نعمت‌الله نصیری

نعمت‌الله نصیری، (متولد ۱۲ مرداد سال ۱۲۸۹، تهران - درگذشته ۲۶ بهمن ۱۳۵۷، تهران)، یکی از منفورترین چهره‌های رژیم پهلوی، به دلیل نقش محوری در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و ریاست طولانی‌مدت بر ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) از ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۷، در تاریخ ایران نمادی از سرکوب و خیانت به ملت است.

نعمت‌الله نصیری
سپهبد نعمت‌الله نصیری
زادروز	۱۲۸۹ تهران
درگذشت	۲۶ بهمن ۱۳۵۷ تهران
علت مرگ	اعدام
از دانشگاه	آموزشکده نظامی تهران
پیشه	رئیس ساواک
شناخته‌شده برای	مردم ایران
نقش‌های برجسته	بنیانگذاری ساواک

نصیری، زاده تهران در خانواده‌ای متوسط با اصالت قاجاری، پس از تحصیل در دانشکده افسری، به سرعت در ارتش صعود کرد و در دهه ۱۳۲۰ به مناصب کلیدی، مانند فرماندهی گارد جاویدان و معاونت شهربانی، دست یافت. در کودتای ۲۸ مرداد، او با هماهنگی فضل‌الله زاهدی و مأموران سیا، نیروهای شهربانی را برای سرکوب حامیان دکتر محمد مصدق بسیج کرد و فرمان عزل نخست‌وزیر را تحویل داد، اقدامی که دولت ملی را سرنگون کرد. نصیری با تأسیس ساواک در ۱۳۳۵، که با الگوبرداری از موساد و آموزش سیا شکل گرفت، دستگاهی امنیتی برای سرکوب مخالفان رژیم شاهنشاهی ایجاد کرد. او با روش‌های خشن، از جمله شکنجه و اعدام، نابودی تشکل‌هایی مانند جبهه ملی، حزب توده، سازمان مجاهدین خلق ایران و چریک‌های فدایی را هدف قرار داد.

در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، نصیری دستور سرکوب خونین معترضان را صادر کرد. این دستور خشم عمومی را علیه رژیم شاه شعله‌ور ساخت. او همچنین شبکه‌ای جهانی برای نظارت بر مخالفان خارج از کشور، به‌ویژه دانشجویان کنفدراسیون، راه‌اندازی کرد و با سیا و موساد همکاری نمود.

این اقدامات، نصیری را به چهره‌ای وابسته به غرب و دربار تبدیل کرد. با اوج‌گیری انقلاب ضدسلطنتی ۱۳۵۷، نصیری در آبان ۵۷ از ساواک برکنار شد، اما نفرت عمومی از او فروکش نکرد. پس از پیروزی انقلاب ضدسلطنتی، او در پادگان جمشیدیه بازداشت و در دادگاه انقلاب به اتهام جنایات علیه مردم، از جمله شکنجه و اعدام فعالان سیاسی، محاکمه شد.

نصیری در ۲۶ بهمن ۱۳۵۷ در پشت‌بام مدرسه رفاه اعدام شد، که بازتاب گسترده‌ای داشت و خشم مردم علیه ساواک را تسکین داد. میراث نصیری، به‌عنوان عامل سرکوب و تقویت دیکتاتوری پهلوی، همچنان بحث‌برانگیز است. برخی او را وفادار به شاه می‌دانند، اما اکثریت او را مسئول سرکوب خونین ملت ایران می‌شناسند.

این مقاله، با بررسی زندگی، نقش در کودتا، سرکوب انقلابیون، و سقوط نصیری، چهره واقعی این مهره امنیتی رژیم پهلوی را عیان می‌کند.

گاه‌شمار زندگی نعمت‌الله نصیری

تولد و خانواده

سپهبد نعمت‌الله نصیری در سال ۱۲۸۹ در محله سنگلج تهران، در خانواده‌ای متوسط و کارمند به دنیا آمد. پدرش، حسین نصیری، کارمند جزء وزارت دارایی بود و درآمد محدودی داشت. مادرش، از خانواده‌ای قاجاری، به تربیت سنتی نصیری اصرار داشت. منابع گزارش می‌دهند که نصیری از کودکی تحت تأثیر فضای نظامی‌گری دوره رضا شاه قرار گرفت و با مطالعه کتاب‌های تاریخی درباره قزاق‌ها، به ارتش علاقه‌مند شد. این پیشینه خانوادگی و محیط اجتماعی، او را به سوی حرفه نظامی سوق داد.

