهری، قرار داشتند. این تودههای ستمدیده با وقوع هر اعتراض و خیزشی که علیه حاکمیت بود به آن میپیوستند. در این میان، بوژوازی نوپای تجاری هم، که ممانعت ها و اخاذیهای دربار و خوانین را در برابر تجارت و کسب و کار خود میدید، بتدریج، در کنار این اقشار ناراضی قرار میگرفتند. | | [[پرونده:بمباران مجلس.jpg|جایگزین=به توپ‌بستن مجلس|بندانگشتی|269x269پیکسل|به توپ‌بستن مجلس]] |
| | در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م)، محمدعلی شاه با نیروهای قزاق و حمایت روسیه، مجلس را بمباران کرد. این اقدام ده‌ها نفر را کشت و نمایندگان را تبعید یا زندانی کرد. شاه حکومتی استبدادی تشکیل داد و آزادی‌خواهان را سرکوب نمود. انگلیس، با موضعی دوگانه، از شاه حمایت کرد تا نفوذ روسیه را تعدیل کند. خاطرات [[سیّدحسن تقی‌زاده|سید حسن تقی‌زاده]] نشان می‌دهد که روشنفکران، مانند خودش، در این دوره به تبعید رفتند و مقاومت را از خارج سازماندهی کردند.<ref name=":0" /><ref name=":4">[http://tarikhirani.ir/fa/news/7564/%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D9%82%DB%8C-%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D8%AA%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87-%D8%B7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%85 خاطرات تقی‌زاده از دوران استبداد صغیر - تاریخ ایرانی]</ref><ref name=":5">کتاب «انقلاب مشروطه ایران» - عباس میرزا معزالسلطنه</ref> |
|
| |
|
| === نظام فئودالی === | | == رویدادهای کلیدی == |
| نظام فئودالی با هر نوع تغییری که تسلط مطلق آن را ضربهپذیر کند، به ستیزه برمیخاست. از جمله با ایجاد راهآهن، رشد صنعت، برقراری امنیت و قانون مخالفت میکرد. شرایط دلخواه آنان همان شرایطی بود که بر جامعه حاکم بود. یعنی استیلای خوانین و شاهزادگان و روابط ملوکالطوایفی در نقاط مختلف ایران که بااتکاء به ارباب بزرگتر یعنی شاه از روستائیان کار میکشیدند. دراین میان، بخش عظیمی از املاک و زمینهای کشور، جزو املاک موقوفه و در مالکیت خصوصی آخوندهای همدست دربار بود.
| |
|
| |
|
| آخوندهای وابسته به دربار، که در حقیقت بخشی از خود حاکمیت فئودالی بودند، توجیهگر ظلم دربار استبدادی، بر دهقانان و پیشهوران محروم بودند. اونها هم با خشنترین شیوههای ممکن، به بهرهکشی از روستائیان میپرداختند. اونها تمامی اقدامات دولت را تایید میکردند و در راه حفظ استبداد فئودالی حتی از جعل احادیث هم رویگردان نبودند. در حقیقت دین برای آنها وسیلهای برای کسب ثروت و قدرت بود.<ref name=":0">آرمان صدساله تاریخ مشروطیت، سیمای آزادی</ref>
| | === سرکوب و مقاومت === |
| | محمدعلی شاه سرکوب گسترده‌ای را آغاز کرد و صدها نفر در تهران کشته یا زندانی شدند. در تبریز، ستارخان و [[باقر خان|باقرخان]] با کمیته‌های مخفی مقاومت کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی، این قیام‌ها را مشروع دانست. مطبوعات تبعیدی، مانند صور اسرافیل، روحیه مقاومت را حفظ کردند.<ref name=":0" /><ref name=":2" /> |
|
| |
|
| == وضعیت آخوندها در زمان جنبش تنباکو == | | === نقش خارجی‌ها === |
| [[پرونده:آخوندها در جشن نوروز دربار.jpg|جایگزین=آخوندها در جشن نوروز دربار ناصرالدین شاه|بندانگشتی|313x313پیکسل|آخوندها در جشن نوروز دربار ناصرالدین شاه]]
| | روسیه با اعزام نیرو از محمدعلی شاه حمایت کرد. قرارداد ۱۹۰۷، که ایران را به مناطق نفوذ تقسیم کرد، این دخالت را تسهیل نمود. انگلیس ابتدا از شاه حمایت کرد، اما بعدها به مشروطه‌خواهان نزدیک شد. بر اساس خاطرات حسن تقی‌زاده، روشنفکران تبعیدی از طریق مطبوعات، مانند حبل‌المتین، دخالت خارجی را افشا کردند. این پیچیدگی‌ها بحران را بین‌المللی کرد.<ref name=":4" /><ref name=":5" /> |
| خاطرات حاج سیاح ازشهر مشهد:<blockquote>«در این شهر قریب دو هزار سید و ملای مفتخور به جام مردم افتاده و موقوفات را بالا کشیده اند, از بس ملک خریده اند, دستگاه شاهی دارند, هربنده خدایی اعتراض و پرسش کند, با شمشیر و تکفیر و نیزه و تبر حسابش را می رسند»</blockquote>از این آخوندها در دوران قاجار بسیار بوده اند, کسانی مثل. شیخ محمد تقی آقانجفی,که حتی بانکی راه انداخته بود که با بانک شاهی رقابت می کرد, مجتهد اصفهان که روستاهای حاصلخیز اطراف اصفهان یکی یک می خرید و گندمشون رو به هرنرخی که خودش میخواست می فروخت, در هرحال آخوندهای دوران قاجار درآمدهای کلان حاصل از موقوفات، و خمس و زکات و سهم امام رو به مصرف خرید زمین میرساندند و یا در امورتجاری به کار میانداختند, به این ترتیب در غارت شهر و ده، یا بعبارت بهتر، در غارت روستایی و شهری فقیر، دست داشتند.
