|
|
| (۱۷۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| NOINDEX
| | [[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|1148x1148px]]'''میرزاحسن خان وثوق‌الدوله'''، (متولد سال ۱۲۵۰، تهران – درگذشته ۱۲ بهمن ۱۳۲۹ ه.ش، تهران) سیاستمدار، نخست‌وزیر قاجار، و شاعر ایرانی، یکی از چهره‌های برجسته و منفور تاریخ ایران بود. او در تهران در خانواده‌ای اشرافی متولد شد و تحصیلاتش را در دارالفنون و فرانسه گذراند. وثوق‌الدوله در دوره [[مظفرالدین شاه]] وارد سیاست شد و در جریان [[جنبش مشروطه ایران|انقلاب مشروطه]] (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) از حامیان اولیه مشروطه بود، اما بعدها به دلیل [[قرارداد ۱۹۱۹]] با انگلیس، که امور نظامی و مالی ایران را به مستشاران انگلیسی واگذار کرد، به خیانت متهم شد. او در دوره [[احمد شاه]] سه بار نخست‌وزیر شد و در کابینه‌هایش اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری و اصلاح مالی انجام داد. قرارداد ۱۹۱۹، که با هدف تقویت اقتصاد و ارتش ایران امضا شد، به دلیل واگذاری کنترل به انگلیس، اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم را برانگیخت و او را به نمادی از خیانت تبدیل کرد. وثوق‌الدوله همچنین دیوان شعری با تخلص «حسن» داشت و اشعارش به سبک کلاسیک سروده شده بود. پس از برکناری از نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به اروپا رفت و در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. مهارتش در دیپلماسی و اصلاحات ستایش شده، اما قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه از انگلیس، او را در تاریخ ایران منفور کرد. برادرش، احمد قوام (قوام‌السلطنه)، نیز سیاستمدار برجسته‌ای بود که در مقاله‌ای جداگانه بررسی می‌شود. میراث وثوق‌الدوله به‌عنوان سیاستمداری پیچیده با تأثیرات مثبت و منفی در تاریخ ایران ماندگار است.<ref name=":0">[https://irhj.sbu.ac.ir/article_101549.html تأملی بر مشروطه‌خواهی وثوق‌الدوله - تاریخ ایران]</ref><ref name=":1">[https://www.radiozamaneh.com/757548/ دولت‌سازی در ایران؛ وثوق‌الدوله یا رضاخان میرپنج؟ - رادیو زمانه]</ref><ref name=":2">[https://psri.ir/?id=flzmgvxpv5 وثوق الدوله عاقد قرارداد ۱۹۱۹ - موسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی]</ref><ref name=":3">[https://www.iichs.ir/fa/news/24405/%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DB%8C%DA%A9-%D9%88%D8%AB%D9%88%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%87 خیانت‌های یک وثوق‌الدوله - پژوهشکده تاریخ معاصر]</ref><ref name=":4">[http://pajoohe.ir/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D9%88%D8%AB%D9%88%D9%82__a-43616.aspx خاندان وثوق - پژوهه]</ref><ref name=":5">کتاب «تاریخ مشروطه ایران»، تالیف احمد کسروی</ref> |
|
| |
|
| '''سید احمد علم‌الهدی'''، (متولد ۱۳۲۳، مشهد) یکی از روحانیون برجسته و امام جمعه مشهد است که به دلیل مواضع و اقداماتش در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، و اجتماعی، چهره‌ای جنجالی محسوب می‌شود. او تحصیلات حوزوی خود را در مشهد و قم گذراند و از سال ۱۳۸۴ به‌عنوان نماینده [[رژیم ولایت فقیه|ولی فقیه]] و امام جمعه مشهد منصوب شد. علم‌الهدی در [[آستان قدس رضوی]]، یکی از ثروتمندترین نهادهای مذهبی ایران، نقش داشته و در تصمیم‌گیری‌های آن مشارکت کرده است. او به دلیل اظهارات تند علیه زنان، معترضان، و آزادی‌های فرهنگی، از جمله مخالفت با کنسرت‌ها و حمایت از فیلترینگ اینترنت، مورد انتقاد قرار گرفته است. این مواضع شامل اظهاراتی علیه برگزاری رویدادهای فرهنگی و درخواست برای نظارت شدید بر فضای مجازی بوده که به تعطیلی فعالیت‌های هنری و افزایش تنش‌ها منجر شده است. اتهامات فساد مالی، به‌ویژه در ارتباط با واگذاری زمین‌های اوقافی و فعالیت‌های اقتصادی فرزندانش، او را به یکی از چهره‌های مناقشه‌برانگیز تبدیل کرده است. این اتهامات شامل تصاحب املاک و سرمایه‌گذاری‌های کلان توسط خانواده‌اش است که انتقادات گسترده‌ای را برانگیخته است. علم‌الهدی در سرکوب اعتراضات مردمی، به‌ویژه در [[اعتراضات دیماه ۱۳۹۶|اعتراضات دیماه ۱۳۹۶]] و [[اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ ایران|اعتراضات سراسری ۱۴۰۱]]، نقش داشته و از سیاست‌های سخت‌گیرانه علیه زنان حمایت کرده است، که شامل طرح‌های [[سرکوب زنان در ایران|سرکوب بدحجابی]] و افزایش [[گشت ارشاد|گشت‌های ارشاد]] می‌شود. این اقدامات به تشدید فشار بر زنان و افزایش آسیب‌های اجتماعی منجر شده است. در سال ۱۴۰۲، اتحادیه اروپا به دلیل محدودیت‌های او بر آزادی زنان، وی را تحریم کرد. این تحریم‌ها بخشی از واکنش‌های بین‌المللی به نقش او در سرکوب و اظهارات تهدیدآمیز علیه کشورهای منطقه بوده است. '''(نم‌نمک، ایران وایر، صدای آمریکا ۱، ایران اینترنشنال).'''
| | == زندگی و پیشینه خانوادگی == |
| | میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سال ۱۲۵۰ ش (۱۲۸۸ ق) در تهران، در خانواده‌ای اشرافی از خاندان وثوق متولد شد. پدرش، میرزا ابراهیم خان، از صاحب‌منصبان قاجار بود و برادرش، احمد خان قوام‌السلطنه، بعدها سیاستمدار برجسته‌ای شد. خاندان وثوق به دلیل نفوذ در دربار قاجار، جایگاه اجتماعی بالایی داشتند. |
|
| |
|
| == زندگی اولیه و تحصیلات == | | === تحصیلات و ورود به سیاست === |
| سید احمد علم‌الهدی در سال ۱۳۲۳ در شهر مشهد متولد شد. پدرش، آیت‌الله سید فخرالدین علم‌الهدی، از روحانیون شناخته‌شده بود. او تحصیلات حوزوی خود را در حوزه علمیه مشهد آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به قم رفت. در قم، از اساتیدی مانند آیت‌الله بروجردی، [[روح‌الله خمینی]]، و آیت‌الله میلانی بهره برد. پس از بازگشت به مشهد در سال ۱۳۵۷، به تدریس در حوزه علمیه و فعالیت‌های سیاسی پرداخت. این دوره، زمینه‌ساز ورود او به مناصب کلیدی در ساختار مذهبی و سیاسی ایران شد.
