کاربر:Khosro/صفحه تمرین NOINDEX: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش برچسبها: برگرداندهشده ویرایشگر دیداری |
|||
| (۲۴۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg | [[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|بندانگشتی|1148x1148px]] | ||
{{جعبه اطلاعات سیاستمدار | |||
| نام = میرزا علی‌اصغر خان اتابک | |||
| تصویر = میرزا علی اصغر اتابک؛2.jpg | |||
| شرح تصویر = میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم، صدراعظم دوره قاجار | |||
| نام کامل = | |||
| زادروز = ۱۶ بهمن ۱۲۳۶ ه.ش | |||
| شهر تولد = تهران | |||
| کشور تولد = | |||
| تاریخ مرگ = ۸ شهریور ۱۲۸۶ ه.ش | |||
| شهر مرگ = تهران | |||
| کشور مرگ = | |||
| تحصیلات = ادبیات فارسی، عربی، و زبان فرانسه نزد معلمان خصوصی | |||
| دین = | |||
| حزب سیاسی = وابسته به دربار قاجار | |||
| سمت = صدراعظم ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه | |||
| پست‌های قبلی = وزیر دربار، مسئول بیوتات سلطنتی، ضرابخانه، و گمرکات | |||
| فعالیت‌ها = اعطای امتیاز رژی تنباکو (۱۲۷۰ ش)، بانک استقراضی روس، قرارداد دارسی (۱۲۸۰ ش) | |||
}} | |||
'''میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم'''، (امین‌السلطان) (متولد ۱۶ بهمن ۱۲۳۶، تهران – درگذشته ۸ شهریور ۱۲۸۶ ش) صدراعظم سه پادشاه قاجار [[ناصرالدین شاه]]، [[مظفرالدین شاه]]، و [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]]، یکی از تأثیرگذارترین و منفورترین چهره‌های سیاسی ایران در دوره قاجار بود. او در تهران در خانواده‌ای گرجی‌تبار متولد شد و از ۱۵ سالگی در دربار ناصرالدین شاه خدمت کرد. در ۱۲۶۵، صدراعظم شد و با اعطای امتیازات بزرگ رژی تنباکو، بانک شاه، و امتیازات تجاری به انگلیس و بلژیک، به نفوذ خارجی دامن زد، که به جنبش تنباکو و تکفیر او توسط علما منجر شد. در دوره مظفرالدین شاه، با استقراض از روسیه و اعطای امتیازاتی مانند قرارداد دارسی منفوریتش افزایش یافت و به تبعید موقت به اروپا رفت. (قرارداد دارسی، منعقدشده در ۱۹۰۱ برابر با ۱۲۸۰ خورشیدی برای مدت شصت سال، امتیازی بود که به موجب آن ویلیام ناکس دارسی حق انحصاری برای جستجو و بهره‌برداری از نفت، گاز طبیعی، آسفالت و اوزوکریت را در سه چهارم مساحت کشور، مناطقی به وسعت ۱٬۲۴۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع دریافت کرد). در سال ۱۳۲۵ ق، محمدعلی شاه او را به صدراعظمی فراخواند، اما به دلیل حمایت از [[استبداد صغیر]] و تلاش برای تعدیل مشروطه، مورد انتقاد شدید مطبوعات و مشروطه‌خواهان قرار گرفت. اتابک در ۸ شهریور ۱۲۸۶، توسط عباس آقا تبریزی در برابر مجلس ترور شد، که به فتح تهران و احیای مشروطیت کمک کرد. او با ثروت عظیم از امتیازات، باغ‌ها و عمارت‌هایی در یوسف‌آباد و قیطریه ساخت. مهارت سیاسی او در حفظ ثبات دربار و مدیریت بحران‌های مالی ستایش شده، اما اعطای امتیازات خارجی، انحصارطلبی، و نقش در استبداد صغیر او را به نمادی از فساد قاجار تبدیل کرد. میراث اتابک در تاریخ ایران به‌عنوان سیاستمداری پیچیده و منفور، با تأثیرات مثبت و منفی بر سیاست و اقتصاد، ماندگار است.<ref name=":0">[http://www.iichs.org/index.asp?id=526&doc_cat=1 علی‌اصغر خان اتابک اعظم (امين السلطان) - مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران]</ref><ref name=":1">[https://www.iranicaonline.org/articles/atabak-e-azam/ اتابک اعظم امین‌السلطان - ایرانیکا آنلاین]</ref><ref name=":2">[https://www.rouydad24.ir/fa/news/383306/%D8%B9%D9%84%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%B5%D8%BA%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%AA%D8%A7%D8%A8%DA%A9-%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%DB%8C%DA%A9-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%BE%DB%8C%DA%86%DB%8C%D8%AF%D9%87 