| |
|
| |
|
| به سال قحطی، حاج ملا علی کنی مجتهد تهران، غله انبار داشت و مردم از گرسنگی می مردند,،روزی دویست سیصد نفر در کوچه و بازار و محله ها می میرند, در برخی جاها حتی آدم می کشند و گوشت او را میخورند چه برسد به اسب و الاغ اما مجتهد، غله را به امید گران تر فروختن نمی داد و بندگان خدا تلف می شدند.<ref name=":0" />
| | == پایان استبداد صغیر == |
|
| |
|
| == عوامل فقر مردم == | | === قیام‌های محلی === |
| [[پرونده:مظفرالدین-شاه-در-فرنگ.jpg|جایگزین=مظفرالدین شاه در فرنگ|بندانگشتی|322x322پیکسل|مظفرالدین شاه در فرنگ]]
| | در دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، مقاومت‌های مردمی در شهرهای مختلف گسترش یافت. در تبریز، ستارخان و باقرخان با تشکیل کمیته‌های مخفی، در برابر نیروهای قزاق ایستادگی کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، این قیام‌ها را مشروع دانستند و به اتحاد مشروطه‌خواهان کمک کردند. مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، با افشای سرکوب‌ها، روحیه مقاومت را تقویت کردند. این قیام‌ها پایه‌های استبداد را سست نمودند.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":2" /> |
| برغم فقر شدید مردم، ناصرالدین شاه و سپس مظفرالدینشاه پیاپی برای سفر به کشورهای اروپایی از دول استعماری وام میگرفتند و در عوض امتیازهای اقتصادی کلانی به آنان میدادند. امری که نارضایتی تودههای مردم را شدت میبخشید . از جمله این امتیاز دادن به خارجیان، اعطای امتیاز توتون و تنباکوی ایران توسط ناصرالدینشاه درسال ۱۲۶۸ شمسی بود, این امتیاز به یک کمپانی انگلیسی بنام رِژی داده شد. درنتیجه این امتیاز ایران ضرر هنگفتی می کرد, زیرا حق فروش تمامی توتون و تنباکوی کشور چه در داخل و چه در خارج از ایران، به کمپانی انگلیسی داده میشد و در مقابل، تنها سالانه پانزده هزار لیره، و اختصاص یک چهارم از سود ویژهٴ این تجارت، نصیب ایران میشد.
| |
|
| |
|
| عمال کمپانی انگلیسی که سروکارشان با قشرهای وسیع مردم بوده، رفتار متکبرانهای میکردند و با کشاورزها و تولیدکنندگان توتون سختگیری میکردند و با فرهنگ مردم ما هم که آشنا نبودند و رسوم محلی مردم را رعایت نمیکردند. این مجموعه باعث افزایش خشم مردم نسبت به این قرارداد میشد.