| | وثوق‌الدوله تحصیلات اولیه خود را در دارالفنون تهران آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد، جایی که علوم سیاسی و ادبیات آموخت. او پس از بازگشت در سال ۱۲۷۵، به‌عنوان کارمند وزارت خارجه وارد خدمت شد و به دلیل هوش و مهارت دیپلماتیک، به‌سرعت در دربار قاجار پیشرفت کرد. |
|
| |
|
| پس از بازگشت به مشهد در سال ۱۳۵۷، علم‌الهدی به تدریس در حوزه علمیه ادامه داد و به تدریج وارد فعالیت‌های سیاسی شد. او در این دوره با گروه‌های مذهبی و انقلابی مرتبط با خمینی همکاری کرد و نقش خود را در ساختارهای مذهبی تقویت کرد. تحصیلات او در قم شامل دروس فقه، اصول، و تفسیر بود که پایه‌ای برای مواضع تند بعدی او فراهم آورد. همچنین، ارتباط او با اساتید برجسته، مانند آیت‌الله میلانی، به او امکان داد تا شبکه‌ای از حامیان مذهبی را در مشهد ایجاد کند. این شبکه در سال‌های پس از [[انقلاب ضد سلطنتی|انقلاب ضدسلطنتی]]، به‌ویژه در دهه ۱۳۶۰، به گسترش نفوذ او کمک کرد. او همچنین در این دوره به نوشتن مقالات و سخنرانی‌هایی پرداخت که دیدگاه‌هایش را درباره مسائل اجتماعی و سیاسی تثبیت کرد. '''(نم‌نمک، روز نو).'''
| | === فعالیت ادبی === |
| | وثوق‌الدوله شاعری با تخلص «حسن» بود و دیوان شعری به سبک کلاسیک فارسی سرود. اشعار او که اغلب مضامین عاشقانه و اجتماعی داشتند، در محافل ادبی قاجار مورد توجه بود، هرچند فعالیت ادبی‌اش در سایه سیاستمداری‌اش قرار گرفت.<ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":0" /> |
|
| |
|
| == مناصب و نقش‌های سیاسی == | | == نقش در انقلاب مشروطیت == |
| علم‌الهدی از سال ۱۳۸۴ به‌عنوان نماینده ولی فقیه و امام جمعه مشهد منصوب شد و نفوذ قابل‌توجهی در امور مذهبی و سیاسی منطقه کسب کرد. او همچنین با آستان قدس رضوی، یکی از ثروتمندترین نهادهای مذهبی ایران که مدیریت حرم امام رضا را بر عهده دارد، ارتباط داشته است. بر اساس گزارش‌ها، او در تصمیم‌گیری‌های این نهاد نقش داشته، هرچند جزئیات دقیق این نقش مشخص نیست. او عضو [[مجلس خبرگان|مجلس خبرگان رهبری]] نیز بوده و در سیاست‌گذاری‌های کلان مذهبی و فرهنگی مشارکت داشته است. '''(فرارو، چهره جنایت).'''
| |
|
| |
|
| علاوه بر امامت جمعه، علم‌الهدی در شورای عالی انقلاب فرهنگی و نهادهای مرتبط با نظارت بر آموزش عالی نیز حضور داشته است. این مناصب به او اجازه داد تا بر سیاست‌های آموزشی و فرهنگی در خراسان رضوی تأثیر بگذارد. او در آستان قدس رضوی، که سالانه درآمدهای هنگفتی از زائران و موقوفات دارد، به‌عنوان مشاور و حامی سیاست‌های اقتصادی عمل کرده است. او در انتصاب برخی مدیران ارشد این نهاد نقش داشته و تصمیمات مرتبط با سرمایه‌گذاری‌های کلان را تأیید کرده است. عضویت او در مجلس خبرگان نیز به او امکان داده تا در انتخاب رهبر و سیاست‌های کلان نظام مشارکت کند، که این موضوع نفوذ او را در سطح ملی افزایش داده است. '''(فرارو، چهره جنایت).'''
| | === حمایت اولیه از مشروطه === |
| | میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در جریان انقلاب مشروطیت (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) به‌عنوان یکی از سیاستمداران جوان از مشروطه‌خواهان حمایت کرد. او در سال ۱۲۸۵، به‌عنوان عضو انجمن‌های مشروطه‌خواه تهران، در تدوین قانون اساسی و مذاکرات با دربار نقش داشت. او همچنین با سخنرانی‌هایش در حمایت از مجلس شورای ملی، به ترویج ایده‌های قانون‌گرایی و محدود کردن قدرت شاه کمک کرد.<ref name=":0" /><ref name=":5" /> |
|
| |
|
| == اظهارات و اقدامات جنجالی == | | === تغییر مواضع در استبداد صغیر === |
| سید احمد علم‌الهدی به دلیل اظهارات تند در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی شناخته می‌شود. در سال ۱۳۹۵، او در خطبه‌های نماز جمعه اعلام کرد: «مشهد جای عیاشی نیست» و برگزاری کنسرت‌ها را در این شهر ممنوع دانست. '''(صدای آمریکا ۳).'''
| | با آغاز [[استبداد صغیر]] (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، وثوق‌الدوله به دلیل فشارهای دربار [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]]، از حمایت فعال مشروطه فاصله گرفت. او در این دوره به‌عنوان واسطه بین دربار و مشروطه‌خواهان عمل کرد، اما برخی اقداماتش، مانند مذاکره با دربار برای حفظ ثبات، از سوی انقلابیون به‌عنوان سازشکاری تلقی شد. این تغییر مواضع به کاهش محبوبیت او در میان برخی مشروطه‌خواهان منجر شد.<ref name=":2" /><ref name=":6">کتاب «تاریخ هجده‌ساله آذربایجان»، تالیف احمد کسروی</ref> |
|
| |
|
| این اظهارات منجر به لغو چندین کنسرت موسیقی شد و انتقادات گسترده‌ای از سوی هنرمندان و فعالان فرهنگی به دنبال داشت. او همچنین از حامیان فیلترینگ اینترنت است و در سال ۱۴۰۳، رفع فیلترینگ را به «ارتجاع» تشبیه کرد '''(نو اندیش).'''
| | == نخست‌وزیری در دوره احمدشاه == |
| | وثوق‌الدوله در دوره احمدشاه سه بار نخست‌وزیر شد (۱۲۹۴–۱۲۹۵، ۱۲۹۶–۱۲۹۷، و ۱۲۹۸–۱۲۹۹ ش). در اولین دوره، او کابینه‌ای با حضور سیاستمداران با‌تجربه تشکیل داد و اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی را آغاز کرد. این اقدامات برای تقویت دولت مرکزی در برابر نفوذ خارجی (روسیه و انگلیس) بود، اما با مقاومت محافظه‌کاران مواجه شد. در دومین دوره نخست‌وزیری، او با بحران جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط نیروهای خارجی روبه‌رو شد و تلاش کرد با مذاکره با انگلیس، ثبات کشور را حفظ کند.<ref name=":1" /><ref name=":4" /> |
|
| |
|
| این مواضع، او را در تضاد با جوانان و طرفداران آزادی بیان قرار داده است. علاوه بر مخالفت با کنسرت‌ها، علم‌الهدی در سال ۱۳۹۸ با راه‌اندازی مراکز تفریحی در مشهد مخالفت کرد و آن‌ها را تهدیدی برای هویت مذهبی شهر دانست. '''(مدارا).'''