علی‌اصغر خان اتابک؛ داستان زندگی یک سیاستمدار پیچیده - رویداد ۲۴]</ref><ref name=":3">[http://tarikhirani.ir/fa/news/2544/%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%B3%DB%8C-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA-%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%DA%A9%D8%B4%D8%AA-%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%85%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%87%D8%A7%D9%85-%D8%A2%D9%84%D9%88%D8%AF-%D8%AA%D8%B1%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D8%AA%D8%A7%D8%A8%DA%A9-%D8%A7%D8%B9%D8%B8%D9%85 مروری بر ماجرای ابهام‌آلود ترور اتابک اعظم - تاریخ ایرانی]</ref><ref name=":4">[https://psri.ir/?id=c994c1br علی‌اصغر خان اتابک اعظم (امین السلطان) - مؤسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی]</ref><ref name=":5">[http://pajoohe.ir/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86%D8%8C-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D8%BA%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%AA%D8%A7%D8%A8%DA%A9-%D8%A7%D8%B9%D8%B8%D9%85__a-45334.aspx امین السلطان، میرزا علی اصغر خان (اتابک اعظم) - پژوهه]</ref><ref>[https://www.iichs.ir/fa/gallery/3361/2/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D8%BA%D8%B1%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86 میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان - پژوهشکده تاریخ معاصر]</ref><ref name=":6">کتاب «تاریخ مشروطه ایران»، تألیف احمد کسروی</ref> | |||
== زندگی شخصی و خانوادگی == | |||
میرزا علی‌اصغر خان اتابک در ۱۶ بهمن ۱۲۳۶ ش، در تهران متولد شد. او فرزند ابراهیم خان امین‌السلطان، صدراعظم ناصرالدین شاه، و از خانواده‌ای گرجی‌تبار بود که پس از شورش علیه روس‌ها به ایران مهاجرت کرده بودند. او در محیطی ثروتمند و بانفوذ پرورش یافت و از کودکی با دربار قاجار آشنا شد. | |||
میرزا علی‌اصغر خان اتابک با خانم اعظم ازدواج کرد و صاحب چندین فرزند شد. نام فرزندان او قدس‌اعظم (همسر شجاع‌السلطنه)، فخراعظم (همسر اسکندرخان خازن‌الممالک)، نوش‌آفرین اعظم‌السلطنه (همسر معیری، که بعداً جدا شد)، محترم اعظم، و افتخار اعظم (همسر صارم‌الدوله) بودند. فرزندانش در دوره پهلوی نامهای خانوادگی اتابکی، گرجی، و صدری را برگزیدند. خانواده اتابک به دلیل ثروت و نفوذ سیاسی، جایگاه اجتماعی بالایی در دوره قاجار داشتند.<ref name=":0" /><ref name=":5" /><ref name=":2" /> | |||
=== ثروت و املاک === | |||
میرزا علی‌اصغر خان اتابک با درآمدهای حاصل از امتیازات خارجی و مدیریت مشاغل درباری مانند بیوتات سلطنتی و گمرکات، ثروت عظیمی جمع‌آوری کرد. او باغ و عمارتی در یوسف‌آباد تهران معروف به پارک اتابک، که بعداً به سفارت روسیه تبدیل شد و همچنین باغی در قیطریه (اکنون پارک قیطریه) ساخت. تاریخنگاران این املاک را نمادی از تجمل و فساد مالی او می‌دانند، اما مهارتش در مدیریت منابع مالی دربار را نیز برجسته می‌کنند.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":1" /> | |||
== | === تحصیلات و ورود به دربار === | ||
اتابک تحصیلات خود را نزد معلمان خصوصی در تهران در زمینه ادبیات فارسی، عربی، و زبان فرانسه آغاز کرد. در ۱۵ سالگی (۱۲۵۱ ش) به‌عنوان پیشخدمت مخصوص ناصرالدین شاه وارد دربار شد و در ۱۲۹۹ ق، لقب امین‌الملک گرفت. با مرگ پدرش در سال ۱۳۰۰ ق، مشاغل پردرآمد بیوتات سلطنتی، ضرابخانه و گمرکات را به دست آورد و لقب امین‌السلطان دریافت کرد.<ref name=":1" /><ref name=":5" /> | |||
== صدراعظمی در دوره ناصرالدین شاه == | |||
[[پرونده:میرزا علی اصغر اتابک؛1.jpg|جایگزین=میرزا علی اصغر خان اتابک|بندانگشتی|255x255پیکسل|میرزا علی اصغر خان اتابک]] | |||
=== صدراعظمی و مدیریت دربار === | |||