| | === فتح تهران === |
| | در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م)، نیروهای مشروطه‌خواه از تبریز، رشت، و اصفهان تهران را فتح کردند. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناه برد و از سلطنت خلع شد. احمدشاه، پسر ۱۲ساله او، تاجگذاری کرد و نایب‌السلطنه‌ای برای اداره کشور تعیین شد. عباس میرزا معزالسلطنه، این پیروزی را نتیجه اتحاد مردم و گروه‌های محلی می‌داند. فتح تهران مشروطیت را احیا کرد، هرچند مذاکرات پس از فتح تحت تأثیر دخالت‌های خارجی، به‌ویژه روسیه، قرار داشت.<ref name=":5" /><ref name=":1" /> |
|
| |
|
| <nowiki>:</nowiki> به یکباره همان پیشهوران فقیر، و روستائیان محروم، فضایی برای ابراز خشم و اعتراض خود نسبت به استعمار و حاکمیت غارتگر پیدا کردند. اصفهان و شیراز و سایر شهرها هم به تبریز پیوستند و صداشون رو بلند کردند.<ref name=":0" />
| | == دیدگاه مورخان == |
| == قرارداد «رویتر» == | | استبداد صغیر نقطه عطفی در تاریخ مشروطیت بود. برخی منابع مقاومت‌های مردمی و فتواهای علما را عامل احیای مشروطه می‌دانند. اما احمد کسروی در «تاریخ مشروطه ایران» معتقد است که اعدام‌هایی مانند [[شیخ فضل‌الله نوری]]، که از استبداد حمایت کرد، به رادیکالیسم سیاسی و شکاف اجتماعی منجر شد. دخالت روسیه، که از محمدعلی شاه حمایت کرد، و موضع دوگانه انگلیس بحران را تشدید نمود. خاطرات سید حسن تقی‌زاده نشان می‌دهد که اختلافات میان علما و روشنفکران، مانند شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی، به پیچیدگی‌ها افزود.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /> |
| [[پرونده:قرارداد رویتر.jpg|جایگزین=قرارداد رویتر|بندانگشتی|قرارداد رویتر]] | |
| در زمان ناصرالدین شاه، قرارداد عظیمی بین دولت ایران و یک سرمایه گذار انگلیسی به نام «بارون ژولیوس دورویتر» بسته شده بود که این قرارداد بسیار عجیب بود. تاریخ نگارها همه این صفت عجیب را به این قرارداد نسبت می‌دهند. این قرارداد از ماه تا ماهی، از شیرمرغ تا جان آدمی‌زاد، همه چیز کشور ایران را فرا می‌گرفت. حق استخراج و صادرات معادن، بانک‌ها، راه‌سازی، کشتی رانی، تأسیس کارخانه‌جات و... همه‌ی این امتیازها را به رویتر داده بودند.این قرارداد چیزی حدود ۵۰۰ میلیون لیره‌ی آن‌زمان سرمایه میخواست؛ رویتر برای تأمین این سرمایه به انگلستان رفت و اولین اقدام هم بستن قرارداد «تنباکو» با مؤسسه‌ی رژی بود؛ این مؤسسه امتیاز کشت، درو، برداشت، فرآوری و توزیع تنباکو در سراسر کشور و صادرات آن به خارج را برعهده گرفت.<ref name=":1">کتاب هشت فراز هزار نیاز، جنبش تنباکو - هدی صابر</ref>
| |
|
| |
|
| == آغاز جنبش == | | === میراث === |
| [[پرونده:جنبش تنباکو - 3.jpg|جایگزین=جنبش تنباکو در ایران|بندانگشتی|300x300پیکسل|جنبش تنباکو در ایران]]
| | فتح تهران در سا ۱۲۸۸ ش، مجلس دوم را تشکیل داد و قانون اساسی را تقویت کرد. عباس میرزا معزالسلطنه در «انقلاب مشروطه ایران» این دوره را نماد قدرت مردم می‌داند. نقش علما و مطبوعات، مانند حبل‌المتین، الگویی برای مبارزات بعدی شد. اما نفوذ خارجی، به‌ویژه روسیه، ضعف استقلال ایران را نشان داد. با این حال اختلافات داخلی میان مشروطه‌خواهان چالش‌هایی برای دموکراسی ایجاد کرد. استبداد صغیر با نمایش مقاومت و محدودیت‌ها، آگاهی سیاسی مردم را افزایش داد و بر تاریخ ایران اثر گذاشت.<ref name=":3" /><ref name=":5" /> |
| جنبش ابتدا از حرکت اعتراضی مردم درشهرهای تبریز و شیراز و اصفهان آغاز شد. در تبریز، و شیراز مردم دروازه‌های شهر را به روی نمایندگان کمپانی بستند و دراصفهان شورش و درگیری آغاز شد و یکی از تجار محصول تنباکوی خود را آتش زد ولی از فروش و تحویل آن به کمپانی خود داری کرد.