| | === سومین دوره و زمینه‌سازی قرارداد ۱۹۱۹ === |
| | وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری با هدف تقویت اقتصاد و ارتش، مذاکرات قرارداد ۱۹۱۹ را با انگلیس آغاز کرد. او با حمایت احمدشاه و به دلیل ضعف مالی دولت، این قرارداد را به‌عنوان راه‌حلی برای بازسازی کشور می‌دید، اما این تصمیم به منفوریت او منجر شد.<ref name=":2" /><ref name=":3" /> |
|
| |
|
| او همچنین در سخنرانی‌های خود، جوانان را به دلیل استفاده از شبکه‌های اجتماعی مورد انتقاد قرار داد و خواستار نظارت شدیدتر بر فضای مجازی شد. این مواضع با اعتراضات گسترده‌ای از سوی فعالان فرهنگی و ساکنان مشهد مواجه شد، به‌ویژه زمانی که او در سال ۱۴۰۱ اعلام کرد که هرگونه فعالیت غیرمذهبی در شهر باید متوقف شود. این اظهارات، که در خطبه‌های نماز جمعه مطرح شد، به تشدید تنش‌ها بین او و بخش‌هایی از جامعه منجر شد. '''(صدای آمریکا ۳).'''
| | == قرارداد ۱۹۱۹ == |
| | میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری‌اش قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت بریتانیا امضا کرد. این قرارداد، در پی ضعف مالی و نظامی ایران پس از جنگ جهانی اول، با هدف بازسازی اقتصاد و ارتش طراحی شد. طبق قرارداد، امور مالی و نظامی ایران تحت نظارت مستشاران انگلیسی قرار می‌گرفت و در ازای آن، انگلیس وامی ۲ میلیون پوندی به ایران اعطا می‌کرد. وثوق‌الدوله این قرارداد را راهی برای تقویت دولت مرکزی می‌دانست، اما تاریخنگاران تأکید دارند که مذاکرات بدون اطلاع مجلس و در خفا انجام شد.<ref name=":2" /><ref name=":3" /> |
|
| |
|
| همچنین در سال ۱۴۰۰، علم‌الهدی در خطبه‌ای اعلام کرد که هرگونه فعالیت فرهنگی که با «هویت مذهبی مشهد» در تضاد باشد، باید متوقف شود، که این موضوع به تعطیلی چندین نمایشگاه هنری منجر شد. '''(مدارا).'''
| | === واکنش‌ها و پیامدها === |
| | قرارداد ۱۹۱۹ با اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم مواجه شد. چهره‌هایی مانند [[سید حسن مدرس]] و گروه‌های مشروطه‌خواه، قرارداد را خیانت به استقلال ایران تلقی کردند، زیرا به نفوذ کامل انگلیس بر امور کشور منجر می‌شد. این اعتراضات، همراه با اتهامات رشوه (۵۰۰ هزار پوند) به وثوق‌الدوله و کابینه‌اش، به برکناری او در سال ۱۲۹۹، انجامید. این قرارداد هرگز اجرا نشد و به تقویت نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، کمک کرد.<ref name=":2" /><ref name=":1" /><ref name=":6" /> |
|
| |
|
| او همچنین در سال ۱۳۹۷، در واکنش به گسترش استفاده از ماهواره، خواستار نصب دستگاه‌های جمینگ در سطح شهر شد تا سیگنال‌های آن‌ها قطع شود. '''(نو اندیش).''' | | == روابط دیپلماتیک و نقش در مذاکرات خارجی == |
| | میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در دوره‌های نخست‌وزیری نقش کلیدی در مذاکرات دیپلماتیک با قدرت‌های خارجی، به‌ویژه انگلیس و روسیه، داشت. او در جنگ جهانی اول، با هدف حفظ ثبات ایران در برابر اشغال بخش‌هایی از کشور توسط نیروهای خارجی، با انگلیس برای تأمین مالی و تسلیحاتی مذاکره کرد. این مذاکرات زمینه‌ساز قرارداد ۱۹۱۹ شد، اما پیش‌تر نیز شامل توافقات مالی و نظامی بود که به تقویت دولت مرکزی کمک کرد. وثوق‌الدوله با مهارت دیپلماتیک خود، روابط نزدیکی با سفارت انگلیس برقرار کرد، هرچند این نزدیکی به اتهام وابستگی منجر شد.<ref name=":3" /><ref name=":1" /> |
|
| |
|
| این اقدامات با اعتراضات گسترده‌ای از سوی ساکنان و فعالان حقوق بشر مواجه شد، که آن را نقض حریم خصوصی دانستند. او در سال ۱۴۰۱ نیز از ممنوعیت استفاده از شبکه‌های اجتماعی در اماکن عمومی حمایت کرد و آن را «ابزار نفوذ دشمن» خواند، که این سیاست باعث افزایش تنش‌ها در میان جوانان شد. '''(صدای آمریکا ۳).''' | | === انتقادات به نفوذ خارجی === |
| | تاریخنگارانی مانند [[احمد کسروی]]، تأکید دارند که روابط دیپلماتیک وثوق‌الدوله با انگلیس و روسیه، به‌ویژه در مذاکرات مالی و قرارداد ۱۹۱۹، به افزایش نفوذ خارجی در ایران دامن زد. او متهم شد که با پذیرش وام‌ها و مستشاران خارجی، استقلال ایران را تضعیف کرد. این انتقادات، به‌ویژه از سوی علما و مشروطه‌خواهان، جایگاه او را به‌عنوان سیاستمداری فرصت‌طلب و وابسته به بیگانه تثبیت کرد، هرچند برخی منابع مهارت او در مدیریت بحران‌های دیپلماتیک در شرایط دشوار جنگ جهانی را ستایش می‌کنند.<ref name=":2" /><ref name=":6" /> |
|
| |
|
| == مواضع سیاسی و سرکوب اعتراضات == | | == تبعید و زندگی پس از نخست‌وزیری == |
| علم‌الهدی در خطبه‌های خود از سرکوب اعتراضات مردمی حمایت کرده است. در سال ۱۳۸۸، او معترضان به نتایج انتخابات را «بزغاله و گوساله» خواند. '''(رادیو فردا ۲).'''
| | میرزاحسن خان وثوق‌الدوله پس از برکناری از سمت نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به دلیل اعتراضات علیه قرارداد ۱۹۱۹، به اروپا تبعید شد. او در فرانسه و انگلستان اقامت کرد و تا سال ۱۳۰۴، از فعالیت سیاسی دور ماند. در این دوره، او به فعالیت‌های ادبی و نگارش خاطراتش پرداخت، اما به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد، از سیاست ایران کنار گذاشته شد.<ref name=":1" /><ref name=":4" /> |
|
| |
|
| او همچنین خواستار سرکوب شدید معترضان شده تا «دیگر هوس اعتراض نکنند». '''(ایندیپندنت ۱).''' این اظهارات، به‌ویژه در جریان اعتراضات ۱۳۹۶ و ۱۴۰۱، او را به یکی از حامیان سیاست‌های سرکوبگرانه تبدیل کرده است. '''(ایران آزادی).''' | | === بازگشت و دوره پهلوی === |
| | وثوق‌الدوله در سال ۱۳۰۴ به ایران بازگشت، اما در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. او به‌عنوان مشاور غیررسمی در برخی امور مالی و دیپلماتیک فعالیت کرد، اما هرگز به جایگاه قبلی بازنگشت. وثوق‌الدوله در تهران به زندگی آرام و دور از سیاست ادامه داد. |
|
| |
|
| علم‌الهدی همچنین در سال ۱۳۹۶ پس از اعتراضات دیماه، در خطبه‌ای خواستار حضور نیروهای امنیتی برای سرکوب معترضان شد و آن‌ها را «عوامل بیگانه» خواند. '''(ایندیپندنت ۱).'''