میرزا علی‌اصغر خان اتابک در سال ۱۲۶۵، به صدراعظمی ناصرالدین شاه منصوب شد و تا سال ۱۲۸۵، در این سمت باقی ماند. او با مهارت سیاسی خود، دربار قاجار را در دوره‌ای پرتنش مدیریت کرد و در سه سفر ناصرالدین شاه به اروپا (۱۲۹۰، ۱۲۹۵، و ۱۳۰۶ ق) همراه او بود. اتابک با تمرکز بر ثبات مالی و سیاسی دربار، مشاغل کلیدی مانند بیوتات سلطنتی، ضرابخانه، و گمرکات را تحت کنترل گرفت و به یکی از قدرتمندترین صدراعظم‌های قاجار تبدیل شد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":5" /> | |||
== | === امتیازات خارجی و [[جنبش تنباکو]] === | ||
اتابک در دوره صدراعظمی‌اش امتیازات بزرگی به خارجی‌ها اعطا کرد، از جمله امتیاز رژی تنباکو (۱۲۷۰ ش/۱۸۹۰ م) به انگلیس، که انحصار تولید و فروش تنباکو را به شرکت تالبوت واگذار کرد. او همچنین امتیاز بانک شاه و تجارتخانه‌های بلژیکی را اعطا نمود. این اقدامات به نارضایتی عمومی منجر شد و جنبش تنباکو را با فتوای میرزای شیرازی (۱۳۰۹ ق) برانگیخت، که اولین اعتراض سراسری علیه نفوذ خارجی بود. این امتیازات، اگرچه به تقویت مالی دربار کمک کرد، اتابک را به چهره‌ای منفور تبدیل نمود.<ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":6" /> | |||
== صدراعظمی در دوره مظفرالدین شاه == | |||
[[پرونده:مظفرالدین شاه و اتابک.jpg|جایگزین=مظفرالدین شاه و اتابک|بندانگشتی|235x235پیکسل|مظفرالدین شاه و اتابک]] | |||
پس از ترور ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۵، اتابک در سال ۱۲۸۰، صدراعظم مظفرالدین شاه شد و تا ۱۲۸۵، در این سمت باقی ماند. او با همراهی شاه در سفرهای پرهزینه به اروپا، استقراض از روسیه (مانند وام ۱۲ میلیون روبلی ۱۲۷۹ ش) را ترتیب داد. این وام‌ها برای تأمین هزینه‌های دربار بود، اما به افزایش نفوذ خارجی و بدهی کشور منجر شد. اتابک همچنین امتیازاتی مانند بانک استقراضی روس و قرارداد دارسی را برای اکتشاف نفت را اعطا کرد.<ref name=":5" /><ref name=":7">[https://eghtesadenergyonline.ir/228399/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7-%D8%B9%D9%84%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%B5%D8%BA%D8%B1-%D8%A7%D8%AA%D8%A7%D8%A8%DA%A9-%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AF/ میرزا علی‌اصغر اتابک، بنیانگذار قراردادهای نفتی ایران - اقتصاد انرژی آنلاین]</ref><ref name=":8">[https://dashboard.literaturelib.com/storage/img/db9Ev1599389927.pdf کتاب «مکاتبات و نامه‌های اتابک با مظفرالدین شاه»، به کوشش سعاد پیرا و علیرضا نیکنژاد]</ref> | |||
== | === تکفیر و تبعید === | ||
اعطای امتیازات خارجی و استقراض‌ها به نارضایتی شدید علما و مردم منجر شد. در سال ۱۳۲۱ ق، علمای عتبات، از جمله میرزای شیرازی، اتابک را به دلیل سیاست‌هایش تکفیر کردند. این تکفیر، همراه با فشارهای سیاسی، به برکناری موقت او در سال ۱۲۸۵ و تبعید به اروپا منجر شد. این دوره تبعید نشان‌دهنده کاهش نفوذ او در ایران بود، اما ارتباطاتش با دربار حفظ شد.<ref name=":4" /><ref name=":2" /><ref name=":9">کتاب «انقلاب مشروطه ایران»، تألیف عباس میرزا معزالسلطنه</ref> | |||
== نقش در انقلاب مشروطیت و استبداد صغیر == | |||
== | === بازگشت و صدراعظمی محمدعلی شاه === | ||
در سال ۱۲۸۵ ش، پس از امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه، علی‌اصغر خان اتابک از تبعید اروپا بازگشت و در سال ۱۲۸۶، توسط محمدعلی شاه به صدراعظمی منصوب شد. او کابینه‌ای با وزرای باتجربه تشکیل داد و تلاش کرد مشروطه را تعدیل کند تا قدرت دربار حفظ شود. این رویکرد او را در برابر مطبوعات مشروطه‌خواه مانند حبل‌المتین و روح‌القدس و انجمن‌های انقلابی قرار داد که او را به حمایت از استبداد متهم کردند. | |||
== | === تلاش برای انحلال مجلس === | ||