تحصیلات و ورود به ارتش

نصیری تحصیلات ابتدایی را در دبستان اشرف تهران گذراند و سپس به دبیرستان نظام وارد شد. در ۱۳۰۸، با قبولی در آزمون ورودی دانشکده افسری، دوره‌های نظامی را آغاز کرد. او در ۱۳۱۱ با درجه ستوان دومی فارغ‌التحصیل شد و به تیپ گارد سلطنتی پیوست. منابع نشان می‌دهند که انضباط و مهارت‌های تیراندازی نصیری، توجه فرماندهان روس‌تبار قزاق را جلب کرد و او را به‌عنوان افسر جوان برجسته معرفی نمود.

فعالیت‌های اولیه در ارتش

نصیری در دهه ۱۳۱۰ در تیپ گارد سلطنتی، مسئول حفاظت از کاخ‌های پهلوی شد. او در سرکوب شورش‌های محلی در مازندران (۱۳۱۲) مشارکت داشت و به دلیل سرسپردگی به درجه ستوان یکمی ارتقا یافت. وفاداری مطلق او به رضا شاه، او را به حلقه نزدیکان دربار وارد کرد. این دوره، پایه‌های صعود سریع نصیری در ارتش را بنا نهاد.

مناصب نظامی در دهه ۱۳۲۰

نعمت‌الله نصیری در دهه ۱۳۲۰ با تثبیت جایگاهش در ارتش پهلوی، به مناصب کلیدی دست یافت. در ۱۳۲۳، او به فرماندهی هنگ گارد جاویدان، مسئول حفاظت از کاخ‌های محمدرضا شاه، منصوب شد. منابع گزارش می‌دهند که نصیری در سرکوب اعتراضات کارگری در خوزستان (۱۳۲۵) و اعتصابات کارگران نفت آبادان نقش فعالی ایفا کرد. این اقدامات، که با خشونت همراه بود، او را به درجه سرهنگ تمامی رساند. نصیری با ایجاد شبکه‌ای از افسران وفادار در گارد، اعتماد دربار را جلب کرد و به‌عنوان مهره‌ای امنیتی برای رژیم شناخته شد.

نزدیکی به دربار و صعود سیاسی

سپهبد نصیری در حال دست‌بوسی شاه

در اواخر دهه ۱۳۲۰، وفاداری مطلق نصیری به محمدرضا شاه، او را به حلقه نزدیکان دربار کشاند. در ۱۳۳۰، به‌عنوان معاون شهربانی کل کشور منصوب شد و با شبکه‌های اطلاعاتی دربار، از جمله تیمور بختیار، همکاری کرد. او گزارش‌های امنیتی درباره نهضت ملی شدن نفت و فعالیت‌های جبهه ملی را مستقیماً به شاه ارائه می‌داد. این نقش، نصیری را به گزینه‌ای مناسب برای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تبدیل کرد.

مشارکت در سرکوب‌های پیش از کودتا

نصیری در اوایل دهه ۱۳۳۰، پیش از کودتا، در سرکوب تظاهرات حامیان مصدق مشارکت داشت. در ۳۰ تیر ۱۳۳۱، به‌عنوان معاون شهربانی، دستور سرکوب تظاهرکنندگان را صادر کرد که منجر به کشته شدن چندین نفر شد. این اقدامات، نصیری را به چهره‌ای منفور نزد ملی‌گرایان تبدیل کرد و جایگاه او را در دربار و نزد حامیان غربی رژیم تقویت نمود.

همکاری در کودتای ۲۸ مرداد

ارتقاء درجه نصیری به سرتیپی پس از کودتای ۲۸ مرداد

نعمت‌الله نصیری در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، به‌عنوان معاون شهربانی، نقش مهمی در حمایت از فضل‌الله زاهدی ایفا کرد. با هماهنگی مأموران سیا و دربار، نیروهای شهربانی را برای سرکوب حامیان مصدق در تهران بسیج کرد. نصیری در ۲۵ مرداد، فرمان عزل مصدق را به نخست‌وزیر تحویل داد، اما پس از ناکامی اولیه، در ۲۸ مرداد با سازمان‌دهی نیروهای نظامی و اوباش، به خانه مصدق حمله کرد.

تأسیس ساواک

نصیری در ۱۳۳۵، با حمایت محمدرضا شاه و مشاوران آمریکایی، ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) را تأسیس کرد و تا ۱۳۵۷ رئیس آن باقی ماند. با الگوبرداری از ساواک اسرائیل (موساد) و آموزش مأموران توسط سیا، دستگاهی امنیتی برای سرکوب مخالفان رژیم ایجاد کرد. نصیری ساختار ساواک را با تشکیل شعب اطلاعاتی، بازجویی، و جاسوسی در داخل و خارج کشور گسترش داد. این سازمان ابزار اصلی رژیم برای حفظ دیکتاتوری بود.