| | === مرگ === |
| | میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در ۱۲ بهمن ۱۳۲۹، (۲ فوریه ۱۹۵۱ م) در تهران درگذشت. او در سن ۷۹ سالگی، به دلیل کهولت سن و بیماری‌های مرتبط با آن، در منزل شخصی‌اش از دنیا رفت. مرگ او در محافل سیاسی و عمومی بازتاب گسترده‌ای نداشت، زیرا به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد ۱۹۱۹، از صحنه سیاسی ایران کنار گذاشته شده بود. با این حال، برخی محافل ادبی، به دلیل دیوان شعرش با تخلص «حسن»، از او به‌عنوان شاعری توانمند یاد کردند. مرگ وثوق‌الدوله پایان زندگی سیاستمداری بود که زمانی نفوذ قابل‌توجهی در دربار قاجار داشت، اما در دوره پهلوی به حاشیه رانده شد.<ref name=":0" /><ref name=":4" /> |
|
| |
|
| در جریان اعتراضات ۱۴۰۱، او از نیروهای انتظامی حمایت کرد و اعلام کرد که هرگونه تجمع غیرمجاز باید با شدت تمام سرکوب شود. این مواضع با گزارش‌هایی از بازداشت گسترده معترضان در مشهد همراه بود، که بسیاری از آن‌ها به دلیل فقر و بیکاری به خیابان‌ها آمده بودند. او همچنین در سال ۱۴۰۰، در واکنش به انتقادات از سیاست‌های اقتصادی، معترضان را تهدید به اقدامات قهری کرد. '''(ایران آزادی).'''
| | == میراث == |
|
| |
|
| علاوه بر این، در سال ۱۳۹۸، علم‌الهدی در واکنش به اعتراضات کارگری مشهد، از نیروهای امنیتی خواست تا با شدت بیشتری عمل کنند و معترضان را «عوامل بیگانه» خطاب کرد. '''(ایران آزادی).''' او در سال ۱۴۰۱، پس از سرکوب اعتراضات خیابانی، اعلام کرد که هرگونه تجمع بدون مجوز باید با «اقدامات قاطع» مواجه شود، که این موضوع به بازداشت بیش از ۲۰۰ نفر در مشهد منجر شد '''(ایندیپندنت ۱).''' علم‌الهدی در جلسات داخلی با مقامات امنیتی، بر ضرورت سرکوب شدید تأکید کرده و آن را «ضرورت حفظ نظام» خوانده است. '''(رادیو فردا ۲).'''
| | === تأثیر بر سیاست ایران === |
| | میرزاحسن خان وثوق‌الدوله با سه دوره نخست‌وزیری و نقش در مشروطیت، تأثیر قابل‌توجهی بر سیاست قاجار گذاشت. اصلاحات او، مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی، به تقویت دولت مرکزی کمک کرد، اما قرارداد ۱۹۱۹، که امور مالی و نظامی ایران را به انگلیس واگذار کرد، به‌عنوان خیانت به استقلال ملی ثبت شد. این قرارداد به تشدید نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، و تضعیف جایگاه قاجار منجر شد.<ref name=":3" /><ref name=":1" /><ref name=":6" /> |
|
| |
|
| == سرکوب زنان و محدودیت‌های اجتماعی == | | === جایگاه در تاریخ و فرهنگ === |
| علم‌الهدی از حامیان سرسخت سیاست‌های سخت‌گیرانه علیه زنان است. او خواستار اجرای طرح‌های سرکوب به بهانه بدحجابی شده و در سال ۱۴۰۳ از رئیس‌جمهور [[مسعود پزشکیان]] خواست این سیاست‌ها را اجرا کند. '''(سازمان مجاهدین خلق ۱).''' او همچنین در سال ۱۳۹۹، «دختران مسیحی» را عامل فساد در جوامع اسلامی خواند. '''(محبت نیوز).''' این مواضع، به افزایش آسیب‌های اجتماعی برای زنان منجر شده و انتقادات گسترده‌ای را برانگیخته است. '''(کار آنلاین).'''
| | وثوق‌الدوله به دلیل قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه، در تاریخ ایران به‌عنوان نمادی از خیانت و وابستگی به بیگانه شناخته می‌شود. تاریخنگارانی مانند احمد کسروی او را سیاستمداری ماهر اما فرصت‌طلب توصیف می‌کنند که منافع ملی را فدای ثبات سیاسی کرد. با این حال، فعالیت ادبی او، از جمله دیوان شعرش با تخلص «حسن»، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی‌اش در محافل ادبی قاجار ارزشمند است. میراث او در تاریخ ایران ترکیبی از دستاوردهای سیاسی (اصلاحات) و بدنامی (قرارداد ۱۹۱۹) است.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":5" /> |
| | |
| علاوه بر طرح سرکوب بدحجابی، علم‌الهدی در سال ۱۳۹۵ از گشت‌های ارشاد در مشهد حمایت کرد و خواستار افزایش نظارت بر پوشش زنان شد. '''(سازمان مجاهدین خلق ۱).''' او در سال ۱۳۹۸، در سخنرانی‌ای، زنان را به دلیل حضور در فضای عمومی بدون رعایت حجاب اسلامی مورد سرزنش قرار داد و آن‌ها را به «نقض ارزش‌های دینی» متهم کرد. '''(تیف)'''. این سیاست‌ها به افزایش فشار بر زنان کارگر و خانه‌دار منجر شده و گزارش‌ها از رشد آسیب‌های اجتماعی، از جمله افزایش طلاق و اعتیاد در میان زنان، حکایت دارند. '''(کار آنلاین).''' علم‌الهدی همچنین در سال ۱۴۰۲، در واکنش به اعتراضات زنان، خواستار تشدید قوانین سخت‌گیرانه‌تر شد. '''(محبت نیوز).'''
| |
| | |
| در سال ۱۴۰۱، علم‌الهدی از افزایش گشت‌های ارشاد در خیابان‌های مشهد حمایت کرد و خواستار جریمه‌های سنگین برای زنان بدحجاب شد. '''(سازمان مجاهدین خلق ۱).''' برخی از گزارشات حاکی از آن است که در آن سال، بیش از ۵۰۰ زن در مشهد به دلیل رعایت نکردن حجاب دستگیر شدند، که بسیاری از آن‌ها به دلیل ناتوانی در پرداخت جریمه‌ها به زندان افتادند. '''(کار آنلاین).''' او همچنین در سال ۱۳۹۶، در خطبه‌ای، زنان را به دلیل حضور در اماکن عمومی بدون چادر مورد انتقاد قرار داد و آن‌ها را «عامل نفوذ فرهنگی» خواند. '''(تیف).''' این سیاست‌ها به تشدید فشار بر زنان کارگر منجر شده، به‌طوری که گزارش‌ها از افزایش خودکشی و فرار از خانه در میان زنان جوان خبر می‌دهند. '''(کار آنلاین).''' علم‌الهدی همچنین در سال ۱۴۰۲ نیز از طرح‌های سخت‌گیرانه‌تر برای کنترل پوشش زنان در دانشگاه‌ها حمایت کرد. '''(محبت نیوز).'''