| |
| | |
| مدتی پس از حرکت مردم، روحانیت به میدان آمد و تازه ۱۷ماه پس از امضای قرارداد، آیت‌الله میرزا محمد حسین شیرازی، (مرجع زمان) که درسامرا می زیست، به دلیل فشار تودههای محروم و تبعیدی‌ها و فراری‌های جنبش و نیز به اصرار و پافشاری سید جمال الدین اسدآبادی، طی نامه‌ی محترمانه‌ای به شاه خواستار لغو امتیاز گردید و وقتی با سکوت و بی تفاوتی شاه روبرو شد فتوای تحریم استعمال توتون و تنباکو را صادر کرد، و این در زمانی بود که تودههای به پا خاسته‌ی خلق خود را برای جهاد مسلحانه بر علیه رژیم وابسته‌ی قاجار آماده می کردند وطی اعلامیه‌هائی بر در و دیوار بازار و شمس‌العماره از جانب میرزای شیرازی حکم جهاد می دادند!
| |
| | |
| اگر چه علماء تهران به زودی این حکم را از جانب میرزا تکذیب کردند ولی ترس از شورش مسلحانه‌ی مردم آنچنان بالا گرفته بود که عمال و کارکنان کمپانی به سرعت از ایران می گریختند!.<ref name=":2">جنبش تنباکو، نشریه مجاهد، شماره ۱۲۰ - پنجشنبه ۲۴ اردیبهشت ۱۳۶۰</ref>
| |
| | |
| نارضایتی تودههای مردم، بصورت شعله ور شدن شورشهای خودبخودی در تهران و در بسیاری از نقاط دیگر کشور اتفاق افتاد.<ref name=":3">کتاب انقللاب مشروطیت ایران، م . س . ایوانف </ref>
| |
| | |
| در مقابل قصر شاه، در تهران، تظاهرات توده صورت گرفت. علیه تظاهرکنندگان قشون فرستاده شد. … عدهای کشته و مجروح شدند. با این حال جنبش اعتراضی ادامه داشت.<ref name=":3" />
| |
| == نیروهای درگیر در قیام تنباکو ==
| |
| در قیام تنباکو ۳ عنصر و ۳ نیروی اصلی رو در روی هم قرار گرفته بودند؛ یکم: دستگاه حاکمه‌ی قاجار؛ دوم: شرکت رژی انگلیس؛ سوم: توده‌ی مردم. از این سه عنصر دستگاه حاکمه قاجار دست در دست عوامل شرکت رژی در مقابل توده‌ی مردم بود. نیرهایی در درون توده مردم وجود داشتند که مردم را به میدان مبارزه با دو عنصر داخلی و خارجی کشاندند که شامل: تجار، رعایا، علماء و روحانیون، (میرزای شیرازی، میرزا محمد حسن آشتیانی، حاج میرزا جواد آقا، آقا میرسیدعلی مدرس و...).<ref>کتاب قیام تنباکو، یعقوب آژند</ref>
| |
| == گرفتاری شاه ==
| |
| در حالی که عثمانی که توتون و تنباکویش کمتر از ایران باشد، تنها فروش در درون کشور به یک کمپانی واگزار شده بود در برابر آن که سالانه هفتصدهزار لیره به دولت عثمانی پردازد و از سود نیز پنجیک دولت را باشد! ببینید جدایی تا بکجاست؟ …مردم این حساب را نمیدانستند.…برایشان سنگین میافتاد که توتون و تنباکویی را که میکارند، به یک بیگانه با بهای کمی بفروشند و سپس با بهای بسیاری بازخرند». «پیش از همه تبریز بکار برخاست. و مردم آگهیهای کمپانی را که به دیوارها چسبانیده بود پاره کردند و بجای آن نوشتههای شورآمیزی چسباندند.» «(درتبریز) امیرنظام گروسی پیشکار مظفرالدین میرزا و والی شهر بود. ولیعهد از او خواست که با مردم سخت گیرد. و بشورندگان کیفر دهد.امیرنظام نپذیرفته و از کار کناره جویی نمود… گرفتاری بزرگ شد و شاه نمیدانست چه کند.<ref>تاریخ مشروطه، احمد کسروی، ص۱۵</ref>
| |
| | |
| == سیل نامه‌ها و تلگراف به میرزای شیرازی ==
| |
| [[پرونده:اسدآبادی2.PNG|جایگزین=سیدجمالالدین اسدآبادی|بندانگشتی|سیدجمالالدین اسدآبادی]]
| |
| <nowiki>:</nowiki> بازرگانان و تجار و تولیدکنندگانی که تا کنون خودشان تولید کرده و از فروش کالاهاشان سود میبردند، از اعطای امتیازات به دول استعماری، ضرر میکردند. مثلا همین اعطای امتیاز توتون و تنباکو، باعث ضرر تجار توتون ایران میشد. بنابراین، این نقطهای بود که منافع بورژوازی تجاری و پیشهوران فقیر و تودههای ناراضی و روستائیان خشمگین، روی هم افتاد. بنابراین بازرگانان سرشناس، و آخوندهای وابسته به بازار هم وارد صحنه میشوند. و در حقیقت در عین حال که با شورش مردمی همراهی می کردند . منافع خودشان را دنبال میکردند.