اتابک در دوره صدراعظمی محمدعلی شاه، به دلیل مخالفت با برخی اصول مشروطه، مانند نظارت مجلس بر دربار، به تلاش برای محدود کردن مجلس متهم شد. او با حمایت محمدعلی شاه، سیاست‌هایی برای تقویت استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش) دنبال کرد، از جمله مذاکره با گروه‌های محافظه‌کار و دربار برای کاهش نفوذ مشروطه‌خواهان. این اقدامات او را به هدف اصلی انتقادات انقلابیون تبدیل کرد و به منفوریت بیشتر او دامن زد.<ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":6" /><ref name=":9" /> | |||
== روابط با دربار و دیپلماسی خارجی == | |||
[[پرونده:میرزا علی اصغر اتابک؛3.jpg|جایگزین=میرزا علی اصغر اتابک|بندانگشتی|265x265پیکسل|میرزا علی اصغر اتابک]] | |||
میرزا علی‌اصغر خان اتابک روابط نزدیکی با دربار قاجار، به‌ویژه ناصرالدین و مظفرالدین شاه، داشت. او با مکاتبات گسترده با مظفرالدین شاه، به‌ویژه در سفرهای خارجی، نقش کلیدی در تصمیم‌گیری‌های دربار ایفا کرد. نامه‌های او، که شامل توصیه‌های سیاسی و مالی بود، نشان‌دهنده نفوذش بر شاه و تلاش برای حفظ ثبات دربار در برابر فشارهای داخلی و خارجی است. این مکاتبات، که در کتاب سعاد پیرا و نیکنژاد گردآوری شده، مهارت او در مدیریت روابط درباری را برجسته می‌کند، هرچند برخی منابع این نزدیکی را نشانه انحصارطلبی او می‌دانند.<ref name=":1" /><ref name=":8" /> | |||
=== | === دیپلماسی خارجی === | ||
اتابک در دیپلماسی خارجی، به‌ویژه با روسیه و انگلیس، فعال بود. او با مذاکره برای استقراض از روسیه (۱۲ میلیون روبل، ۱۲۷۹ ش) و اعطای امتیازاتی مانند بانک شاه و قرارداد دارسی به انگلیس، به تقویت مالی دربار کمک کرد. این سیاست‌ها، اگرچه به حفظ قدرت قاجار کمک کرد، به افزایش نفوذ خارجی و نارضایتی عمومی منجر شد. [[احمد کسروی]] او را به دلیل این امتیازات به خیانت به منافع ملی متهم می‌کند، اما برخی منابع او را سیاستمداری زیرک در مدیریت روابط بین‌المللی توصیف می‌کند.<ref name=":1" /><ref name=":7" /><ref name=":6" /> | |||
==== | == ترور و پایان زندگی == | ||
[[پرونده:عباس آقا قاتل اتابک.jpg|جایگزین=عباس‌آقا تبریزی|بندانگشتی|255x255پیکسل|عباس‌آقا تبریزی]] | |||
علی‌اصغر خان اتابک در ۸ شهریور ۱۲۸۶ ش، مصادف با ۲۱ رجب ۱۳۲۵ ق، هنگام خروج از مجلس شورای ملی در تهران، توسط عباس آقا تبریزی، صراف و عضو فداییان مشروطه‌خواه تبریز، ترور شد. عباس آقا تبریزی متولد تبریز، حدود ۱۲۶۰ ش، از تجار و روشنفکران محلی تبریز بود که به دلیل فعالیت‌هایش در انجمن ایالتی تبریز و حمایت از مشروطه، به فداییان پیوسته بود. او به‌عنوان یک فعال سیاسی، در دوره استبداد صغیر به مبارزه مسلحانه علیه سیاست‌های اتابک و محمدعلی شاه پرداخت و انگیزه ترور او را پایان دادن به نفوذ اتابک در حمایت از استبداد و اعطای امتیازات خارجی می‌دانست. عباس آقا پس از شلیک به اتابک، خودکشی کرد. این رویداد به‌عنوان نقطه عطفی در تضعیف استبداد صغیر و حرکت به سوی فتح تهران (۱۲۸۸ ش) شناخته می‌شود.<ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":3" /> | |||
جسد اتابک به قم انتقال داده شد و مقبره او در قسمت زنانه حرم حضرت معصومه (س) قرار دارد. | |||
و | === پیامدها === | ||
ترور اتابک به پایان صدراعظمی او و تضعیف موقعیت محمدعلی شاه منجر شد. این اقدام، روحیه مشروطه‌خواهان را تقویت کرد و به احیای مشروطیت در سال ۱۲۸۸، کمک نمود. با این حال، برخی منابع این ترور را نتیجه رقابت‌های سیاسی و نفرت عمومی از سیاست‌های اتابک می‌دانند، که او را به نمادی از فساد قاجار تبدیل کرده بود.<ref name=":1" /><ref name=":6" /> | |||
== میراث == | |||
=== تأثیر بر سیاست قاجار === | |||
علی‌اصغر خان اتابک با صدراعظمی طولانی در دوره سه پادشاه قاجار (ناصرالدین، مظفرالدین، و محمدعلی شاه)، تأثیر عمیقی بر سیاست ایران گذاشت. او با مدیریت بحران‌های مالی و دیپلماتیک، ثبات دربار را حفظ کرد، اما اعطای امتیازات خارجی مانند رژی تنباکو، بانک استقراضی روس، و قرداد دارسی به افزایش نفوذ خارجی و تضعیف اقتصاد ملی منجر شد. این سیاست‌ها به نارضایتی عمومی و جنبش‌های اعتراضی، مانند جنبش تنباکو و مشروطیت، دامن زدند.<ref name=":4" /><ref name=":7" /><ref name=":9" /> | |||