| |
| | |
| پیش از این، در سال ۱۴۰۰، علم‌الهدی از افزایش نظارت بر دانشگاه‌های مشهد برای کنترل پوشش دانشجویان زن حمایت کرد و خواستار اخراج دختران بدحجاب شد. '''(سازمان مجاهدین خلق ۱).''' در آن سال، بیش از ۱۰۰ دانشجوی دختر از دانشگاه فردوسی مشهد به دلیل رعایت نکردن حجاب تعلیق شدند. '''(صدای آمریکا ۲).''' او همچنین در سال ۱۳۹۷، در خطبه‌ای، زنان را به دلیل حضور در بازارهای محلی بدون چادر مورد سرزنش قرار داد و آن‌ها را «عامل فساد اجتماعی» خواند. '''(تیف).''' این سیاست‌ها به افزایش فشار روانی بر زنان خانه‌دار منجر شده و گزارش‌هایی از فرار دختران جوان از خانه به دلیل محدودیت‌ها منتشر شده است. '''(کار آنلاین).'''
| |
| | |
| همچنین در سال ۱۳۹۸، علم‌الهدی از ممنوعیت ورود زنان به برخی پارک‌های عمومی مشهد بدون همراه مرد حمایت کرد و این سیاست را «حفظ ارزش‌های اسلامی» خواند. '''(تیف).''' در آن سال، بیش از ۳۰۰ زن به دلیل نقض این قانون جریمه شدند. '''(کار آنلاین).''' او همچنین در سال ۱۴۰۱، در واکنش به اعتراضات زنان علیه حجاب اجباری، خواستار افزایش گشت‌های شبانه ارشاد شد. '''(سازمان مجاهدین خلق ۱).''' این اقدامات به تشدید فشار بر زنان کارگر منجر شده، به‌طوری که گزارش‌هایی از کاهش مشارکت زنان در بازار کار به دلیل ترس از بازداشت منتشر شده است. '''(کار آنلاین).'''
| |
| | |
| == اتهامات فساد مالی ==
| |
| اتهامات متعددی درباره فساد مالی علم‌الهدی و خانواده‌اش مطرح شده است. گزارش‌ها از واگذاری بیش از ۱۰۰۰ هکتار زمین اوقافی به او خبر می‌دهند. (اپک تایمز). فرزندش، سید مجتبی، به حیف‌ومیل ۱۶۰ میلیون تومان در دولت [[محمود احمدی‌نژاد]] متهم شده است. '''(ملّیون ایران).''' فرزندان دیگر او نیز به داشتن مشاغل متعدد و سوءاستفاده از نفوذ پدرشان متهم هستند. '''(ایران وایر، اطلاعات نت).''' علم‌الهدی این اتهامات را رد کرده و آن‌ها را توطئه دشمنان خوانده است. '''(ایران فردا).'''
| |
| | |
| علاوه بر واگذاری زمین‌های اوقافی، گزارش‌ها از تصاحب املاک مسکونی در مناطق مرفه‌نشین مشهد توسط فرزندان علم‌الهدی خبر می‌دهند. '''(اپک تایمز).''' فرزندش، سید مجتبی، در سال ۱۳۸۸ به سوءاستفاده از بودجه‌های دولتی در پروژه‌های عمرانی متهم شد و این اتهام با اسناد رسمی تأیید شد. '''(ملّیون ایران).''' فرزند هفتم او نیز به داشتن چندین شغل دولتی و خصوصی متهم است که این موضوع به تعارض منافع اشاره دارد. '''(اطلاعات نت).''' علم‌الهدی در پاسخ به این اتهامات، آن‌ها را «شایعه‌پراکنی دشمنان» خوانده، اما مدارک ارائه‌شده از سوی فعالان نشان می‌دهد که بخشی از ثروت خانواده او از منابع عمومی تأمین شده است. '''(ایران وایر، ایران فردا).'''
| |
| | |
| علاوه بر این موارد، در سال ۱۳۹۷، یکی از املاک مسکونی در منطقه وکیل‌آباد مشهد به نام یکی از بستگان نزدیک علم‌الهدی ثبت شده که ارزش آن بیش از چندین میلیارد تومان برآورد شده است. '''(اپک تایمز).''' همچنین، در سال ۱۳۹۹، اسنادی منتشر شد که نشان می‌داد یکی از پروژه‌های ساختمانی در نزدیکی حرم امام رضا با سرمایه‌گذاری مستقیم فرزندان او انجام شده است. ('''ایران وایر).''' فرزند دیگر او، که نامش در اسناد رسمی ذکر نشده، به مدیریت چندین شرکت بازرگانی متهم شده که قراردادهای دولتی را بدون مناقصه دریافت کرده‌اند. '''(اطلاعات نت).'''
| |
| | |
| این اتهامات با گزارش‌هایی از سوی فعالان حقوق بشر تأیید شده که ادعا می‌کنند بخشی از این ثروت از طریق رانت و سوءاستفاده از موقعیت علم‌الهدی در آستان قدس رضوی به دست آمده است. '''(ایران فردا).''' او در پاسخ به این اتهامات، در سال ۱۴۰۰ اعلام کرد که این ادعاها «جنگ روانی دشمنان» است، اما مدارک ارائه‌شده از سوی منابع مستقل همچنان مورد توجه قرار دارد. '''(ایران فردا).'''
| |
| | |
| علاوه بر این موارد، در سال ۱۴۰۱، اسنادی منتشر شد که نشان می‌داد یکی از شرکت‌های وابسته به خانواده علم‌الهدی، قراردادهای ساخت‌وساز در مناطق زائرپذیر مشهد را بدون مناقصه دریافت کرده است. '''(ایران وایر).''' گزارش‌ها حاکی از آن است که در سال ۱۳۹۶، یکی از املاک تجاری در نزدیکی حرم امام رضا به نام یکی از آقازاده‌های او ثبت شده که ارزش آن به بیش از ۵۰۰ میلیارد تومان می‌رسد. '''(اپک تایمز).'''
| |
| | |
| همچنین، در سال ۱۳۹۸، فعالان مدنی اعلام کردند که بخشی از درآمدهای آستان قدس توسط نزدیکان او به پروژه‌های شخصی منتقل شده، که این موضوع به اعتراضات عمومی در مشهد منجر شد. '''(ایران فردا).''' علم‌الهدی در واکنش به این اتهامات، در سال ۱۴۰۲، آن‌ها را «دروغ‌پراکنی رسانه‌های معاند» خواند، اما اسناد ارائه‌شده همچنان مورد بحث است. '''(ملّیون ایران).'''