| |
| | |
| مردم معترض از همه جای ایران نامه ها و تلگرافها برای میرزای شیرازی مرجع شیعه در آن زمان که درسامرا سکونت داشت فرستادند.
| |
| | |
| سیدجمالالدین اسدآبادی به میرزای شیرازی نوشت:
| |
| | |
| ”اگر هم اکنون برنخیزی و با ملت ایران همگام نشوی فردا خواهی دید که مملکت اسلام تحت سلطة اجانب خواهد بود و هرکار بخواهند میکنند”.
| |
| | |
| همینطورمردم تهران به میرزای آشتیانی فشار آوردند که به مخالفت با کمپانی رِژی فرا بخواند. از سامرا هم میرزای شیرازی تلگراف به شاه فرستاد و زیانهای امتیاز را باز نمود و درخواست بهم زدن آن را کرد. در تبریز، اصفهان، شیراز و سایر شهرهای ایران بر ضد این امتیاز میتینگ ها و تظاهرات پرجمعیتی برپا گردید. موج جنبش ضداستعماری چنان بالا گرفت که نهایتاً میرزای شیرازی فتوا به تحریم تنباکو داد. کمپانی رژی به ناصرالدین شاه شکایت کرد. شاه, به میرزای آشتیانی پیام فرستاد که یا باید در ملأ عام قلیان بکشی و یا از تهران خارج بشی. او بیرون رفتن را پذیرفت که اطرافیانش مانع شدند. آنروز گروهی از مردم در اطراف ارگ سلطنتی تجمع کرده و میخواستند به ارگ داخل شوند. اما سربازان شلیک کردند و هفت تن ازمردم کشته و بیش از بیست تن زخمی شدند.<ref name=":0" />
| |
| | |
| == نقش زنان در جنبش تنباکو ==
| |
| [[پرونده:نقش زنان2.jpg|جایگزین=نقش زنان در جنبش تنباکو|بندانگشتی|زنان در جنبش تنباکو]]
| |
| زنان برای اول بار در جنبش تنباکو یک زمینه‌ی بروز و ظهور اجتماعی پیدا کردند و حرکتشان خیلی خودجوش بود. یعنی حضورشان، میزان و کمیت و کیفیت حضورشان در جاهایی حضور مردها را هم تحت تأثیر قرار می‌داد. در شیراز در حمایت از فال اسیری و در تهران در حمایت از آشتیانی در زمانی که میخواستند تبعید بشوند، حضور زنان برجسته بود.<ref name=":1" />
| |
| | |
| ناصرالدینشاه به توصیه‌ی یک ازروحانیون درباری حکم تبعید میرزای آشتیانی ــ یک ازعلمای مخالف قرارداد ــ را صادر کرد ولی اینکار به آتش عصیان مردم دامن زد و جمعیت عظیم تظاهرکننده، در حالیکه زنان درپیشاپیش آن بودند، به سمت مسجد شاه حرکت کرد، درمسجد شاه امام جمعه‌ی تهران به «موعظه!» و تهدید مردم پرداخت ولی مردم خشمگین با فحش و شعار او را از منبر به زیر کشیدند، جمعیت به سمت ارگ دولتی به حرکت درآمد و زنان شورشی، عبدالله‌خان والی و معتمد‌السلطان را در زیر ضربات خود نیمه جان کردند، مردم در و دیوار عمارتهای دولتی را شکستند و درزیر آتش گلوله نوکران نایب‌السلطنه، به خانه‌ی او یورش بردند.
| |
| | |
| به این ترتیب، جنبش تنباکو به عنوان اولین حرکت گسترده و قهرآمیز برعلیه استعمار که توانست به طور چشمگیری زنان مبارز ایرانی را هم به میدان حرکت سیاسی بکشاند و انقلاب مشروطه را زمینه سازی کند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.<ref name=":2" />
| |
| | |
| در کتاب جنبش تنباکو با اشاره به مقاومت زنان آمده است «جدیت زنان دراین جنبش بحدی بود که پس ازاعلام تحریم تنباکوزنان پیشقراولان تظاهرکنندگان بودند که بسوی قصرناصرالدین شاه حرکت کردند. وقتی از بازارمی گذشتند، زنان مغازه را بستند و یک اعتصاب سراسری را ایجاد کردند».