=== | === جایگاه در تاریخ ایران === | ||
ترور اتابک در سال ۱۲۸۶، به تضعیف استبداد صغیر و احیای مشروطیت کمک کرد، اما او به‌عنوان نمادی از فساد و انحصارطلبی قاجار در تاریخ ایران شناخته می‌شود. برخی منابع، مانند احمد کسروی، او را سیاستمداری زیرک اما خیانتکار به منافع ملی توصیف می‌کنند که با اعطای امتیازات خارجی، به سقوط تدریجی قاجار کمک کرد. میراث او در تاریخ ایران به‌عنوان چهره‌ای پیچیده و منفور ماندگار است.<ref name=":3" /><ref name=":6" /><ref name=":7" /> | |||
== منابع == | |||
== منابع | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۰ اکتبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۲:۵۳
 میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم، صدراعظم دوره قاجار | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| زادروز | ۱۶ بهمن ۱۲۳۶ ه.ش |
| زادگاه | تهران، |
| تاریخ مرگ | ۸ شهریور ۱۲۸۶ ه.ش |
| محل مرگ | تهران، |
| تحصیلات | ادبیات فارسی، عربی، و زبان فرانسه نزد معلمان خصوصی |
| اطلاعات سیاسی | |
| حزب سیاسی | وابسته به دربار قاجار |
| سمت | صدراعظم ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه |
| سمت‌های پیشین | وزیر دربار، مسئول بیوتات سلطنتی، ضرابخانه، و گمرکات |
| فعالیت‌ها | اعطای امتیاز رژی تنباکو (۱۲۷۰ ش)، بانک استقراضی روس، قرارداد دارسی (۱۲۸۰ ش) |
میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم، (امین‌السلطان) (متولد ۱۶ بهمن ۱۲۳۶، تهران – درگذشته ۸ شهریور ۱۲۸۶ ش) صدراعظم سه پادشاه قاجار ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، و محمدعلی شاه، یکی از تأثیرگذارترین و منفورترین چهره‌های سیاسی ایران در دوره قاجار بود. او در تهران در خانواده‌ای گرجی‌تبار متولد شد و از ۱۵ سالگی در دربار ناصرالدین شاه خدمت کرد. در ۱۲۶۵، صدراعظم شد و با اعطای امتیازات بزرگ رژی تنباکو، بانک شاه، و امتیازات تجاری به انگلیس و بلژیک، به نفوذ خارجی دامن زد، که به جنبش تنباکو و تکفیر او توسط علما منجر شد. در دوره مظفرالدین شاه، با استقراض از روسیه و اعطای امتیازاتی مانند قرارداد دارسی منفوریتش افزایش یافت و به تبعید موقت به اروپا رفت. (قرارداد دارسی، منعقدشده در ۱۹۰۱ برابر با ۱۲۸۰ خورشیدی برای مدت شصت سال، امتیازی بود که به موجب آن ویلیام ناکس دارسی حق انحصاری برای جستجو و بهره‌برداری از نفت، گاز طبیعی، آسفالت و اوزوکریت را در سه چهارم مساحت کشور، مناطقی به وسعت ۱٬۲۴۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع دریافت کرد). در سال ۱۳۲۵ ق، محمدعلی شاه او را به صدراعظمی فراخواند، اما به دلیل حمایت از استبداد صغیر و تلاش برای تعدیل مشروطه، مورد انتقاد شدید مطبوعات و مشروطه‌خواهان قرار گرفت. اتابک در ۸ شهریور ۱۲۸۶، توسط عباس آقا تبریزی در برابر مجلس ترور شد، که به فتح تهران و احیای مشروطیت کمک کرد. او با ثروت عظیم از امتیازات، باغ‌ها و عمارت‌هایی در یوسف‌آباد و قیطریه ساخت. مهارت سیاسی او در حفظ ثبات دربار و مدیریت بحران‌های مالی ستایش شده، اما اعطای امتیازات خارجی، انحصارطلبی، و نقش در استبداد صغیر او را به نمادی از فساد قاجار تبدیل کرد. میراث اتابک در تاریخ ایران به‌عنوان سیاستمداری پیچیده و منفور، با تأثیرات مثبت و منفی بر سیاست و اقتصاد، ماندگار است.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸]
زندگی شخصی و خانوادگی
میرزا علی‌اصغر خان اتابک در ۱۶ بهمن ۱۲۳۶ ش، در تهران متولد شد. او فرزند ابراهیم خان امین‌السلطان، صدراعظم ناصرالدین شاه، و از خانواده‌ای گرجی‌تبار بود که پس از شورش علیه روس‌ها به ایران مهاجرت کرده بودند. او در محیطی ثروتمند و بانفوذ پرورش یافت و از کودکی با دربار قاجار آشنا شد.
میرزا علی‌اصغر خان اتابک با خانم اعظم ازدواج کرد و صاحب چندین فرزند شد. نام فرزندان او قدس‌اعظم (همسر شجاع‌السلطنه)، فخراعظم (همسر اسکندرخان خازن‌الممالک)، نوش‌آفرین اعظم‌السلطنه (همسر معیری، که بعداً جدا شد)، محترم اعظم، و افتخار اعظم (همسر صارم‌الدوله) بودند. فرزندانش در دوره پهلوی نامهای خانوادگی اتابکی، گرجی، و صدری را برگزیدند. خانواده اتابک به دلیل ثروت و نفوذ سیاسی، جایگاه اجتماعی بالایی در دوره قاجار داشتند.[۱][۶][۳]
ثروت و املاک
میرزا علی‌اصغر خان اتابک با درآمدهای حاصل از امتیازات خارجی و مدیریت مشاغل درباری مانند بیوتات سلطنتی و گمرکات، ثروت عظیمی جمع‌آوری کرد. او باغ و عمارتی در یوسف‌آباد تهران معروف به پارک اتابک، که بعداً به سفارت روسیه تبدیل شد و همچنین باغی در قیطریه (اکنون پارک قیطریه) ساخت. تاریخنگاران این املاک را نمادی از تجمل و فساد مالی او می‌دانند، اما مهارتش در مدیریت منابع مالی دربار را نیز برجسته می‌کنند.[۱][۳][۲]
تحصیلات و ورود به دربار
اتابک تحصیلات خود را نزد معلمان خصوصی در تهران در زمینه ادبیات فارسی، عربی، و زبان فرانسه آغاز کرد. در ۱۵ سالگی (۱۲۵۱ ش) به‌عنوان پیشخدمت مخصوص ناصرالدین شاه وارد دربار شد و در ۱۲۹۹ ق، لقب امین‌الملک گرفت. با مرگ پدرش در سال ۱۳۰۰ ق، مشاغل پردرآمد بیوتات سلطنتی، ضرابخانه و گمرکات را به دست آورد و لقب امین‌السلطان دریافت کرد.[۲][۶]
صدراعظمی در دوره ناصرالدین شاه
صدراعظمی و مدیریت دربار
میرزا علی‌اصغر خان اتابک در سال ۱۲۶۵، به صدراعظمی ناصرالدین شاه منصوب شد و تا سال ۱۲۸۵، در این سمت باقی ماند. او با مهارت سیاسی خود، دربار قاجار را در دوره‌ای پرتنش مدیریت کرد و در سه سفر ناصرالدین شاه به اروپا (۱۲۹۰، ۱۲۹۵، و ۱۳۰۶ ق) همراه او بود. اتابک با تمرکز بر ثبات مالی و سیاسی دربار، مشاغل کلیدی مانند بیوتات سلطنتی، ضرابخانه، و گمرکات را تحت کنترل گرفت و به یکی از قدرتمندترین صدراعظم‌های قاجار تبدیل شد.[۱][۲][۶]
امتیازات خارجی و جنبش تنباکو
اتابک در دوره صدراعظمی‌اش امتیازات بزرگی به خارجی‌ها اعطا کرد، از جمله امتیاز رژی تنباکو (۱۲۷۰ ش/۱۸۹۰ م) به انگلیس، که انحصار تولید و فروش تنباکو را به شرکت تالبوت واگذار کرد. او همچنین امتیاز بانک شاه و تجارتخانه‌های بلژیکی را اعطا نمود. این اقدامات به نارضایتی عمومی منجر شد و جنبش تنباکو را با فتوای میرزای شیرازی (۱۳۰۹ ق) برانگیخت، که اولین اعتراض سراسری علیه نفوذ خارجی بود. این امتیازات، اگرچه به تقویت مالی دربار کمک کرد، اتابک را به چهره‌ای منفور تبدیل نمود.[۵][۶][۸]
صدراعظمی در دوره مظفرالدین شاه
پس از ترور ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۵، اتابک در سال ۱۲۸۰، صدراعظم مظفرالدین شاه شد و تا ۱۲۸۵، در این سمت باقی ماند. او با همراهی شاه در سفرهای پرهزینه به اروپا، استقراض از روسیه (مانند وام ۱۲ میلیون روبلی ۱۲۷۹ ش) را ترتیب داد. این وام‌ها برای تأمین هزینه‌های دربار بود، اما به افزایش نفوذ خارجی و بدهی کشور منجر شد. اتابک همچنین امتیازاتی مانند بانک استقراضی روس و قرارداد دارسی را برای اکتشاف نفت را اعطا کرد.[۶][۹][۱۰]
تکفیر و تبعید
اعطای امتیازات خارجی و استقراض‌ها به نارضایتی شدید علما و مردم منجر شد. در سال ۱۳۲۱ ق، علمای عتبات، از جمله میرزای شیرازی، اتابک را به دلیل سیاست‌هایش تکفیر کردند. این تکفیر، همراه با فشارهای سیاسی، به برکناری موقت او در سال ۱۲۸۵ و تبعید به اروپا منجر شد. این دوره تبعید نشان‌دهنده کاهش نفوذ او در ایران بود، اما ارتباطاتش با دربار حفظ شد.[۵][۳][۱۱]
نقش در انقلاب مشروطیت و استبداد صغیر
بازگشت و صدراعظمی محمدعلی شاه
در سال ۱۲۸۵ ش، پس از امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه، علی‌اصغر خان اتابک از تبعید اروپا بازگشت و در سال ۱۲۸۶، توسط محمدعلی شاه به صدراعظمی منصوب شد. او کابینه‌ای با وزرای باتجربه تشکیل داد و تلاش کرد مشروطه را تعدیل کند تا قدرت دربار حفظ شود. این رویکرد او را در برابر مطبوعات مشروطه‌خواه مانند حبل‌المتین و روح‌القدس و انجمن‌های انقلابی قرار داد که او را به حمایت از استبداد متهم کردند.
تلاش برای انحلال مجلس
اتابک در دوره صدراعظمی محمدعلی شاه، به دلیل مخالفت با برخی اصول مشروطه، مانند نظارت مجلس بر دربار، به تلاش برای محدود کردن مجلس متهم شد. او با حمایت محمدعلی شاه، سیاست‌هایی برای تقویت استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش) دنبال کرد، از جمله مذاکره با گروه‌های محافظه‌کار و دربار برای کاهش نفوذ مشروطه‌خواهان. این اقدامات او را به هدف اصلی انتقادات انقلابیون تبدیل کرد و به منفوریت بیشتر او دامن زد.[۴][۵][۸][۱۱]
روابط با دربار و دیپلماسی خارجی
میرزا علی‌اصغر خان اتابک روابط نزدیکی با دربار قاجار، به‌ویژه ناصرالدین و مظفرالدین شاه، داشت. او با مکاتبات گسترده با مظفرالدین شاه، به‌ویژه در سفرهای خارجی، نقش کلیدی در تصمیم‌گیری‌های دربار ایفا کرد. نامه‌های او، که شامل توصیه‌های سیاسی و مالی بود، نشان‌دهنده نفوذش بر شاه و تلاش برای حفظ ثبات دربار در برابر فشارهای داخلی و خارجی است. این مکاتبات، که در کتاب سعاد پیرا و نیکنژاد گردآوری شده، مهارت او در مدیریت روابط درباری را برجسته می‌کند، هرچند برخی منابع این نزدیکی را نشانه انحصارطلبی او می‌دانند.[۲][۱۰]
دیپلماسی خارجی
اتابک در دیپلماسی خارجی، به‌ویژه با روسیه و انگلیس، فعال بود. او با مذاکره برای استقراض از روسیه (۱۲ میلیون روبل، ۱۲۷۹ ش) و اعطای امتیازاتی مانند بانک شاه و قرارداد دارسی به انگلیس، به تقویت مالی دربار کمک کرد. این سیاست‌ها، اگرچه به حفظ قدرت قاجار کمک کرد، به افزایش نفوذ خارجی و نارضایتی عمومی منجر شد. احمد کسروی او را به دلیل این امتیازات به خیانت به منافع ملی متهم می‌کند، اما برخی منابع او را سیاستمداری زیرک در مدیریت روابط بین‌المللی توصیف می‌کند.[۲][۹][۸]
ترور و پایان زندگی
علی‌اصغر خان اتابک در ۸ شهریور ۱۲۸۶ ش، مصادف با ۲۱ رجب ۱۳۲۵ ق، هنگام خروج از مجلس شورای ملی در تهران، توسط عباس آقا تبریزی، صراف و عضو فداییان مشروطه‌خواه تبریز، ترور شد. عباس آقا تبریزی متولد تبریز، حدود ۱۲۶۰ ش، از تجار و روشنفکران محلی تبریز بود که به دلیل فعالیت‌هایش در انجمن ایالتی تبریز و حمایت از مشروطه، به فداییان پیوسته بود. او به‌عنوان یک فعال سیاسی، در دوره استبداد صغیر به مبارزه مسلحانه علیه سیاست‌های اتابک و محمدعلی شاه پرداخت و انگیزه ترور او را پایان دادن به نفوذ اتابک در حمایت از استبداد و اعطای امتیازات خارجی می‌دانست. عباس آقا پس از شلیک به اتابک، خودکشی کرد. این رویداد به‌عنوان نقطه عطفی در تضعیف استبداد صغیر و حرکت به سوی فتح تهران (۱۲۸۸ ش) شناخته می‌شود.[۱][۵][۴]
جسد اتابک به قم انتقال داده شد و مقبره او در قسمت زنانه حرم حضرت معصومه (س) قرار دارد.
پیامدها
ترور اتابک به پایان صدراعظمی او و تضعیف موقعیت محمدعلی شاه منجر شد. این اقدام، روحیه مشروطه‌خواهان را تقویت کرد و به احیای مشروطیت در سال ۱۲۸۸، کمک نمود. با این حال، برخی منابع این ترور را نتیجه رقابت‌های سیاسی و نفرت عمومی از سیاست‌های اتابک می‌دانند، که او را به نمادی از فساد قاجار تبدیل کرده بود.[۲][۸]
میراث
تأثیر بر سیاست قاجار
علی‌اصغر خان اتابک با صدراعظمی طولانی در دوره سه پادشاه قاجار (ناصرالدین، مظفرالدین، و محمدعلی شاه)، تأثیر عمیقی بر سیاست ایران گذاشت. او با مدیریت بحران‌های مالی و دیپلماتیک، ثبات دربار را حفظ کرد، اما اعطای امتیازات خارجی مانند رژی تنباکو، بانک استقراضی روس، و قرداد دارسی به افزایش نفوذ خارجی و تضعیف اقتصاد ملی منجر شد. این سیاست‌ها به نارضایتی عمومی و جنبش‌های اعتراضی، مانند جنبش تنباکو و مشروطیت، دامن زدند.[۵][۹][۱۱]
جایگاه در تاریخ ایران
ترور اتابک در سال ۱۲۸۶، به تضعیف استبداد صغیر و احیای مشروطیت کمک کرد، اما او به‌عنوان نمادی از فساد و انحصارطلبی قاجار در تاریخ ایران شناخته می‌شود. برخی منابع، مانند احمد کسروی، او را سیاستمداری زیرک اما خیانتکار به منافع ملی توصیف می‌کنند که با اعطای امتیازات خارجی، به سقوط تدریجی قاجار کمک کرد. میراث او در تاریخ ایران به‌عنوان چهره‌ای پیچیده و منفور ماندگار است.[۴][۸][۹]
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ علی‌اصغر خان اتابک اعظم (امين السلطان) - مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ ۲٫۶ اتابک اعظم امین‌السلطان - ایرانیکا آنلاین
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ علی‌اصغر خان اتابک؛ داستان زندگی یک سیاستمدار پیچیده - رویداد ۲۴
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ مروری بر ماجرای ابهام‌آلود ترور اتابک اعظم - تاریخ ایرانی
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵ علی‌اصغر خان اتابک اعظم (امین السلطان) - مؤسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ ۶٫۴ ۶٫۵ امین السلطان، میرزا علی اصغر خان (اتابک اعظم) - پژوهه
- ↑ میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان - پژوهشکده تاریخ معاصر
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ ۸٫۳ ۸٫۴ ۸٫۵ کتاب «تاریخ مشروطه ایران»، تألیف احمد کسروی
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ ۹٫۳ میرزا علی‌اصغر اتابک، بنیانگذار قراردادهای نفتی ایران - اقتصاد انرژی آنلاین
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ کتاب «مکاتبات و نامه‌های اتابک با مظفرالدین شاه»، به کوشش سعاد پیرا و علیرضا نیکنژاد
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ۱۱٫۲ کتاب «انقلاب مشروطه ایران»، تألیف عباس میرزا معزالسلطنه