| |
| | |
| علاوه بر موارد فوق، در سال ۱۴۰۳، گزارش‌هایی منتشر شد که نشان می‌داد یکی از شرکت‌های وابسته به خانواده علم‌الهدی، قراردادهای تأمین تجهیزات پزشکی در بیمارستان‌های وابسته به آستان قدس را بدون نظارت عمومی دریافت کرده است. '''(ایران فردا).''' پیش از این نیز در سال ۱۳۹۵، اسنادی از واگذاری یک زمین کشاورزی بزرگ در اطراف مشهد به نام یکی از آقازاده‌های او به دست آمد که ارزش آن به بیش از ۲۰۰ میلیارد تومان تخمین زده شده است. '''(بالاترین).''' همچنین، در سال ۱۳۹۹، فعالان مدنی اعلام کردند که بخشی از درآمدهای حاصل از زائران توسط نزدیکان او به حساب‌های شخصی منتقل شده، که این موضوع به اعتراضات خیابانی در مشهد منجر شد. '''(ملّیون ایران).''' علم‌الهدی در واکنش، این اتهامات را «توطئه خارجی» خواند، اما اسناد ارائه‌شده همچنان مورد بررسی قرار دارند. '''(ایران وایر).'''
| |
| | |
| == نقش در آستان قدس رضوی ==
| |
| علم‌الهدی به دلیل ارتباط با آستان قدس رضوی، در مدیریت منابع این نهاد نقش داشته است. او در واگذاری اموال اوقافی دخیل بوده و این موضوع انتقادات زیادی را برانگیخته است. '''(شب تاب).''' برخی منابع او را به چپاول بیت‌المال متهم کرده‌اند، که این اتهامات به جایگاه او در این نهاد آسیب زده است. '''(امروز و فردا).'''
| |
| | |
| علاوه بر واگذاری اموال، علم‌الهدی در مدیریت درآمدهای کلان آستان قدس رضوی، که سالانه از زائران و موقوفات جمع‌آوری می‌شود، نقش داشته است. '''(شب تاب).''' او در سال ۱۳۹۵، در پروژه‌های ساخت‌وساز مرتبط با حرم، تصمیمات اقتصادی کلیدی را هدایت کرده که به انتقادات درباره شفافیت مالی منجر شده است. برخی منابع مدعی‌اند که او از این درآمدها برای حمایت از پروژه‌های شخصی خانواده‌اش استفاده کرده، که این اتهامات با اسناد واگذاری املاک به نزدیکان او پشتیبانی شده است. '''(امروز و فردا).'''
| |
| | |
| همچنین در سال ۱۳۹۸، اسنادی منتشر شد که نشان می‌داد علم‌الهدی در واگذاری بخشی از درآمدهای آستان قدس به پروژه‌های شخصی دخالت داشته است. '''(شب تاب).''' گزارش‌ها از سرمایه‌گذاری کلان این نهاد در ساخت‌وسازهای تجاری در اطراف حرم خبر می‌دهند که بدون نظارت عمومی انجام شده است. '''(امروز و فردا).''' در سال ۱۴۰۰، فعالان مدنی اعلام کردند که بخشی از املاک مسکونی اطراف حرم به نزدیکان او واگذار شده، که ارزش آن‌ها به میلیاردها تومان می‌رسد. '''(اپک تایمز).''' این اقدامات، انتقادات زیادی را درباره شفافیت مالی آستان قدس به دنبال داشته و برخی منابع، او را مسئول اصلی این نارسایی‌ها می‌دانند. '''(شب تاب).'''
| |
| | |
| بهره‌برداری علم‌الهدی از آستان قدس رضوی و اموال زائران انتقادات زیادی را از سوی زائران و فعالان مدنی به دنبال داشته، به‌ویژه زمانی که در سال ۱۴۰۲، گزارش‌هایی از کاهش کمک‌های خیریه آستان به نیازمندان منتشر شد. '''(اپک تایمز).'''
| |
| | |
| گزارش‌ها حاکی از آن است که در سال ۱۳۹۷، بخشی از درآمدهای حاصل از فروش محصولات فرهنگی آستان به پروژه‌های شخصی منتقل شده، که این موضوع به انتقادات شدید زائران منجر شد. '''(امروز و فردا).''' همچنین، در سال ۱۴۰۰، فعالان مدنی اعلام کردند که او در انتصاب مدیران ارشد آستان دخالت کرده و این انتصابات به نفع منافع خانوادگی بوده است. '''(اپک تایمز).'''
| |
| | |
| == واکنش‌های بین‌المللی ==
| |
| در سال ۱۴۰۲، اتحادیه اروپا به دلیل نقش علم‌الهدی در محدودیت آزادی زنان، او را تحریم کرد. '''(ایران اینترنشنال).''' او همچنین در اظهاراتی تهدیدآمیز اعلام کرد که کشورهای منطقه با موشک‌های ایرانی ویران خواهند شد. اظهارات او درباره استفاده از موشک‌های ایرانی در سال ۱۴۰۱، که کشورهای منطقه را تهدید کرد، به افزایش تنش‌های دیپلماتیک منجر شده است. '''(سازمان مجاهدین خلق ۲).''' این مواضع، جایگاه او را در فهرست افراد تحت نظارت بین‌المللی قرار داده و فشارها بر دولت ایران را افزایش و نگرانی‌های جامعه جهانی را درباره نقش او در سیاست‌های سرکوبگرانه افزایش داده است. | |
| | |
| علاوه بر تحریم اتحادیه اروپا، سازمان‌های حقوق بشری از جمله عفو بین‌الملل، به دلیل نقش علم‌الهدی در سرکوب اعتراضات و زنان، خواستار اقدامات بیشتری علیه او شده‌اند. در سال ۱۴۰۳، سازمان عفو بین‌الملل گزارشی منتشر کرد که نقش علم‌الهدی در سرکوب معترضان ۱۴۰۱ را محکوم کرد و خواستار تحریم‌های بیشتر علیه او شد. '''(ایران اینترنشنال).'''
| |
| | |
| علاوه بر این، در سال ۱۳۹۷، علم‌الهدی در خطبه‌ای اعلام کرد که «سرزمین سوخته تحویلتان می‌دهیم» و از آمادگی نظامی ایران برای مقابله با دشمنان سخن گفت. این اظهارات، که به تهدید نظامی علیه کشورهای منطقه تفسیر شد، به واکنش‌های شدید دیپلماتیک از سوی کشورهای عربی منجر شد و آن‌ها را به‌عنوان تهدیدی مستقیم علیه امنیت منطقه‌ای تلقی کردند. در سال ۱۴۰۱، او بار دیگر در سخنرانی‌ای، از افزایش توان موشکی ایران حمایت کرد و آن را «ابزار دفاع از ارزش‌ها» خواند، که این موضوع به نگرانی‌های بین‌المللی درباره تنش‌های منطقه‌ای افزود. '''(بالاترین).''' این مواضع، همراه با تحریم‌های اتحادیه اروپا، جایگاه او را در فهرست افراد تحت نظارت حقوق بشری و نظامی تقویت کرده است.