| |
| | |
| صدای زنها و ضجة آنها بلند شد که امروز اگر مردان ما مانند زنان در خانه بنشینند ما زنان جامة مردان میپوشیم وحق خود را از دست نمیدهیم.<ref>تاریخ بیداری، ص ۵۵</ref>
| |
| | |
| زنان به صفوف تظاهر کنندگان می پیوستند و از خود لیاقت بسیاری نشان دادند. از جمله وقتی جمعیت تظاهرکننده به کاخ شاه رسید، زنان علیه ناصرالدین شاه شعارمی دادند. وقتی دریک مسجد درنزدیکی کاخ، امام جمعه وقت از راهپیمایان خواست که متفرق شوند، زنان به او تهاجم کرده و مجبور به فرارش کردند.
| |
| | |
| ازسال(۱۹۰۷.میلادی)، زنان ایران تقریباً به مترقی ترین اگر نگوئیم رادیکال ترین زنان جهان تبدیل شده اند.. اغراق نیست اگر گفته شود که بدون نیروی قدرتمند اخلاقی این زنان، جنبش انقلابی، درهمان اوائل به یک اعتراض سازمان نیافته تبدیل می شد. زنان برای زنده نگاه داشتن روحیه آزادی تلاش فراوانی کردند. آنها که خود از سرکوب مضاعف سیاسی و اجتماعی رنج می بردند، بیشتر (ازمردان) علاقه داشتند تا به ایجاد یک جنبش ملی دست بزنند. درمبارزه‌شان برای آزادی و بیان آن به شیوه مدرن، آنها بسیاری ازمقدس ترین رسومات را که سالها (زن) را درسرزمین ایران به بند کشیده بود، درنوردیدند.<ref>کتاب اختناق در ایران، ویلیام مورگان شوستر</ref>
| |
| | |
| === زینب پاشا ===
| |
| [[پرونده:زینب پاشا،.jpeg|جایگزین=زینب پاشا|بندانگشتی|275x275پیکسل|زینب پاشا]]
| |
| یکی ازاین زنان که از شجاعت او نسل‌ها دهان به دهان داستانها نقل شده ، زینب پاشا است. او در جنبش تنباکو درتبریز رهبری مخالفت مردم علیه قرار داد رژی رو برعهده داشت.
| |
| | |
| زینب پاشا، سردستهی زنان شرکت کننده در نهضت تحریم تنباکو و گشودن انبارهای محتکران تبریز در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه و اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار است.
| |
| | |
| تبریز به دنبال انتشار اعلان شرکت رژی از اوایل محرم (۱۳۰۹ه.ق)، به جوش و خروش درآمد و بازار تبریز به دعوت مجتهد شهر بسته شد، اما حکومت وقت با مرعوب کردن بازاریان، آنها را وادار به گشودن مغازه‌ها کردند. بازاریان در حال گشودن بازار بودند که یک عدهای زن مسلح که گوشههای چادر نماز خود را به کمر بسته بودند، در بازار ظاهر شدند.
| |
| | |
| زینب پاشا ۷ گروه زن مسلح رو سازماندهی کردتا با تلاشهای دولت برای سرکوب شورش مقابله کنند. هفت زنی که تحت فرماندهی اوبودند هرکدوم از آن‌‌هاگروه‌های دیگری اززنان رو فرماندهی می کردند. وقتی نیروهای دولتی بازاری‌ها را مجبور کردند که مغازه هاشان را بازکنند، زینب پاشا و زنان مسلحی که چادربسر داشتند با استفاده ازسلاحهاشان، مغازه ها را بستند.
| |
| [[پرونده:پیروز جشن تباکو2.PNG|جایگزین=پیروزی جنبش تنباکو|بندانگشتی|پیروزی جنبش تنباکو]]
| |
| این تجربهی موفقیت آمیز موجب شد که پس از آن هر وقت ظلم و ستم حکومت استبدادی از حد میگذشته دستهی زنها «به سرپرستی زینب پاشا خروج و کانون فساد را ویران نموده، پس از آن از نظرها پنهان میشدند و کسی به هویت آنان پی نمیبرد“.