روابط با غرب و دربار

نصیری به دلیل وفاداری به شاه و همکاری با غرب، به‌عنوان پل ارتباطی ساواک با سیا و ام‌آی۶ عمل کرد. او گزارش‌های امنیتی را مستقیماً به محمدرضا شاه و سفارت آمریکا ارائه می‌داد. نصیری با دریافت بودجه و تجهیزات از غرب، ساواک را به ابزار جلب رضایت حامیان خارجی رژیم تبدیل کرد.

سرکوب مخالفان

شکنجه و اعدام انقلابیون

نصیری در طول ریاست بر ساواک (۱۳۳۵–۱۳۵۷)، با استفاده از روش‌های وحشیانه مانند شکنجه و اعدام، مخالفان رژیم را سرکوب کرد. او دستور بازجویی‌های خشن از اعضای جبهه ملی، حزب توده، سازمان مجاهدین و چریک‌های فدایی را صادر کرد. اعدام چهره‌هایی مانند خسرو گلسرخی و کرامت دانشیان در ۱۳۵۲، به دستور نصیری انجام شد. این اقدامات، نفرت عمومی از ساواک را افزایش داد.

نظارت بر مخالفان خارج از کشور

نصیری شبکه‌ای از جاسوسان ساواک را برای نظارت بر مخالفان رژیم در خارج از کشور، به‌ویژه کنفدراسیون دانشجویان ایرانی، ایجاد کرد. با همکاری سیا و موساد، فعالیت‌های دانشجویان و فعالان سیاسی در اروپا و آمریکا را رصد می‌کرد. نصیری دستور ترور برخی مخالفان، مانند اعضای حزب توده در عراق، را صادر کرد. این اقدامات، دامنه سرکوب ساواک را جهانی کرد، اما خشم ایرانیان خارج‌نشین را برانگیخت.

سرانجام نعمت‌الله نصیری

دستگیری و محاکمه سپهبد نصیری

اوج‌گیری انقلاب ۵۷

با روی کار آمدن جمهوری اسلامی در ۱۳۵۷، نعمت‌الله نصیری، رئیس ساواک، هدف خشم انقلابیون قرار گرفت. منابع گزارش می‌دهند که او در پاییز ۵۷، با گسترش اعتراضات و اعتصابات، دستور سرکوب تظاهرات را صادر کرد، اما ساواک دیگر توان کنترل اوضاع را نداشت. محمدرضا شاه، تحت فشار آمریکا و برای آرام کردن مردم، نصیری را در آبان ۵۷ از ریاست ساواک برکنار کرد و به‌عنوان سفیر ایران در پاکستان منصوب نمود. این اقدام، نفرت عمومی از نصیری را کاهش نداد و او به نمادی از جنایات رژیم تبدیل شد.

جسد اعدام شده‌ی سپهبد نصیری

بازداشت در پادگان جمشیدیه

در خرداد ۱۳۵۷ ارتشبد نصیری از ریاست ساواک برکنار و به عنوان سفیر به پاکستان اعزام شد. مدتی بعد حکومت ازهاری با موافقت شاه، نصیری را به تهران فراخواند و در ۱۷ آبان ۱۳۵۷ در یک اقدام نمایشی وی را دستگیر و در پادگان جمشیدیه بازداشت کرد.

پس از پیروزی انقلاب ضدسلطنتی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، نصیری در پادگان جمشیدیه، همراه با دیگر مقامات رژیم پهلوی، بازداشت شد. اسناد ساواک و اعترافات نصیری در بازجویی‌ها، نقش او در شکنجه و اعدام مخالفان را تأیید کرد. او در محکمه‌ای تحت ریاست صادق خلخالی، به اتهام جنایت علیه مردم، از جمله سرکوب ۱۵ خرداد و اعدام فعالان سیاسی، محاکمه شد. نصیری هیچ دفاعی از خود نکرد و وفاداری‌اش به شاه را تکرار نمود.

اعدام و میراث

نعمت‌الله نصیری در ۲۶ بهمن ۱۳۵۷، پس از محاکمه‌ای کوتاه، اعدام شد. اعدام او در پشت‌بام مدرسه رفاه، همراه با دیگر سران رژیم شاه صورت گرفت. نصیری، به‌عنوان نماد سرکوب رژیم پهلوی، در تاریخ ایران به‌عنوان رئیس ساواک، عامل شکنجه و اعدام انقلابیون شناخته می‌شود و چهره‌ای منفور است.