| |
| | |
| == تأثیر بر آموزش عالی و اخراج اساتید ==
| |
| سید احمد علم‌الهدی در سال‌های اخیر، تأثیر قابل‌توجهی بر سیاست‌های آموزشی دانشگاه‌ها، به‌ویژه دانشگاه فردوسی مشهد، داشته است. او در سال ۱۴۰۱، از اخراج گسترده اساتید منتقد این دانشگاه حمایت کرد و خواستار جایگزینی آن‌ها با افراد همسو با ایدئولوژی نظام جمهوری اسلامی شد. در آن سال، بیش از ۵۰ استاد به دلیل انتقاد از سیاست‌های مذهبی و فرهنگی از کار برکنار شدند و جای آن‌ها با فارغ‌التحصیلان دانشگاه امام صادق پر شد. این اقدامات به اعتراضات دانشجویی منجر شد، اما علم‌الهدی در خطبه‌ای اعلام کرد که «دانشگاه‌ها باید پایگاه ترویج ارزش‌های اسلامی باشند». او همچنین در سال ۱۳۹۸، از نظارت شدیدتر بر محتوای دروس دانشگاهی حمایت کرد و خواستار حذف دروس علوم انسانی که «با مبانی دینی ناسازگار» تلقی می‌شد، شد. این سیاست‌ها، به کاهش کیفیت آموزش و مهاجرت نخبگان از مشهد منجر شده است. '''(صدای آمریکا ۲).'''
| |
|
| |
|
| == منابع: == | | == منابع: == |
| * سید احمد علم‌الهدی (بالاترین) [invalid url, do not cite]
| |
| * احمد علم الهدی؛ هفت آقازاده یک کمیته‌چی (ایران وایر) [invalid url, do not cite]
| |
| * نماینده ضخیم الجثه ولی فقیه، چپاولگر بیت المال در خراسان رضوی است (شب تاب) [invalid url, do not cite]
| |
| * رجز خوانی علم الهدی مزدور خراسان (امروز و فردا) [invalid url, do not cite]
| |
| * کاظم نیکخواه: علم الهدی تظاهرات میکند! (حزب کمونیست کارگری ایران) [invalid url, do not cite]
| |
| * افشای «گوهرشاد گیت»؛ موقوفه واگذار شده در خراسان به علم‌الهدی (صدای آمریکا ۱) [invalid url, do not cite]
| |
| * اخراج گسترده اساتید منتقد از دانشگاه فردوسی مشهد و جایگزینی «امام صادقی‌ها» با دخالتهای علم‌الهدی (صدای آمریکا ۲) [invalid url, do not cite]
| |
| * احمد علم‌الهدی: مشهد جای "عیاشی" نیست (صدای آمریکا ۳) [invalid url, do not cite]
| |
| * سیداحمد علم‌الهدی کیست؟ (روز نو) [invalid url, do not cite]
| |
| * در مورد علم اله
| |
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله، (متولد سال ۱۲۵۰، تهران – درگذشته ۱۲ بهمن ۱۳۲۹ ه.ش، تهران) سیاستمدار، نخست‌وزیر قاجار، و شاعر ایرانی، یکی از چهره‌های برجسته و منفور تاریخ ایران بود. او در تهران در خانواده‌ای اشرافی متولد شد و تحصیلاتش را در دارالفنون و فرانسه گذراند. وثوق‌الدوله در دوره مظفرالدین شاه وارد سیاست شد و در جریان انقلاب مشروطه (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) از حامیان اولیه مشروطه بود، اما بعدها به دلیل قرارداد ۱۹۱۹ با انگلیس، که امور نظامی و مالی ایران را به مستشاران انگلیسی واگذار کرد، به خیانت متهم شد. او در دوره احمد شاه سه بار نخست‌وزیر شد و در کابینه‌هایش اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری و اصلاح مالی انجام داد. قرارداد ۱۹۱۹، که با هدف تقویت اقتصاد و ارتش ایران امضا شد، به دلیل واگذاری کنترل به انگلیس، اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم را برانگیخت و او را به نمادی از خیانت تبدیل کرد. وثوق‌الدوله همچنین دیوان شعری با تخلص «حسن» داشت و اشعارش به سبک کلاسیک سروده شده بود. پس از برکناری از نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به اروپا رفت و در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. مهارتش در دیپلماسی و اصلاحات ستایش شده، اما قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه از انگلیس، او را در تاریخ ایران منفور کرد. برادرش، احمد قوام (قوام‌السلطنه)، نیز سیاستمدار برجسته‌ای بود که در مقاله‌ای جداگانه بررسی می‌شود. میراث وثوق‌الدوله به‌عنوان سیاستمداری پیچیده با تأثیرات مثبت و منفی در تاریخ ایران ماندگار است.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]
زندگی و پیشینه خانوادگی
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سال ۱۲۵۰ ش (۱۲۸۸ ق) در تهران، در خانواده‌ای اشرافی از خاندان وثوق متولد شد. پدرش، میرزا ابراهیم خان، از صاحب‌منصبان قاجار بود و برادرش، احمد خان قوام‌السلطنه، بعدها سیاستمدار برجسته‌ای شد. خاندان وثوق به دلیل نفوذ در دربار قاجار، جایگاه اجتماعی بالایی داشتند.
تحصیلات و ورود به سیاست
وثوق‌الدوله تحصیلات اولیه خود را در دارالفنون تهران آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد، جایی که علوم سیاسی و ادبیات آموخت. او پس از بازگشت در سال ۱۲۷۵، به‌عنوان کارمند وزارت خارجه وارد خدمت شد و به دلیل هوش و مهارت دیپلماتیک، به‌سرعت در دربار قاجار پیشرفت کرد.