| |
| | |
| جنبش تنباکو سرآغاز شرکت بی سابقه زنان دریک جنبش عمده اجتماعی بود. حضور زنان در این حرکت اعتراضی و بعد هم در انقلاب مشروطه باعث شد که بسیاری از روشنفکران مشروطه خواه در آن دوران به مسئله زنان بپردازند. بسیاری از روزنامه های مترقی مقالاتی علیه فرهنگ و مناسبات ارتجاعی و فئودالی چاپ کردند از جمله ماهنامه قانون که درلندن منتشرمی شد درشماره اوت ۱۸۹۰ خود نوشت: «نصف هرملت مرکب است از زن، هیچ طرح ملی پیش نمی رود مگر به (مشاورت) زنان....». «موارد بسیاری وجود دارند که زنان برجسته، صرفاً به وساطت قدرت اندیشه و تعقلشان از مردان روزگار ما پیشی گرفته اند. درک آنان از معنی ومزایای جامعه مبتنی برآدمیت بسیارفراوان ترازمردان است».<ref>زنان فاتحان فردا، سیمای آزادی</ref>
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| <references />
| |
| استبداد صغیر |
|---|
| بخشی از جنبش مشروطه ایران |
 |
| تاریخ | ۲ تیر ۱۲۸۷ تا ۲۵ تیر ۱۲۸۸ (۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق) |
|---|
| مکان | تهران، تبریز، رشت، اصفهان، ایران |
|---|
| علت‌ها | مخالفت محمدعلی شاه با مشروطیت، حمایت روسیه از استبداد |
|---|
| روش‌ها | سرکوب سیاسی، بمباران مجلس، قیام‌های مردمی، مبارزه مسلحانه |
|---|
| نتیجه | فتح تهران، خلع محمدعلی شاه، تاجگذاری احمدشاه، احیای مشروطیت |
|---|
| طرف‌های درگیری مدنی |
|---|
مشروطه‌خواهان
توده مردم
مجاهدان تبریز، رشت، و اصفهان
علمای عتبات (آخوند خراسانی، میرزا حسین نائینی)
روشنفکران (تقی‌زاده) |
طرفداران استبداد
محمدعلی شاه
نیروهای قزاق
برخی علما (شیخ فضل‌الله نوری) | |
| چهره‌های شاخص |
|---|
ستارخان
باقرخان
صمصام‌السلطنه
محمدولی خان تنکابنی
آخوند خراسانی |
محمدعلی شاه |
|
| تلفات |
|---|
صدها کشته از مشروطه‌خواهان |
کشته‌شدگان نیروهای دولتی و قزاق |
|
استبداد صغیر، (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش، ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق) دوره‌ای بحرانی در تاریخ مشروطیت ایران بود که با تلاش محمدعلی شاه قاجار برای بازگرداندن قدرت مطلقه و انحلال مجلس شورای ملی آغاز شد. این دوره با به توپ بستن مجلس در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م) شروع شد و با سرکوب گسترده آزادی‌خواهان، تبعید نمایندگان، و اعدام برخی علما ادامه یافت. محمدعلی شاه، با حمایت نیروهای قزاق و روسیه، حکومتی استبدادی تشکیل داد، اما مقاومت‌های مردمی در تبریز، رشت، و اصفهان، به رهبری چهره‌هایی چون ستارخان و صمصام‌السلطنه، این استبداد را به چالش کشید. علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی، با فتواهای جهاد، و مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، به بسیج مردم کمک کردند. نقش خارجی‌ها، به‌ویژه حمایت روسیه از شاه و موضع دوگانه انگلیس، بحران را پیچیده کرد. این دوره با فتح تهران در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م) پایان یافت که به خلع محمدعلی شاه و تاجگذاری احمد شاه منجر شد. نقدهای مثبت این دوره را پیروزی مقاومت مردمی می‌دانند، در حالی که منتقدان به دخالت خارجی و رادیکالیسم پس از فتح اشاره دارند. استبداد صغیر جنبش مشروطه را احیا کرد و آگاهی سیاسی مردم را تقویت نمود.[۱][۲][۳]
زمینه‌های استبداد صغیر
انقلاب مشروطیت در سال ۱۲۸۵ ش، با فرمان مظفرالدین شاه، مجلس شورای ملی و قانون اساسی را تأسیس کرد. این تحول، نوید دموکراسی می‌داد، اما محمدعلی شاه، که در ۱۲۸۵ ش به تخت نشست، از ابتدا مخالف مشروطه بود و خواستار قدرت مطلقه بود. او با حمایت روسیه، که به دنبال حفظ منافع خود بود، علیه مجلس توطئه کرد. علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، با فتواهای حمایتی، مشروطه را تقویت کردند. مطبوعات، مانند حبل‌المتین، توطئه‌های شاه را افشا کردند و افکار عمومی را بسیج نمودند.[۲][۴][۳]
آغاز بحران
در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م)، محمدعلی شاه با نیروهای قزاق و حمایت روسیه، مجلس را بمباران کرد. این اقدام ده‌ها نفر را کشت و نمایندگان را تبعید یا زندانی کرد. شاه حکومتی استبدادی تشکیل داد و آزادی‌خواهان را سرکوب نمود. انگلیس، با موضعی دوگانه، از شاه حمایت کرد تا نفوذ روسیه را تعدیل کند. خاطرات سید حسن تقی‌زاده نشان می‌دهد که روشنفکران، مانند خودش، در این دوره به تبعید رفتند و مقاومت را از خارج سازماندهی کردند.[۱][۵][۶]
رویدادهای کلیدی
سرکوب و مقاومت
محمدعلی شاه سرکوب گسترده‌ای را آغاز کرد و صدها نفر در تهران کشته یا زندانی شدند. در تبریز، ستارخان و باقرخان با کمیته‌های مخفی مقاومت کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی، این قیام‌ها را مشروع دانست. مطبوعات تبعیدی، مانند صور اسرافیل، روحیه مقاومت را حفظ کردند.[۱][۳]
نقش خارجی‌ها
روسیه با اعزام نیرو از محمدعلی شاه حمایت کرد. قرارداد ۱۹۰۷، که ایران را به مناطق نفوذ تقسیم کرد، این دخالت را تسهیل نمود. انگلیس ابتدا از شاه حمایت کرد، اما بعدها به مشروطه‌خواهان نزدیک شد. بر اساس خاطرات حسن تقی‌زاده، روشنفکران تبعیدی از طریق مطبوعات، مانند حبل‌المتین، دخالت خارجی را افشا کردند. این پیچیدگی‌ها بحران را بین‌المللی کرد.[۵][۶]
پایان استبداد صغیر
قیام‌های محلی
در دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، مقاومت‌های مردمی در شهرهای مختلف گسترش یافت. در تبریز، ستارخان و باقرخان با تشکیل کمیته‌های مخفی، در برابر نیروهای قزاق ایستادگی کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، این قیام‌ها را مشروع دانستند و به اتحاد مشروطه‌خواهان کمک کردند. مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، با افشای سرکوب‌ها، روحیه مقاومت را تقویت کردند. این قیام‌ها پایه‌های استبداد را سست نمودند.[۴][۱][۳]
فتح تهران
در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م)، نیروهای مشروطه‌خواه از تبریز، رشت، و اصفهان تهران را فتح کردند. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناه برد و از سلطنت خلع شد. احمدشاه، پسر ۱۲ساله او، تاجگذاری کرد و نایب‌السلطنه‌ای برای اداره کشور تعیین شد. عباس میرزا معزالسلطنه، این پیروزی را نتیجه اتحاد مردم و گروه‌های محلی می‌داند. فتح تهران مشروطیت را احیا کرد، هرچند مذاکرات پس از فتح تحت تأثیر دخالت‌های خارجی، به‌ویژه روسیه، قرار داشت.[۶][۲]
دیدگاه مورخان
استبداد صغیر نقطه عطفی در تاریخ مشروطیت بود. برخی منابع مقاومت‌های مردمی و فتواهای علما را عامل احیای مشروطه می‌دانند. اما احمد کسروی در «تاریخ مشروطه ایران» معتقد است که اعدام‌هایی مانند شیخ فضل‌الله نوری، که از استبداد حمایت کرد، به رادیکالیسم سیاسی و شکاف اجتماعی منجر شد. دخالت روسیه، که از محمدعلی شاه حمایت کرد، و موضع دوگانه انگلیس بحران را تشدید نمود. خاطرات سید حسن تقی‌زاده نشان می‌دهد که اختلافات میان علما و روشنفکران، مانند شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی، به پیچیدگی‌ها افزود.[۱][۲][۳]
میراث
فتح تهران در سا ۱۲۸۸ ش، مجلس دوم را تشکیل داد و قانون اساسی را تقویت کرد. عباس میرزا معزالسلطنه در «انقلاب مشروطه ایران» این دوره را نماد قدرت مردم می‌داند. نقش علما و مطبوعات، مانند حبل‌المتین، الگویی برای مبارزات بعدی شد. اما نفوذ خارجی، به‌ویژه روسیه، ضعف استقلال ایران را نشان داد. با این حال اختلافات داخلی میان مشروطه‌خواهان چالش‌هایی برای دموکراسی ایجاد کرد. استبداد صغیر با نمایش مقاومت و محدودیت‌ها، آگاهی سیاسی مردم را افزایش داد و بر تاریخ ایران اثر گذاشت.[۴][۶]
منابع