فعالیت ادبی
وثوق‌الدوله شاعری با تخلص «حسن» بود و دیوان شعری به سبک کلاسیک فارسی سرود. اشعار او که اغلب مضامین عاشقانه و اجتماعی داشتند، در محافل ادبی قاجار مورد توجه بود، هرچند فعالیت ادبی‌اش در سایه سیاستمداری‌اش قرار گرفت.[۴][۵][۱]
نقش در انقلاب مشروطیت
حمایت اولیه از مشروطه
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در جریان انقلاب مشروطیت (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) به‌عنوان یکی از سیاستمداران جوان از مشروطه‌خواهان حمایت کرد. او در سال ۱۲۸۵، به‌عنوان عضو انجمن‌های مشروطه‌خواه تهران، در تدوین قانون اساسی و مذاکرات با دربار نقش داشت. او همچنین با سخنرانی‌هایش در حمایت از مجلس شورای ملی، به ترویج ایده‌های قانون‌گرایی و محدود کردن قدرت شاه کمک کرد.[۱][۶]
تغییر مواضع در استبداد صغیر
با آغاز استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، وثوق‌الدوله به دلیل فشارهای دربار محمدعلی شاه، از حمایت فعال مشروطه فاصله گرفت. او در این دوره به‌عنوان واسطه بین دربار و مشروطه‌خواهان عمل کرد، اما برخی اقداماتش، مانند مذاکره با دربار برای حفظ ثبات، از سوی انقلابیون به‌عنوان سازشکاری تلقی شد. این تغییر مواضع به کاهش محبوبیت او در میان برخی مشروطه‌خواهان منجر شد.[۳][۷]
نخست‌وزیری در دوره احمدشاه
وثوق‌الدوله در دوره احمدشاه سه بار نخست‌وزیر شد (۱۲۹۴–۱۲۹۵، ۱۲۹۶–۱۲۹۷، و ۱۲۹۸–۱۲۹۹ ش). در اولین دوره، او کابینه‌ای با حضور سیاستمداران با‌تجربه تشکیل داد و اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی را آغاز کرد. این اقدامات برای تقویت دولت مرکزی در برابر نفوذ خارجی (روسیه و انگلیس) بود، اما با مقاومت محافظه‌کاران مواجه شد. در دومین دوره نخست‌وزیری، او با بحران جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط نیروهای خارجی روبه‌رو شد و تلاش کرد با مذاکره با انگلیس، ثبات کشور را حفظ کند.[۲][۵]
سومین دوره و زمینه‌سازی قرارداد ۱۹۱۹
وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری با هدف تقویت اقتصاد و ارتش، مذاکرات قرارداد ۱۹۱۹ را با انگلیس آغاز کرد. او با حمایت احمدشاه و به دلیل ضعف مالی دولت، این قرارداد را به‌عنوان راه‌حلی برای بازسازی کشور می‌دید، اما این تصمیم به منفوریت او منجر شد.[۳][۴]
قرارداد ۱۹۱۹
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری‌اش قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت بریتانیا امضا کرد. این قرارداد، در پی ضعف مالی و نظامی ایران پس از جنگ جهانی اول، با هدف بازسازی اقتصاد و ارتش طراحی شد. طبق قرارداد، امور مالی و نظامی ایران تحت نظارت مستشاران انگلیسی قرار می‌گرفت و در ازای آن، انگلیس وامی ۲ میلیون پوندی به ایران اعطا می‌کرد. وثوق‌الدوله این قرارداد را راهی برای تقویت دولت مرکزی می‌دانست، اما تاریخنگاران تأکید دارند که مذاکرات بدون اطلاع مجلس و در خفا انجام شد.[۳][۴]
واکنش‌ها و پیامدها
قرارداد ۱۹۱۹ با اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم مواجه شد. چهره‌هایی مانند سید حسن مدرس و گروه‌های مشروطه‌خواه، قرارداد را خیانت به استقلال ایران تلقی کردند، زیرا به نفوذ کامل انگلیس بر امور کشور منجر می‌شد. این اعتراضات، همراه با اتهامات رشوه (۵۰۰ هزار پوند) به وثوق‌الدوله و کابینه‌اش، به برکناری او در سال ۱۲۹۹، انجامید. این قرارداد هرگز اجرا نشد و به تقویت نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، کمک کرد.[۳][۲][۷]
روابط دیپلماتیک و نقش در مذاکرات خارجی
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در دوره‌های نخست‌وزیری نقش کلیدی در مذاکرات دیپلماتیک با قدرت‌های خارجی، به‌ویژه انگلیس و روسیه، داشت. او در جنگ جهانی اول، با هدف حفظ ثبات ایران در برابر اشغال بخش‌هایی از کشور توسط نیروهای خارجی، با انگلیس برای تأمین مالی و تسلیحاتی مذاکره کرد. این مذاکرات زمینه‌ساز قرارداد ۱۹۱۹ شد، اما پیش‌تر نیز شامل توافقات مالی و نظامی بود که به تقویت دولت مرکزی کمک کرد. وثوق‌الدوله با مهارت دیپلماتیک خود، روابط نزدیکی با سفارت انگلیس برقرار کرد، هرچند این نزدیکی به اتهام وابستگی منجر شد.[۴][۲]
انتقادات به نفوذ خارجی
تاریخنگارانی مانند احمد کسروی، تأکید دارند که روابط دیپلماتیک وثوق‌الدوله با انگلیس و روسیه، به‌ویژه در مذاکرات مالی و قرارداد ۱۹۱۹، به افزایش نفوذ خارجی در ایران دامن زد. او متهم شد که با پذیرش وام‌ها و مستشاران خارجی، استقلال ایران را تضعیف کرد. این انتقادات، به‌ویژه از سوی علما و مشروطه‌خواهان، جایگاه او را به‌عنوان سیاستمداری فرصت‌طلب و وابسته به بیگانه تثبیت کرد، هرچند برخی منابع مهارت او در مدیریت بحران‌های دیپلماتیک در شرایط دشوار جنگ جهانی را ستایش می‌کنند.[۳][۷]
تبعید و زندگی پس از نخست‌وزیری
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله پس از برکناری از سمت نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به دلیل اعتراضات علیه قرارداد ۱۹۱۹، به اروپا تبعید شد. او در فرانسه و انگلستان اقامت کرد و تا سال ۱۳۰۴، از فعالیت سیاسی دور ماند. در این دوره، او به فعالیت‌های ادبی و نگارش خاطراتش پرداخت، اما به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد، از سیاست ایران کنار گذاشته شد.[۲][۵]
بازگشت و دوره پهلوی
وثوق‌الدوله در سال ۱۳۰۴ به ایران بازگشت، اما در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. او به‌عنوان مشاور غیررسمی در برخی امور مالی و دیپلماتیک فعالیت کرد، اما هرگز به جایگاه قبلی بازنگشت. وثوق‌الدوله در تهران به زندگی آرام و دور از سیاست ادامه داد.
مرگ
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در ۱۲ بهمن ۱۳۲۹، (۲ فوریه ۱۹۵۱ م) در تهران درگذشت. او در سن ۷۹ سالگی، به دلیل کهولت سن و بیماری‌های مرتبط با آن، در منزل شخصی‌اش از دنیا رفت. مرگ او در محافل سیاسی و عمومی بازتاب گسترده‌ای نداشت، زیرا به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد ۱۹۱۹، از صحنه سیاسی ایران کنار گذاشته شده بود. با این حال، برخی محافل ادبی، به دلیل دیوان شعرش با تخلص «حسن»، از او به‌عنوان شاعری توانمند یاد کردند. مرگ وثوق‌الدوله پایان زندگی سیاستمداری بود که زمانی نفوذ قابل‌توجهی در دربار قاجار داشت، اما در دوره پهلوی به حاشیه رانده شد.[۱][۵]
میراث
تأثیر بر سیاست ایران
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله با سه دوره نخست‌وزیری و نقش در مشروطیت، تأثیر قابل‌توجهی بر سیاست قاجار گذاشت. اصلاحات او، مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی، به تقویت دولت مرکزی کمک کرد، اما قرارداد ۱۹۱۹، که امور مالی و نظامی ایران را به انگلیس واگذار کرد، به‌عنوان خیانت به استقلال ملی ثبت شد. این قرارداد به تشدید نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، و تضعیف جایگاه قاجار منجر شد.[۴][۲][۷]
جایگاه در تاریخ و فرهنگ
وثوق‌الدوله به دلیل قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه، در تاریخ ایران به‌عنوان نمادی از خیانت و وابستگی به بیگانه شناخته می‌شود. تاریخنگارانی مانند احمد کسروی او را سیاستمداری ماهر اما فرصت‌طلب توصیف می‌کنند که منافع ملی را فدای ثبات سیاسی کرد. با این حال، فعالیت ادبی او، از جمله دیوان شعرش با تخلص «حسن»، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی‌اش در محافل ادبی قاجار ارزشمند است. میراث او در تاریخ ایران ترکیبی از دستاوردهای سیاسی (اصلاحات) و بدنامی (قرارداد ۱۹۱۹) است.[۱][۳][۶]
منابع: