ایران پدیا

کاربر:Khosro/صفحه تمرین NOINDEX: تفاوت میان نسخه‌ها

(خنثی‌سازی نسخهٔ 79687 از Alireza k h (بحث))
برچسب: خنثی‌سازی
 
(۱۷۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|991x991px]]
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|بندانگشتی|887x887پیکسل]]
{{جعبه زندگینامه| اندازه جعبه      =| عنوان            = ابوالحسن منتظر| نام               = | تصویر             = ابوالحسن منتظر؛2.jpg| اندازه تصویر     = ۲۴۰px| عنوان تصویر      = ابوالحسن منتظر| زادروز            = سال ۱۳۳۸| زادگاه            = تهران| تاریخ مرگ        = | مکان مرگ          = |عرض جغرافیایی محل دفن=|طول جغرافیایی محل دفن=|latd=|latm=|lats=|latNS=N|longd=|longm=|longs=|longEW=E| محل زندگی         = تهران| ملیت              = | نژاد              = | تابعیت            = | تحصیلات            = لیسانس معماری| دانشگاه          = دانشگاه تهران| پیشه              =معمار، فعال سیاسی | سال‌های فعالیت    = | کارفرما          = | نهاد              = | نماینده          = | شناخته‌شده برای    = فعالان سیاسی، نهادهای حقوق بشری و مردم ایران| نقش‌های برجسته    = | سبک              = | تأثیرگذاران      = | تأثیرپذیرفتگان    = | شهر خانگی        = | تلویزیون          = | لقب              = | حزب              = | جنبش              = | مخالفان          = نظام جمهوری اسلامی| هیئت              = | دین              =اسلام | مذهب              = | منصب              = | مکتب              = | آثار              = | خویشاوندان سرشناس = | فرزندان          = | جوایز             = | امضا              = | اندازه امضا       = | وبگاه            = | پانویس            =|اتهام‌ها=بغی (قیام مسلحانه علیه نظام)، عصویت در سازمان مجاهدین خلق ایران|مجازات=محکوم به اعدام، ۵ سال حبس تعزیری (به اتهام اجتماع و تبانی)}}
```
'''ابوالحسن منتظر'''، (متولد ۱۳۳۸، تهران) دارای لیسانس معماری، متأهل و پدر دو فرزند، از فعالان سیاسی با سابقه طولانی است. وی در دوران [[محمدرضا پهلوی]] و دهه ۶۰ شمسی به دلیل فعالیت‌های سیاسی چندین بار بازداشت شد. در سال ۱۳۵۶ توسط [[ساواک]] در مشهد دستگیر و شش ماه در زندان وکیل‌آباد محبوس بود. او پیش‌تر در دوران سربازی ۴۵ روز بازداشت شده بود. ابوالحسن منتظر در ۱۳ خرداد ۱۳۶۰ توسط [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی|سپاه پاسداران]] بازداشت و به چهار سال و سه ماه حبس محکوم شد و تا مهر ۱۳۶۴ در زندان بود. در خرداد ۱۳۹۷ دوباره بازداشت و در مهر ۱۳۹۹ توسط دادگاه انقلاب تهران به اتهام اجتماع و تبانی علیه امنیت ملی، تبلیغ علیه نظام و عضویت در [[سازمان مجاهدین خلق ایران|سازمان مجاهدین خلق]] به پنج سال حبس محکوم شد. او در این دوره تحت جراحی قلب باز قرار گرفت و در فروردین ۱۴۰۱ آزاد شد. آخرین دستگیری او در اول دی ۱۴۰۲ در تهران بود که به بند ۲۰۹ [[زندان اوین]] منتقل شد و پس از بازجویی به بند چهار رفت.<ref name=":0">[https://www.tribunezamaneh.com/archives/336639 زندانی سیاسی ابوالحسن منتظر کیست؟ - تریبون زمانه]</ref><ref name=":1">[https://bazdashtshodegan.com/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B8%D8%B1-4/ زندانی سیاسی، ابوالحسن منتظر به بیمارستان منتقل شد - صدای بازداشت‌شدگان] 2</ref><ref name=":2">[https://www.hra-news.org/2025/hranews/a-53060/ محرومیت از درمان ابوالحسن منتظر، زندانی سیاسی محکوم به اعدام در زندان اوین ادامه دارد - هرانا]</ref><ref name=":3">[https://humanrightsinir.org/convicted-1184/ محکومیت ۸ متهم سیاسی به اعدام و حبس تعزیری - حقوق بشر در ایران]</ref>
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
| نام = میرزا حسن‌خان مشیرالدوله
| تصویر = حسن پیرنیا، مشیرالدوله3.jpg
| توضیح تصویر = میرزا حسن‌خان مشیرالدوله (حسن پیرنیا)، سیاستمدار، حقوق‌دان و تاریخ‌نگار
| نام اصلی =  
| زمینه فعالیت = سیاست، حقوق، تاریخ‌نگاری
| ملیت = ایرانی
| تاریخ تولد = سال ۱۲۵۰ شمسی
| محل تولد = نایین اصفهان
| والدین =  
| تاریخ مرگ = سال ۱۳۱۴ شمسی
| محل مرگ = تهران
| علت مرگ =  
| محل زندگی =  
| مدفن =  
| در زمان حکومت = قاجار، پهلوی
| اتفاقات مهم =  
| نام دیگر =  
| لقب =  
| بنیانگذار = مدرسه علوم سیاسی (۱۳۱۷ ق)، مدرسه نظام احمدی (۱۲۹۶ ش)
| پیشه =  
| سال‌های نویسندگی =  
| سبک نوشتاری = تاریخ‌نگاری علمی، حقوقی، دانشنامه‌ای
| کتاب‌ها = تاریخ ایران باستان، داستان‌های ایران قدیم، حقوق بین‌الملل
| مقاله‌ها =  
| نمایشنامه‌ها =  
| فیلم‌نامه‌ها =  
| دیوان اشعار =  
| تخلص =  
| فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها) =  
| همسر =  
| شریک زندگی =  
| فرزندان =  
| تحصیلات = دانشکده حقوق مسکو، مدرسه نظامی کادکسی کرپوس مسکو
| دانشگاه =  
| حوزه =  
| شاگرد =  
| استاد =  
| علت شهرت = تأسیس مدرسه علوم سیاسی، تدوین قوانین قضایی، نگارش تاریخ ایران باستان
| تأثیرگذاشته بر = نظام حقوقی مدرن ایران، دانشکده حقوق دانشگاه تهران
| تأثیرپذیرفته از =  
| وبگاه =  
| imdb_id =  
| جوایز = نشان از امپراتور روسیه، شاه انگلیس، رئیس‌جمهور فرانسه (۱۳۲۵ ق)
| گفتاورد =  
| امضا =  
}}
```
'''میرزا حسن‌خان مشیرالدوله'''، معروف به حسن پیرنیا (متولد سال ۱۲۵۰، نایین اصفهان – درگذشته ۱۳۱۴، تهران)، از خاندان نایینی و فرزند میرزا نصرالله خان مشیرالدوله، یکی از کلیدی‌ترین چهره‌های سیاسی و حقوقی ایران در دوران گذار از قاجار به پهلوی بود. او تحصیلاتش را در مسکو (مدرسه نظامی و دانشکده حقوق) به پایان رساند و با زبان‌های روسی، فرانسوی، انگلیسی، عربی و یونانی آشنا بود. فعالیت سیاسی‌اش از منشی‌گری وزارت خارجه آغاز شد و شامل تأسیس مدرسه علوم سیاسی، تدریس حقوق بین‌الملل، و نقش در تدوین قانون اساسی [[جنبش مشروطه ایران|مشروطه]] (ترجمه قوانین خارجی) بود. حسن پیرنیا چهار بار نخست‌وزیر، ۲۴ بار وزیر و همچنین نماینده پنج دوره مجلس شورای ملی از تهران بود. در دوره استبداد صغیر، وزارت عدلیه و معارف را بر عهده داشت که انتقاداتی را به دلیل میانه‌روی به همراه آورد. نقشش در حفظ بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول، لغو قانون ۲۳ ژوئیه (حاکمیت بلژیکی بر خزانه)، و مخالفت با قرارداد ۱۹۰۷ (تقسیم ایران) برجسته است، هرچند تلاش‌هایش برای پایان مسالمت‌آمیز قیام‌های خیابانی و جنگل ناکام ماند.


منتظر در زندان از بیماری‌های متعدد قلبی، ریوی، سنگ کلیه، آرتروز، دیابت، پروستات و پسوریازیس رنج می‌برد و از درمان محروم بوده است. اعتراض او به کیفیت غذا در اوین منجر به انتقال تنبیهی به قرنطینه واحد سه قزل‌حصار شد که باعث وخامت حال او، از جمله فشار خون بالا و مشکلات تنفسی گردید. ضرب و شتم هنگام دستگیری، شکستگی قفسه سینه و باز شدن بخیه‌های جراحی قلب را به دنبال داشت. او به بیمارستان رجایی کرج منتقل شد اما درمان کافی دریافت نکرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />  
مشیرالدله به عنوان حقوق‌دان، سه طرح قانونی کلیدی (اصول تشکیلات عدلیه ۳۱۱ ماده، محاکمات حقوقی موقتی ۸۱۲ ماده، محاکمات جزایی ۵۰۶ ماده) را بر اساس مدل‌های روسی، عثمانی و فرانسوی تدوین کرد که پایه نظام قضایی مدرن ایران شد. تأسیس مدرسه نظام احمدی نیز از اقدامات نظامی‌اش بود. در سال‌های پایانی، به تاریخ‌نگاری پرداخت و کتاب «تاریخ ایران باستان» (۳ جلد، ۱۳۰۶ ش) را نوشت که نخستین اثر علمی بر اساس باستان‌شناسی و مستندات خارجی بود و بر ناسیونالیسم باستان‌گرا تأثیر گذاشت؛ گزیده‌ای از آن («ایران قدیم») در مدارس تدریس شد. دیگر آثارش شامل «داستان‌های ایران قدیم» (۱۳۰۷ ش)، «حقوق بین‌الملل»، و طرح‌های قانونی بود. نقدهای مثبت بر میانه‌روی، اصلاحات حقوقی، و کمک به مشروطه (مانند خواندن فرمان مشروطیت برای مردم) تأکید دارند، در حالی که منتقدان او را مبلغ سرسخت ناسیونالیسم باستان‌گرا، [[فراماسونری در ایران|فراماسونر]]، و محافظه‌کار می‌دانند که در استبداد صغیر همکاری کرد و آثارش بر خیالبافی‌های مستشرقان استوار است. میراثش در پایه‌گذاری آموزش حقوقی و قضایی ایران ماندگار است، هرچند مناقشه بر سر نقش فراماسونری و میانه‌روی سیاسی ادامه دارد.<ref name=":0">[http://naeeni.com/hasan-pirnia/ حسن پیرنیا «مشیر الدوله» - نایینی]</ref><ref name=":1">[https://rasekhoon.net/mashahir/show/596381/ مشیرالدوله حسن پیرنیا - راسخون]</ref><ref name=":2">[https://sedayenaein.ir/%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%BE%DB%8C%D8%B1%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%8C-%D9%85%D9%84%D9%82%D8%A8-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%DA%A9/ حسن پیرنیا، ملقب به مشیرالملک - صدای نایین]</ref><ref name=":3">[https://haghpajohi.ir/zartosht/%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%BE%DB%8C%D8%B1%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%9B-%D9%85%D8%A8%D9%84%D8%BA-%D8%B3%D8%B1%D8%B3%D8%AE%D8%AA-%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%B3%D9%85-%D8%A8%D8%A7/ حسن پیرنیا؛ مبلغ سرسخت ناسیونالیسم باستان‌گرا - حق‌پژوهی]</ref><ref name=":4">[https://bigdeliacademy.com/1400/04/13/remembering-hassan-pirnia-rohamdalaei/ یادی از ابر مرد سیاست و حقوق ایران زمین؛ حسن پیرنیا - آکادمی بیگدلی]</ref><ref name=":5">[http://pajoohe.ir/Product.aspx?ProductID=40856 خاندان پیرنیا - پژوهه]</ref><ref name=":6">[https://psri.ir/?id=8jastoas زندگی سیاسی میرزا حسن‌خان مشیرالدوله - مؤسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی]</ref><ref name=":7">[https://ketabrah.com/author/6636-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%BE%DB%8C%D8%B1%D9%86%DB%8C%D8%A7 زندگینامه و دانلود بهترین کتاب‌های حسن پیرنیا - کتابراه]</ref>  


ابوالحسن منتظر در اردیبهشت ۱۴۰۳ به اتهام بغی (قیام مسلحانه علیه نظام)، اجتماع و تبانی، عضویت در سازمان مجاهدین و تخریب اموال عمومی تفهیم اتهام شد. وی همچنین در مهر ۱۴۰۳ توسط شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب تهران به اعدام و پنج سال حبس محکوم شد. محاکمه ناعادلانه و مبتنی بر اعترافات اجباری تحت شکنجه بود. خانواده او از وضعیتش بی‌خبر بوده و پیگیری‌ها بی‌نتیجه مانده است. خانواده‌های زندانیان سیاسی محکوم به اعدام، از جمله خانواده ابوالحسن منتظر مقابل زندان اوین تجمع اعتراضی برگزار کردند.<ref name=":1" /><ref name=":6">[https://ir.voanews.com/a/six-political-prisoners-sentenced-to-execution-in-iran/7882512.html صدور احکام اعدام برای ۶ زندانی سیاسی در اوین - صدای آمریکا]</ref><ref name=":4">[https://aftabkaran.com/1403/11/06/%d8%af%d8%b1%d8%ae%d9%88%d8%a7%d8%b3%d8%aa-%d8%a7%d9%82%d8%af%d8%a7%d9%85-%d9%81%d9%88%d8%b1%db%8c-%d8%b9%d9%81%d9%88-%d8%a8%db%8c%d9%86-%d8%a7%d9%84%d9%85%d9%84%d9%84-%d8%a8%d8%b1%d8%a7%db%8c-%d8%b4/ درخواست اقدام فوری عفو بین‌الملل برای شش زندانی سیاسی در معرض خطر اعدام پس از محاکمه ناعادلانه - آفتابکاران]</ref><ref name=":3" /><ref name=":7">[https://iranhrs.org/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D8%B2/ تجمع خانواده زندانیان سیاسی محکوم به اعدام در مقابل زندان اوین - کانون حقوق بشر ایران] 2</ref>
== مقدمه ==
در تاریخ ایران، عنوان «مشیرالدوله» به چندین شخصیت برجسته تعلق داشته است، از جمله محسن خان مشیرالدوله (وزیر خارجه قاجار و مذاکره‌کننده قراردادهای خارجی)، نصرالله خان مشیرالدوله (پدر حسن پیرنیا و صدراعظم مشروطه)، و دیگران. این مقاله به طور خاص به «میرزا حسن‌خان مشیرالدوله» (حسن پیرنیا)، سیاستمدار، حقوق‌دان و تاریخ‌نگار برجسته دوران مشروطیت و پس از آن، می‌پردازد.


عفو بین‌الملل محاکمه را ناعادلانه و خواستار لغو حکم شد. سازمان حقوق بشر ایران و پارلمان فلامان بلژیک احکام را محکوم کردند. ۳۰۹ کارشناس بین‌المللی از سازمان ملل خواستار دخالت فوری شدند. همچنین نمایندگان کنگره آمریکا نیز رژیم ایران را محکوم کردند. [[شورای ملی مقاومت ایران]] حکم را محکوم و فراخوان بین‌المللی داد.<ref name=":4" /><ref name=":5">[https://iranhr.net/fa/articles/7312/ سازمان حقوق بشر ایران خواستار لغو حکم اعدام شش زندانی سیاسی شد - سازمان حقوق بشر ایران] 1</ref><ref name=":8">[https://news.mojahedin.org/i/%D8%AA%D8%B5%D9%88%DB%8C%D8%A8-%D9%82%D8%B7%D8%B9%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%81%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%85-%D9%82%D8%B1%DB%8C%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%82%D9%88%D8%B9-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7-%D8%B1%DA%98%DB%8C%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%81%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%84%DA%98%DB%8C%DA%A9 تصویب قطعنامه فوری «اعدام قریب‌الوقوع زندانیان سیاسی توسط رژیم ایران» در پارلمان فلامان بلژیک - سازمان مجاهدین خلق]</ref><ref name=":9">[https://www.iranntv.com/947730-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87--%D8%A7%D9%86%D8%AC%D9%85%D9%86-%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D8%B4%D8%AE%D8%B5%DB%8C%D8%AA%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D9%84%D9%88 نامه انجمن ها و شخصیتهای سیاسی برای جلوگیری از اعدام زندانیان سیاسی توسط رژیم ایران - سیمای آزادی]</ref><ref name=":10">[https://www.radiozamaneh.com/853407 ۳۰۹ کارشناس بین‌المللی خواستار دخالت فوری سازمان ملل برای نجات زندانیان سیاسی ایران از موج اعدام‌ها شدند - رادیو زمانه]</ref><ref name=":11">[https://iran-efshagari.com/%D9%85%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%AC%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%87-%DB%B6-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%A8%D9%87/ محکومیت جنایتکارانه ۶ زندانی سیاسی به اعدام به اتهام عضویت در سازمان مجاهدین خلق و قیام مسلحانه - ایران افشاگر]</ref>  
== زندگی اولیه و تحصیلات ==
میرزا حسن‌خان مشیرالدوله، معروف به حسن پیرنیا، در سال ۱۲۵۰ شمسی (۱۲۹۱ قمری) در نایین اصفهان (یا تبریز طبق برخی روایات) زاده شد. او فرزند ارشد میرزا نصرالله خان مشیرالدوله نایینی، صدراعظم مشروطه و وزیر خارجه قاجار، بود که از نوادگان حاج عبدالوهاب نایینی (عارف قرن سیزدهم) به‌شمار می‌رفت. مادرش فرزند حاجی میرزا تقی آجودان بود. حسن پیرنیا دو برادر داشت: حسین (مؤتمن‌الملک، حقوق‌دان و رئیس مجلس) و علی (که در اروپا به علت بیماری سل درگذشت). خانواده پیرنیا، با پیشینه سیاسی، شامل شخصیت‌هایی چون ابوالحسن معاضدالسلطنه (برادرزاده نصرالله خان) و باقر پیرنیا (استاندار خراسان) بود. کودکی حسن پیرنیا در محیطی مذهبی و سیاسی گذشت و تحصیلات مقدماتی (فارسی، عربی، انگلیسی) را نزد معلمانی چون میرزا محمدباقر بواناتی آموخت که روحیه آزادی‌خواهی را در او تقویت کرد.<ref name=":1" /><ref name=":5" /><ref name=":7" />  


== پیشینه و تحصیلات ==
=== تحصیلات و آشنایی با اروپا ===
میرزا حسن‌خان مشیرالدوله در ۱۴سالگی به همراه برادرانش برای تحصیل به روسیه رفت. ابتدا در مدرسه نظامی کادکسی کرپوس مسکو (۱۳۰۷ ق) علوم نظامی آموخت و رتبه اول را کسب کرد، سپس وارد دانشکده حقوق مسکو شد و با احراز رتبه اول فارغ‌التحصیل گردید. دوران تحصیلش (۱۳۰۷–۱۳۲۳ ق) با انقلاب ۱۹۰۵ روسیه و آشنایی با اصلاح‌طلبان ایرانی قفقاز همزمان بود که دیدگاه‌های حقوقی و مشروطه‌خواهانه‌اش را شکل داد. او زبان روسی و فرانسوی را کامل آموخت و بعدها با انگلیسی، عربی، یونانی قدیم و آلمانی (خودآموز در ۵۸سالگی) آشنا شد. وی پس از تحصیل، به عنوان وابسته سفارت ایران در سن‌پترزبورگ مشغول شد.<ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":6" />


=== تحصیلات و فعالیت‌ها ===
== ورود به عرصه سیاسی و نقش در مشروطیت ==
ابوالحسن منتظر، متولد ۱۳۳۸ و اهل تهران است. او متأهل بوده و دو فرزند دارد که زندگی خانوادگی‌اش تحت تأثیر فعالیت‌های سیاسی طولانی‌مدت او قرار گرفته است. آقای منتظر در خانواده‌ای با پیشینه فرهنگی و اجتماعی رشد یافت که از همان جوانی به مسائل سیاسی و عدالت اجتماعی علاقه‌مند شد. این پیشینه خانوادگی و اجتماعی، او را به یکی از چهره‌های برجسته در میان فعالان سیاسی تبدیل کرد که حتی در شرایط دشوار زندان، روحیه مقاومتی خود را حفظ کرده است.  
[[پرونده:حسن پیرنیا، مشیرالدوله2.jpg|جایگزین=میرزا حسن‌خان مشیرالدوله|بندانگشتی|280x280پیکسل|میرزا حسن‌خان مشیرالدوله]]


ابوالحسن منتظر تحصیلات خود را در رشته معماری در مقطع لیسانس به پایان رساند و به عنوان یک معمار به صورت آزاد فعالیت حرفه‌ای داشت. دانش او در معماری نه‌تنها نشان‌دهنده توانایی‌های فنی و خلاقیتش بود، بلکه به طور نمادین با تعهد او به ساختن جامعه‌ای منظم و عادلانه همخوانی داشت. فعالیت حرفه‌ای او به عنوان یک معمار، جایگاه اجتماعی خاصی برایش ایجاد کرد که در کنار فعالیت‌های سیاسی‌اش، او را به فردی تأثیرگذار در حلقه‌های اجتماعی تبدیل نمود.  
=== آغاز فعالیت در وزارت خارجه ===
پس از مرگ محسن خان مشیرالدوله (۱۳۱۷ ق)، پدرش نصرالله خان به وزارت خارجه رسید و حسن را از روسیه فراخواند. با لقب مشیرالملک، ریاست بایگانی وزارت خارجه و منشی‌گری مخصوص صدراعظم امین‌السلطان را بر عهده گرفت. نخستین کارش تدوین نظام‌نامه حق ویزا برای ایرانیان خارج بود. با حمایت پدر، امین‌السلطان و [[مظفرالدین شاه]]، مدرسه علوم سیاسی (۱۳۱۷ ق) را تأسیس کرد تا کادر وزارت خارجه تربیت شود؛ بودجه‌اش از معدن فیروزه تأمین شد و خودش حقوق بین‌الملل تدریس کرد. در سفرهای مظفرالدین شاه به اروپا (۱۳۲۰ ق)، مترجم روسی بود و خدماتش مورد رضایت شاه قرار گرفت.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":7" />


=== پیشینه فعالیت سیاسی ===
=== نقش در انقلاب مشروطیت ===
فعالیت‌های سیاسی ابوالحسن منتظر به دوران پیش از [[انقلاب ضد سلطنتی|انقلاب ضدسلطنتی ۱۳۵۷]] بازمی‌گردد. او در جوانی به دلیل مشارکت در فعالیت‌های سیاسی علیه رژیم پهلوی تحت نظر ساواک قرار گرفت. این فعالیت‌ها شامل توزیع اعلامیه‌ها و سازماندهی جلسات مخفی بود که نشان‌دهنده تعهد او به مبارزه با دیکتاتوری بود. این پیشینه مقاومتی، او را به یکی از چهره‌های شناخته‌شده در میان فعالان سیاسی قبل و بعد از انقلاب تبدیل کرد و مسیر زندگی او را به سمت مبارزه مداوم با سرکوب سیاسی هدایت نمود.  
در آستانه [[جنبش مشروطه ایران|انقلاب مشروطه]] (۱۳۲۴ ق)، به ایران بازگشت و پس از فرمان عدالتخانه، در کمیسیون تدوین نظام‌نامه عضویت یافت. فرمان مشروطیت (۱۲۸۵ ش) را برای مردم خواند و در هیئت تدوین انتخابات و قانون اساسی، مسئولیت ترجمه قوانین خارجی (روسی، عثمانی، فرانسوی) را بر عهده داشت. در ربیع‌الاول ۱۳۲۵ ق، سفیر فوق‌العاده به سن‌پترزبورگ، لندن و پاریس برای اعلان تاج [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] رفت و قرارداد ۱۹۰۷ را نقد کرد؛ او از امپراتور روسیه، شاه انگلیس و رئیس‌جمهور فرانسه نشان گرفت. این مأموریت را «تبعید محترمانه» می‌دانست. میانه‌روی‌اش در مشروطیت، از آشنایی با اصلاح‌طلبان قفقاز ناشی بود و او را به یاری مشروطه بدون افراط کشاند.<ref name=":0" /><ref name=":6" /><ref name=":4" />


پیشینه خانوادگی، تحصیلات و فعالیت‌های اولیه سیاسی آقای منتظر، هویت او را به عنوان یک فعال سیاسی مقاوم شکل داد. او با وجود فشارهای متعدد، از جمله دستگیری‌های مکرر و شرایط سخت زندان، به مبارزه برای عدالت و آزادی ادامه داد. این تعهد او را به نمادی از پایداری در برابر سرکوب سیاسی تبدیل کرده و جایگاه ویژه‌ای در تاریخ مبارزات سیاسی ایران برای او رقم زده است.<ref>[https://bazdashtshodegan.com/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7/ معرفی زندانی سیاسی محکوم به اعدام ابوالحسن منتظر - صدای بازداشت‌شدگان] 1</ref><ref name=":0" /><ref name=":5" />
== فعالیت‌های سیاسی و اصلاحات ==


== دستگیری‌های اولیه و سابقه زندان ==
=== نقش در استبداد صغیر و وزارت ===
در دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، پس از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه، میرزا حسن‌خان مشیرالدوله در کابینه‌های متعدد حضور داشت و به عنوان وزیر عدلیه و معارف فعالیت کرد. این دوره، که با سرکوب مشروطه‌خواهان همراه بود، انتقاداتی را به سوی او جلب کرد. برخی منابع او را به دلیل همکاری با دربار در این زمان به محافظه‌کاری و حتی حمایت از استبداد متهم کرده‌اند. با این حال، منابع دیگر تأکید دارند که میانه‌روی او در این دوره از سر اجبار و تلاش برای حفظ ثبات بود، نه همراهی با استبداد. پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه (۱۲۸۸ ش)، حسن پیرنیا به عنوان نماینده تهران در دوره دوم مجلس شورای ملی انتخاب شد و نقش مهمی در بازسازی ساختارهای حکومتی ایفا کرد. او در این دوره، با تدوین نظام‌نامه‌های قضایی، به اصلاحات حقوقی ادامه داد و تلاش کرد تا نهادهای مشروطه را تقویت کند.<ref name=":3" /><ref name=":6" />


=== بازداشت در دوران پهلوی ===
=== نخست‌وزیری و سیاست خارجی ===
ابوالحسن منتظر در سال ۱۳۵۶، در سن ۱۹ سالگی، به دلیل فعالیت‌های سیاسی علیه رژیم شاهنشاهی توسط ساواک در شهر مشهد دستگیر شد. او به مدت شش ماه در زندان وکیل‌آباد مشهد محبوس بود. پیش از این، در دوران خدمت سربازی، به دلیل فعالیت‌های مشابه توسط رکن ۲ ارتش بازداشت و به مدت ۴۵ روز در بازداشتگاه نگهداری شد. این دستگیری‌های اولیه نشان‌دهنده تعهد او به مبارزه با سرکوب سیاسی در سنین جوانی بود و پایه‌ای برای فعالیت‌های بعدی او در برابر رژیم‌های سرکوبگر فراهم کرد.  
[[پرونده:پیرنیا نفر دوم از راست.jpg|جایگزین=حسن پیرنیا، نفر دوم از راست|بندانگشتی|263x263پیکسل|حسن پیرنیا، نفر دوم از راست]]
میرزا حسن‌خان مشیرالدوله چهار بار به نخست‌وزیری رسید (۱۲۹۳ ق، ۱۲۹۹ ش، ۱۳۰۰ ش، ۱۳۰۲ ش)، که هر دوره با چالش‌های سیاسی و اجتماعی همراه بود. در دوره اول (۱۲۹۳ ق)، به عنوان صدراعظم موقت، با مشکلات مالی دولت قاجار و نفوذ خارجی روبرو شد. در دوره‌های بعدی (۱۲۹۹–۱۳۰۲ ش)، به ویژه در کابینه‌های پس از کودتای ۱۲۹۹، او تلاش کرد تا بی‌طرفی ایران را در جنگ جهانی اول حفظ کند. او با لغو قانون ۲۳ ژوئیه (حاکمیت بلژیکی بر خزانه) و مخالفت با قرارداد ۱۹۰۷ (تقسیم ایران بین روسیه و انگلیس) به تقویت استقلال ایران کمک کرد. با این حال، تلاش‌هایش برای پایان دادن به قیام جنگل و اعتراضات خیابانی به صورت مسالمت‌آمیز ناکام ماند، که برخی منابع آن را به ضعف دیپلماسی داخلی او نسبت می‌دهند. در سیاست خارجی، او با مذاکره با قدرت‌های بزرگ و استفاده از دانش حقوقی‌اش، به حفظ منافع ایران کمک کرد، هرچند برخی منتقدان او را به محافظه‌کاری در برابر فشارهای خارجی متهم کرده‌اند.<ref name=":0" /><ref name=":1" />


=== دستگیری و زندان در دوران جمهوری اسلامی ===
=== تأسیس مدرسه نظام احمدی ===
پس از انقلاب ۱۳۵۷، ابوالحسن منتظر در تاریخ ۱۳ خرداد ۱۳۶۰ توسط نیروهای سپاه پاسداران دستگیر شد. این دستگیری به دلیل فعالیت‌های او در ارتباط با گروه‌های مخالف رژیم جمهوری اسلامی، به‌ویژه سازمان مجاهدین خلق، صورت گرفت. او به اتهامات سیاسی به چهار سال و سه ماه حبس محکوم شد و تا مهر ۱۳۶۴ در زندان وکیل‌آباد مشهد زندانی بود. شرایط سخت زندان، از جمله کمبود امکانات، فشارهای روانی و بازجویی‌های شدید، تأثیرات عمیقی بر سلامت جسمی و روحی او گذاشت، اما او همچنان به مقاومت ادامه داد و روحیه خود را حفظ کرد.  
در سال ۱۲۹۶ شمسی، حسن پیرنیا مدرسه نظام احمدی را تأسیس کرد که هدف آن تربیت افسران نظامی با آموزش مدرن بود. این مدرسه، که بر اساس مدل‌های نظامی اروپایی طراحی شده بود، به تقویت ارتش ایران در دوره‌ای پرآشوب کمک کرد. او همچنین در دوره‌های وزارت جنگ (شش بار)، اصلاحاتی در ساختار نظامی انجام داد، از جمله تدوین نظام‌نامه‌های نظامی و بهبود آموزش سربازان. این اقدامات، بخشی از تلاش او برای مدرن‌سازی نهادهای حکومتی بود، هرچند برخی منابع معتقدند که این اصلاحات به دلیل محدودیت‌های مالی و سیاسی، تأثیر محدودی داشتند.<ref name=":4" /><ref name=":3" />


=== بازداشت و زندان در سال ۱۳۹۷ ===
== اصلاحات حقوقی و آموزشی ==
در خرداد ۱۳۹۷، آقای منتظر بار دیگر توسط نیروهای امنیتی دستگیر شد. اتهامات او شامل اجتماع و تبانی علیه امنیت ملی، تبلیغ علیه نظام و ارتباط با سازمان مجاهدین خلق بود. در مهر ۱۳۹۹، شعبه‌ای از دادگاه انقلاب تهران او را به پنج سال حبس محکوم کرد. او این دوره را در زندان رجایی‌شهر کرج گذراند و در این مدت به دلیل مشکلات قلبی تحت عمل جراحی قلب باز قرار گرفت. این جراحی نشان‌دهنده وخامت وضعیت سلامتی او بود که در شرایط زندان تشدید شده بود. او در فروردین ۱۴۰۱ با استفاده از بخشنامه عفو آزاد شد، اما این آزادی موقتی بود و دوباره در سال ۱۴۰۲ بازداشت شد.


تکرار دستگیری‌ها و حبس‌های طولانی‌مدت تأثیرات عمیقی بر زندگی شخصی و خانوادگی ابوالحسن منتظر گذاشت. او در این دوره‌ها با فشارهای روانی و جسمی متعددی مواجه شد، از جمله جدایی از خانواده، محدودیت‌های ارتباطی و شرایط سخت زندان. با این حال، این تجربیات او را به نمادی از مقاومت در برابر سرکوب سیاسی تبدیل کرد و جایگاه او را در میان فعالان سیاسی تقویت نمود. این مقاومت نشان‌دهنده عزم او برای ادامه مبارزه حتی در شرایط دشوار بود.  
=== تأسیس مدرسه علوم سیاسی ===
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای میرزا حسن‌خان مشیرالدوله، تأسیس مدرسه علوم سیاسی در سال ۱۳۱۷ قمری بود که بعدها پایه دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد. این مدرسه، که با بودجه معدن فیروزه تأمین مالی می‌شد، برای تربیت دیپلمات‌ها و کارمندان وزارت خارجه طراحی شده بود. پیرنیا شخصاً حقوق بین‌الملل را در این مدرسه تدریس کرد و برنامه درسی آن را با الهام از نظام‌های آموزشی اروپا تنظیم نمود. این نهاد، نقش کلیدی در تربیت نسل جدیدی از مدیران و حقوق‌دانان ایرانی داشت و به تقویت دیپلماسی مدرن ایران کمک کرد.<ref name=":1" /><ref name=":2" />


حبس‌های مکرر و شرایط سخت زندان تأثیرات منفی قابل‌توجهی بر سلامت جسمانی آقای منتظر گذاشت. او در این دوره‌ها با بیماری‌های متعددی مواجه شد که به دلیل عدم دسترسی به درمان مناسب تشدید شدند. این شرایط نه‌تنها سلامت او را به خطر انداخت، بلکه به عنوان ابزاری برای فشار بیشتر بر او استفاده شد. با این حال، او با روحیه مقاوم خود به مبارزه ادامه داد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />  
=== تدوین قوانین قضایی ===
حسن پیرنیا به عنوان وزیر عدلیه (هشت بار)، سه طرح قانونی کلیدی تدوین کرد: اصول تشکیلات عدلیه (۳۱۱ ماده)، محاکمات حقوقی موقتی (۸۱۲ ماده)، و محاکمات جزایی (۵۰۶ ماده). این قوانین، که با اقتباس از مدل‌های روسی، عثمانی، و فرانسوی نوشته شدند، پایه نظام قضایی مدرن ایران را تشکیل دادند. او با استفاده از دانش حقوقی خود، تلاش کرد تا دادگستری ایران را از نظام سنتی به سیستمی قانون‌مند تبدیل کند. این اصلاحات، به ویژه در دوره مشروطیت، به بهبود ساختار قضایی و کاهش فساد کمک کرد، هرچند اجرای کامل آن‌ها به دلیل مشکلات مالی و سیاسی با موانعی مواجه شد.<ref name=":4" /><ref name=":6" />  


== آخرین دستگیری و بلاتکلیفی ==
== آثار تاریخی و تألیفات ==
[[پرونده:تاریخ ایران باستان.jpg|جایگزین=تاریخ ایران باستان، تالیف حسن پیرنیا|بندانگشتی|261x261پیکسل|تاریخ ایران باستان، تالیف حسن پیرنیا]]


=== دستگیری در دی ۱۴۰۲ ===
=== تاریخ ایران باستان ===
در تاریخ اول دی ۱۴۰۲، ابوالحسن منتظر بار دیگر توسط نیروهای امنیتی در تهران بازداشت شد و به بند ۲۰۹ زندان اوین، تحت نظارت [[وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی|وزارت اطلاعات]]، منتقل گردید. این بند به دلیل شرایط سخت، بازجویی‌های طولانی و فشارهای روانی شناخته می‌شود. منتظر در این دوره از دسترسی به وکیل، تماس منظم با خانواده و حتی امکانات اولیه محروم بود، که نقض آشکار حقوق اولیه زندانیان مطابق با استانداردهای بین‌المللی حقوق بشر است. بازجویی‌ها شامل فشارهای شدید برای اخذ اعترافات اجباری بود که بعد در دادگاه علیه او استفاده شد.
میرزا حسن‌خان مشیرالدوله در سال‌های پایانی عمرش به تاریخ‌نگاری روی آورد و برجسته‌ترین اثرش، «تاریخ ایران باستان» (۳ جلد، ۱۳۰۶ ش)، را منتشر کرد. این کتاب، که به عنوان اولین اثر علمی تاریخ ایران بر اساس باستان‌شناسی و منابع خارجی (یونانی، رومی، و شرقی) شناخته می‌شود، به بررسی تمدن‌های ایران پیش از اسلام، از جمله هخامنشیان، اشکانیان، و ساسانیان، می‌پردازد. حسن پیرنیا با استفاده از دانش زبان‌های یونانی، عربی، و اروپایی، منابع دست‌اول را تحلیل کرد و اثری جامع ارائه داد که در زمان خود بی‌سابقه بود. گزیده این کتاب، تحت عنوان «ایران قدیم»، در مدارس به عنوان کتاب درسی تدریس شد و بر تقویت حس ناسیونالیسم ایرانی تأثیر گذاشت. باستانی پاریزی در کتاب «محیط سیاسی و زندگانی پیرنیا» این اثر را به دلیل دقت علمی و نثر روان، نقطه عطفی در تاریخ‌نگاری ایرانی می‌داند. با این حال، برخی منابع معتقدند که این کتاب به دلیل تأکید بر ناسیونالیسم باستان‌گرا و تکیه بر روایات مستشرقان، به خیالبافی‌های تاریخی دامن زده است.<ref name=":7" /><ref name=":3" />


=== انتقال به بند چهار و ادامه بلاتکلیفی ===
=== دیگر آثار و تألیفات ===
پس از بازجویی‌های طولانی و طاقت‌فرسا، ابوالحسن منتظر به بند چهار زندان اوین منتقل شد. این انتقال در حالی رخ داد که او همچنان از دسترسی به خدمات پزشکی و حقوقی محروم بود. بازپرس پرونده، علیزاده، با استناد به تبصره ماده ۴۸ آیین دادرسی کیفری، از پذیرش وکلای انتخابی او خودداری کرد و تنها اتهامات کلی مرتبط با سازمان مجاهدین خلق را مطرح نمود. این محدودیت‌ها نشان‌دهنده فقدان شفافیت در پروسه قضایی و نقض حق دفاع او بود. این وضعیت بلاتکلیفی او را تشدید کرد و فشار روانی زیادی بر او وارد نمود.
علاوه بر «تاریخ ایران باستان»، حسن پیرنیا کتاب «داستان‌های ایران قدیم» (۱۳۰۷ ش) را منتشر کرد که مجموعه‌ای از روایات اساطیری و تاریخی ایران پیش از اسلام بود. این اثر، با هدف معرفی فرهنگ و هویت ایرانی به نسل جوان، نثری ساده‌تر از «تاریخ ایران باستان» داشت و در میان خوانندگان عمومی محبوبیت یافت. او همچنین کتاب «حقوق بین‌الملل» را تألیف کرد که بر اساس تدریس‌هایش در مدرسه علوم سیاسی نوشته شد و به آموزش دیپلمات‌های ایرانی کمک کرد. طرح‌های قانونی او، از جمله اصول تشکیلات عدلیه (۳۱۱ ماده)، محاکمات حقوقی موقتی (۸۱۲ ماده)، و محاکمات جزایی (۵۰۶ ماده)، نیز به عنوان آثار مکتوب او در حوزه حقوق شناخته می‌شوند. این آثار، که با اقتباس از قوانین روسی، عثمانی، و فرانسوی تدوین شدند، پایه نظام قضایی مدرن ایران را تشکیل دادند.<ref name=":1" /><ref name=":4" />


=== بی‌خبری و فشار بر خانواده ===
== نقدها و ارزیابی‌ها ==
خانواده منتظر از زمان دستگیری در دی ۱۴۰۲ با بی‌خبری مداوم مواجه بوده‌اند. تلاش‌های مکرر آن‌ها برای کسب اطلاعات از طریق مراجع قضایی بی‌نتیجه ماند و مقامات از ارائه هرگونه اطلاعات دقیق درباره وضعیت او خودداری کردند. این بی‌خبری فشار روانی شدیدی بر خانواده وارد کرده و بخشی از الگوی سرکوب سیستماتیک علیه زندانیان سیاسی و خانواده‌هایشان محسوب می‌شود. این وضعیت برای دیگر خانواده‌های زندانیان سیاسی محکوم به اعدام نیز مشابه بوده و نشان‌دهنده سیاست‌های سرکوبگرانه گسترده‌تر است.


خانواده منتظر بارها با مراجعه به مراجع قضایی و زندان اوین سعی در پیگیری وضعیت او داشتند، اما با موانع متعددی از جمله عدم پاسخگویی مقامات و محدودیت‌های قانونی مواجه شدند. تبصره ماده ۴۸ آیین دادرسی کیفری به مقامات اجازه داد تا وکلای انتخابی را رد کنند، که این امر پیگیری قانونی را برای خانواده دشوار کرد. این موانع نشان‌دهنده نقض حقوق خانواده‌ها برای دسترسی به اطلاعات و حمایت از عزیزانشان است.  
=== نقدهای مثبت ===
میرزا حسن‌خان مشیرالدوله به دلیل نقشش در اصلاحات حقوقی، تأسیس نهادهای آموزشی، و تدوین قانون اساسی مشروطه مورد تحسین قرار گرفته است. تأسیس مدرسه علوم سیاسی (۱۳۱۷ ق) و تدریس حقوق بین‌الملل، به تربیت نسل جدیدی از دیپلمات‌ها و حقوق‌دانان کمک کرد که در دوره مشروطیت نقش مهمی ایفا کردند. کتاب «تاریخ ایران باستان» به عنوان اثری پیشرو در تاریخ‌نگاری علمی ایران شناخته می‌شود که هویت ملی را تقویت کرد. برخی منابع او را به دلیل میانه‌روی در سیاست و تلاش برای حفظ بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول ستایش می‌کنند. نقش او در خواندن فرمان مشروطیت (۱۲۸۵ ش) و لغو قانون ۲۳ ژوئیه (حاکمیت بلژیکی بر خزانه) نیز از دستاوردهای برجسته‌اش شمرده می‌شود. همچنین، فعالیت‌هایش در مجلس شورای ملی (دوره‌های دوم تا ششم) و تدوین قوانین قضایی، او را به یکی از معماران نظام حقوقی مدرن ایران تبدیل کرد.<ref name=":0" /><ref name=":4" />


بلاتکلیفی طولانی‌مدت، همراه با محرومیت از حقوق اولیه، تأثیرات منفی شدیدی بر روحیه و سلامت روانی منتظر گذاشت. این شرایط به عنوان بخشی از استراتژی فشار روانی برای تضعیف زندانیان سیاسی طراحی شده بود. با این حال، گزارش‌ها نشان می‌دهند که آقای منتظر همچنان مقاومت خود را حفظ کرده و به مبارزه برای حقوق خود ادامه داده است.<ref name=":3" /><ref name=":12">[https://iranfreedom.net/%d8%af%d8%b3%d8%aa%da%af%d8%a7%d9%87-%d9%82%d8%b6%d8%a7%db%8c%db%8c-%d8%ae%d8%a7%d9%85%d9%86%d9%87%d8%a7%db%8c-%db%b6%d8%b2%d9%86%d8%af%d8%a7%d9%86%db%8c-%d8%b3%db%8c%d8%a7%d8%b3%db%8c-%d8%b1/ دستگاه قضایی خامنه‌ای ۶ زندانی سیاسی را به اعدام محکوم کرد! - ایران آزادی]</ref>  
=== نقدهای منفی ===
با وجود دستاوردها، حسن پیرنیا با انتقاداتی نیز مواجه بوده است. برخی منابع او را به دلیل تأکید بیش از حد بر ناسیونالیسم باستان‌گرا در «تاریخ ایران باستان» مورد نقد قرار داده‌اند و معتقدند که این اثر، با تکیه بر روایات مستشرقان، تصویری غیرواقعی از تاریخ ایران ارائه کرده است. همچنین اتهام فراماسونری نیز به او نسبت داده شده، که به دلیل ارتباطاتش با محافل سیاسی و دیپلماتیک اروپا مطرح شده است، هرچند شواهد قطعی برای این ادعا وجود ندارد. همچنین، حضور او در کابینه‌های دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش) انتقاداتی را برانگیخت و برخی او را به محافظه‌کاری و همکاری با دربار متهم کردند. برخی‌ها این انتقاد را با استدلال میانه‌روی اجباری او تعدیل می‌کنند، اما ناکامی‌اش در پایان دادن به قیام‌های خیابانی و جنگل نیز به عنوان نقطه ضعف دیپلماسی داخلی او ذکر شده است.<ref name=":3" /><ref name=":6" />  


== وضعیت زندان، شکنجه و محرومیت‌ها ==
== وفات و میراث ==
[[پرونده:حسن پیرنیا، مشیرالدوله.jpg|جایگزین=حسن پیرنیا، مشیرالدوله|بندانگشتی|280x280پیکسل|حسن پیرنیا، مشیرالدوله]]
میرزا حسن‌خان مشیرالدوله در سال ۱۳۱۴ شمسی (۱۳۵۴ قمری) در تهران درگذشت. منابع سن او را هنگام مرگ ۶۴ سال ذکر کرده‌اند. مرگ او در دوره‌ای رخ داد که ایران در حال گذار به [[سلطنت پهلوی|نظام پهلوی]] بود و بسیاری از اصلاحات او، از جمله نظام قضایی و آموزشی، به تدریج در ساختار جدید ادغام شدند. مراسم تشییع او با حضور چهره‌های سیاسی و فرهنگی برگزار شد و به دلیل جایگاهش به عنوان یکی از معماران مشروطیت، مورد احترام قرار گرفت. جزئیات کمی درباره بیماری یا علت دقیق مرگ او در منابع موجود است، اما برخی منابع اشاره می‌کنند که او در سال‌های آخر از فعالیت‌های سیاسی کناره‌گیری کرده بود و بیشتر به تألیفات تاریخی مشغول بود.<ref name=":0" /><ref name=":7" />


=== زندان و شکنجه ===
میراث حسن پیرنیا در سه حوزه کلیدی خلاصه می‌شود: اصلاحات حقوقی، آموزش سیاسی، و تاریخ‌نگاری. تأسیس مدرسه علوم سیاسی (۱۳۱۷ ق) و تدوین قوانین قضایی، پایه‌های نظام حقوقی و دیپلماتیک مدرن ایران را بنا نهاد. این نهاد، که بعدها به دانشکده حقوق دانشگاه تهران تبدیل شد، نسل‌هایی از مدیران و حقوق‌دانان را تربیت کرد. کتاب «تاریخ ایران باستان» و «داستان‌های ایران قدیم» نقش مهمی در تقویت هویت ملی و آموزش تاریخ ایران به نسل جوان ایفا کردند. این آثار، با وجود انتقاداتی مانند تأکید بر ناسیونالیسم باستان‌گرا، همچنان به عنوان منابعی ارزشمند در تاریخ‌نگاری ایران شناخته می‌شوند. نقش او در مشروطیت، از جمله خواندن فرمان مشروطیت و تدوین قانون اساسی، به تثبیت نظام پارلمانی کمک کرد. با این حال، مناقشه‌هایی مانند اتهام فراماسونری و محافظه‌کاری در دوره استبداد صغیر، پیچیدگی شخصیت او را نشان می‌دهند. باستانی پاریزی در «محیط سیاسی و زندگانی پیرنیا» او را سیاستمداری میانه‌رو توصیف می‌کند که با وجود محدودیت‌های زمانه، به پیشرفت ایران کمک کرد. جایگاه او به عنوان یکی از پیشگامان اصلاحات حقوقی و تاریخ‌نگاری علمی در ایران غیرقابل انکار است.<ref name=":4" /><ref name=":5" />
ابوالحسن منتظر در بند ۲۰۹ زندان اوین تحت بازجویی‌های شدید و شرایط غیرانسانی قرار گرفت. این بند به دلیل فقدان امکانات اولیه مانند گرمایش کافی در زمستان، انزوای طولانی‌مدت و فشارهای روانی شناخته می‌شود. او در سلولی سرد و بدون امکانات اولیه نگهداری شد که این شرایط سلامت جسمی و روانی او را به شدت تحت تأثیر قرار داد. این وضعیت نقض استانداردهای بین‌المللی حقوق بشر در مورد شرایط زندان است و به عنوان ابزاری برای فشار بر زندانیان سیاسی استفاده می‌شود.  


او در جریان دستگیری در دی ۱۴۰۲، منتظر مورد ضرب و شتم شدید قرار گرفت که منجر به آسیب‌های جدی جسمانی شد. بخیه‌های جراحی قلب باز او، که از دوره حبس قبلی باقی مانده بود، باز شد و قفسه سینه‌اش دچار شکستگی گردید. این آسیب‌ها به حدی شدید بود که بخشی از ریه او هنگام تنفس از قفسه سینه بیرون می‌زد، که نشانه‌ای از وخامت وضعیت جسمانی اوست. این شکنجه‌ها نقض آشکار کنوانسیون‌های بین‌المللی علیه شکنجه و رفتارهای غیرانسانی است.  
== اهمیت تاریخی و جایگاه ==
میرزا حسن‌خان مشیرالدوله یکی از برجسته‌ترین چهره‌های دوران گذار ایران از قاجار به پهلوی بود. او با تلفیق دانش حقوقی و سیاسی غربی با نیازهای جامعه ایرانی، به اصلاحات اساسی در نظام قضایی، آموزشی، و دیپلماتیک کمک کرد. تأسیس مدرسه علوم سیاسی و تدوین قوانین قضایی، او را به یکی از معماران نظام حقوقی مدرن ایران تبدیل کرد. فعالیت‌هایش در مشروطیت، از جمله نقش در تدوین قانون اساسی و خواندن فرمان مشروطیت، به تقویت نظام پارلمانی انجامید. آثار تاریخی‌اش، به ویژه «تاریخ ایران باستان»، با وجود انتقادات، به احیای هویت ملی و آموزش تاریخ ایران کمک کرد. حضور او در کابینه‌های متعدد و چهار دوره نخست‌وزیری، نشان‌دهنده نفوذ سیاسی او بود، هرچند تصمیماتش در دوره استبداد صغیر و ناکامی در برخی مذاکرات داخلی انتقاداتی را برانگیخت. اتهاماتی مانند فراماسونری و ناسیونالیسم افراطی، پیچیدگی شخصیت او را نشان می‌دهند، اما دستاوردهایش در آموزش، حقوق، و تاریخ‌نگاری همچنان مورد مطالعه و تحسین است. جایگاه او به عنوان پلی بین سنت و تجدد در تاریخ ایران ماندگار است.<ref name=":0" /><ref name=":6" />


=== انتقال تنبیهی به قزل‌حصار ===
== منابع: ==
در پی اعتراض ابوالحسن منتظر به کیفیت پایین غذا و تبعیض در توزیع آن در زندان اوین، او با خشونت مأموران مواجه شد و به بخش قرنطینه واحد سه [[زندان قزلحصار|زندان قزل‌حصار]] منتقل گردید. این انتقال تنبیهی، شرایط سخت قرنطینه، از جمله نبود امکانات بهداشتی و تشدید بیماری‌های او، باعث وخامت حالش شد. فشار خون او به ۱۸٫۵ رسید و مشکلات تنفسی و قلبی او تشدید شد. زندان قزل‌حصار به عنوان محل اجرای احکام اعدام شناخته می‌شود، که این انتقال را به اقدامی تهدیدآمیز تبدیل کرد. این اقدام به منظور ارعاب و تنبیه زندانیان سیاسی انجام شد.
 
مقامات زندان در تلاش بودند تا آقای منتظر و دیگر زندانیان سیاسی محکوم به اعدام را به طور دائم از اوین به قزل‌حصار منتقل کنند. این اقدام به منظور افزایش فشار روانی و آماده‌سازی برای اجرای احکام اعدام تلقی شده است. سازمان‌های حقوق بشری این انتقال را محکوم کرده و آن را بخشی از استراتژی سرکوب زندانیان سیاسی دانسته‌اند. این تلاش‌ها نشان‌دهنده استفاده از انتقال زندان به عنوان ابزاری برای فشار بیشتر است.
 
=== فشارهای روانی و تأثیرات شکنجه ===
علاوه بر شکنجه جسمی، منتظر با فشارهای روانی متعددی در زندان مواجه بود. انزوای طولانی‌مدت، محرومیت از تماس با خانواده، تهدیدات مکرر مقامات زندان و عدم اطمینان از آینده، بخشی از این فشارها بود. این شرایط به منظور تضعیف روحیه او و دیگر زندانیان سیاسی طراحی شده بود، اما گزارش‌ها حاکی از مقاومت او در برابر این فشارها است. این مقاومت نشان‌دهنده روحیه قوی او در برابر سرکوب است.
 
شکنجه‌های جسمی و روانی، همراه با شرایط غیرانسانی زندان، تأثیرات منفی شدیدی بر سلامت جسمی و روانی ابوالحسن منتظر گذاشت. آسیب‌های جسمانی مانند شکستگی قفسه سینه و مشکلات تنفسی، همراه با فشارهای روانی ناشی از انزوا و بی‌خبری، وضعیت او را وخیم‌تر کرد. این شرایط به عنوان بخشی از استراتژی سرکوب برای تضعیف زندانیان سیاسی استفاده شد.<ref name=":4" /><ref name=":1" /><ref>[https://iranhr.net/fa/articles/7475/ تلاش حکومت برای انتقال زندانیان سیاسی محکوم به اعدام از اوین به قزل‌حصار - سازمان حقوق بشر ایران] 2</ref><ref name=":2" />
 
== مسائل بهداشتی و اعتصاب غذا ==
 
=== بیماری‌های وخیم و محرومیت از درمان ===
ابوالحسن منتظر از بیماری‌های متعددی از جمله مشکلات قلبی، ریوی، سنگ کلیه، آرتروز، اختلالات مجاری ادراری، دیابت، پروستات و پسوریازیس رنج می‌برد. این بیماری‌ها نیاز به مراقبت‌های پزشکی فوری و مداوم دارند، اما او به طور مداوم از دسترسی به درمان محروم بوده است. وضعیت قفسه سینه و ریه او به دلیل شکستگی و عدم درمان همچنان وخیم است و نیاز به جراحی مجدد دارد. این شرایط سلامت او را به شدت به خطر انداخته است.
 
در دوران حبس قبلی در سال ۱۴۰۰، ابوالحسن منتظر پس از عمل جراحی قلب باز به [[زندان گوهردشت]] تبعید شد. در آبان همان سال، به دلیل وخامت حال قلبی به بیمارستان منتقل شد، اما در شرایط غیرانسانی با پاهایی زنجیرشده به تخت بستری شد و بدون درمان کافی به زندان بازگشت. در پاییز ۱۴۰۲ نیز اعزام به بیمارستان بدون نتیجه بود و اخیراً در بیمارستان رجایی کرج نیز درمان کافی دریافت نکرد. کارشکنی مقامات زندان در اعزام او به مراکز درمانی ادامه دارد و این محرومیت به تشدید بیماری‌های او منجر شده است.
 
محرومیت مداوم از درمان پزشکی نه‌تنها سلامت جسمی منتظر را به خطر انداخته، بلکه به عنوان ابزاری برای فشار روانی بر او و دیگر زندانیان سیاسی استفاده شده است. این محرومیت‌ها نقض آشکار استانداردهای بین‌المللی حقوق بشر، از جمله حق دسترسی به مراقبت‌های پزشکی، است و از سوی سازمان‌های حقوق بشری به شدت محکوم شده است. عدم درمان مناسب به تشدید بیماری‌های مزمن او منجر شده و زندگی او را در معرض خطر جدی قرار داده است.<ref name=":0" /><ref name=":2" />
 
=== اعتراض و اعتصاب ===
اعتراض منتظر به کیفیت پایین غذا و تبعیض در توزیع آن در زندان اوین به نوعی اعتصاب تلقی شد. این اعتراض به دلیل شرایط غیرانسانی زندان و بی‌توجهی به نیازهای اولیه زندانیان بود. در نتیجه این اقدام، او با خشونت مأموران مواجه شد و به قرنطینه واحد سه قزل‌حصار منتقل گردید. این انتقال تنبیهی باعث تشدید بیماری‌های او و افزایش فشارهای روانی شد، اما نشان‌دهنده روحیه مقاوم او در برابر سرکوب بود. این اعتراض همچنین توجه دیگر زندانیان را به شرایط غیرانسانی زندان جلب کرد.
 
اعتصاب و اعتراضات منتظر، اگرچه منجر به اقدامات تنبیهی مانند انتقال به قزل‌حصار شد، اما نشان‌دهنده روحیه مقاوم او در برابر سرکوب بود. این اقدامات او نه‌تنها توجه دیگر زندانیان را به شرایط زندان جلب کرد، بلکه باعث شد سازمان‌های حقوق بشری به وضعیت او و دیگر زندانیان سیاسی توجه بیشتری نشان دهند. این مقاومت به عنوان بخشی از مبارزه گسترده‌تر برای حقوق زندانیان سیاسی در ایران تلقی می‌شود.
 
===== تأثیر مقاومت بر دیگر زندانیان و جنبش‌های حقوق بشری =====
مقاومت ابوالحسن منتظر در برابر شرایط غیرانسانی زندان، به‌ویژه اعتراض او به کیفیت غذا و تبعیض در زندان اوین، الهام‌بخش دیگر زندانیان سیاسی بوده است. این اقدامات نه‌تنها توجه دیگر زندانیان را به نقض حقوقشان جلب کرد، بلکه به افزایش آگاهی در میان فعالان حقوق بشر در ایران و خارج از آن کمک نمود. گزارش‌های سازمان‌های حقوق بشری نشان می‌دهد که اعتراضات او به برجسته شدن شرایط زندان‌های ایران در سطح بین‌المللی کمک کرده و فشار بر مقامات برای پاسخگویی را افزایش داده است. مقاومت منتظر به عنوان بخشی از جنبش گسترده‌تر زندانیان سیاسی برای دفاع از حقوق بشر در ایران تلقی می‌شود و به دیگر زندانیان انگیزه داده تا در برابر سرکوب مقاومت کنند. این تأثیرگذاری نشان‌دهنده نقش او به عنوان یک چهره مقاوم در مبارزه برای عدالت است.<ref name=":1" /><ref name=":13">[https://www.iranintl.com/202412068563 زندانیان سیاسی محکوم به اعدام: دادخواهی ما دعوتی است به ایستادن در برابر حکم اعدام - ایران اینترنشنال]</ref>
 
== پروسه دادگاهی و اتهامات ==
 
=== تفهیم اتهام و روند دادگاه ===
در اردیبهشت ۱۴۰۳، ابوالحسن منتظر در شعبه پنجم بازپرسی دادسرای عمومی و انقلاب تهران به اتهامات متعددی تفهیم اتهام شد. این اتهامات شامل بغی از طریق عضویت در گروه‌های مخالف نظام، اجتماع و تبانی به قصد برهم زدن امنیت کشور، عضویت در سازمان مجاهدین خلق و تخریب اموال عمومی بود. این اتهامات عمدتاً بر اساس فعالیت‌های سیاسی او و بدون ارائه مدارک معتبر مطرح شده‌اند. فقدان شواهد مشخص و استفاده از اتهامات کلی، نشان‌دهنده سیاسی بودن این پرونده است.
 
جلسه دادگاه منتظر در اواسط مهر ۱۴۰۳ در شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب تهران به ریاست قاضی [[ایمان افشاری]] برگزار شد. این دادگاه او را به اتهام بغی به اعدام و برای اتهام اجتماع و تبانی به پنج سال حبس تعزیری محکوم کرد. روند دادرسی به شدت ناعادلانه بود، زیرا او از دسترسی به وکیل انتخابی محروم شد و اتهامات بر اساس اعترافات اجباری تحت شکنجه مطرح شدند. این روند نقض آشکار حق محاکمه عادلانه و استانداردهای بین‌المللی حقوق بشر است.<ref name=":1" /><ref name=":6" />
 
ابوالحسن منتظر و هم‌پرونده‌ای‌هایش اتهامات مربوط به حمل سلاح را رد کردند، اما دادگاه بدون توجه به دفاعیات آن‌ها و بدون ارائه شواهد معتبر، حکم اعدام صادر کرد. سازمان عفو بین‌الملل این محاکمه را ناعادلانه و همراه با نقض حقوق اولیه مانند دسترسی به وکیل، محاکمه علنی و فرصت دفاع مناسب دانسته است. اعترافات اجباری تحت شکنجه، پایه اصلی این احکام بود که نقض کنوانسیون‌های بین‌المللی حقوق بشر است.
 
حکم اعدام و حبس تعزیری نه‌تنها آقای منتظر، بلکه خانواده و نزدیکان او را تحت فشار شدید روانی قرار داد. محرومیت از وکیل انتخابی و عدم شفافیت در پروسه قضایی، این پرونده را به نمونه‌ای از سرکوب قضایی علیه فعالان سیاسی تبدیل کرد. این احکام به عنوان ابزاری برای ارعاب دیگر فعالان سیاسی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. این وضعیت نشان‌دهنده استفاده از سیستم قضایی به عنوان ابزاری برای سرکوب سیاسی است.
 
=== واکنش زندانیان به احکام ===
ابوالحسن منتظر و دیگر زندانیان سیاسی محکوم به اعدام در بیانیه‌ای اعلام کردند که احکام صادرشده ناعادلانه است و خواستار حمایت جامعه جهانی برای لغو این احکام شدند. آن‌ها تأکید کردند که این احکام بخشی از تلاش رژیم برای سرکوب مخالفان سیاسی است و از جامعه بین‌المللی خواستند تا برای دفاع از حقوق بشر اقدام کنند. این بیانیه نشان‌دهنده روحیه مقاوم آن‌ها در برابر سرکوب است.<ref name=":4" /><ref name=":13" />
 
== تجمع اعتراضی خانواده و بی‌خبری ==
[[پرونده:تجمع اعتراضی خانواده‌های زندانیان سیاسی،اوین.jpg|جایگزین=تجمع اعتراضی خانواده‌های زندانیان سیاسی محکوم به اعدام در مقابل زندان اوین|بندانگشتی|280x280پیکسل|تجمع اعتراضی خانواده‌های زندانیان سیاسی محکوم به اعدام در مقابل زندان اوین]]
خانواده‌های زندانیان سیاسی محکوم به اعدام، از جمله خانواده منتظر، چندین بار در مقابل زندان اوین تجمع اعتراضی برگزار کردند. این تجمعات با هدف اعتراض به شرایط غیرانسانی زندان، محرومیت‌های درمانی، احکام اعدام و بی‌خبری از وضعیت زندانیان برگزار شد. خانواده‌ها خواستار آزادی فوری عزیزانشان و توقف اجرای احکام شدند. این تجمعات نشان‌دهنده همبستگی خانواده‌ها در برابر سرکوب و تلاش آن‌ها برای جلب توجه عمومی به وضعیت زندانیان بود.
 
خانواده منتظر از زمان دستگیری در دی ۱۴۰۲ با بی‌خبری مداوم مواجه بوده‌اند. پیگیری‌های مکرر آن‌ها از طریق مراجع قضایی بی‌نتیجه مانده و مقامات از ارائه اطلاعات دقیق درباره وضعیت او خودداری کرده‌اند. این بی‌خبری فشار روانی شدیدی بر خانواده وارد کرده و بخشی از استراتژی سرکوب سیستماتیک علیه زندانیان سیاسی و خانواده‌هایشان است. این وضعیت برای دیگر خانواده‌های زندانیان سیاسی نیز مشابه بوده و نشان‌دهنده الگوی گسترده‌تری از سرکوب است.
 
خانواده منتظر با موانع قانونی متعددی، از جمله عدم پذیرش وکلا و محدودیت‌های تبصره ماده ۴۸ آیین دادرسی کیفری، مواجه شدند. این موانع مانع از دسترسی آن‌ها به اطلاعات دقیق درباره پرونده و وضعیت او شد و نشان‌دهنده نقض حقوق خانواده‌ها برای دسترسی به اطلاعات و حمایت از عزیزانشان است. این محدودیت‌ها بخشی از استراتژی برای منزوی کردن زندانیان و خانواده‌هایشان بود.
 
=== تأثیر تجمعات بر آگاهی عمومی ===
تجمعات اعتراضی خانواده‌ها در مقابل زندان اوین توجه رسانه‌ها و سازمان‌های حقوق بشری را به وضعیت زندانیان سیاسی جلب کرد. این تجمعات نه‌تنها صدای خانواده‌ها را به گوش جامعه رساند، بلکه به عنوان الگوهایی از مقاومت در برابر سرکوب سیاسی تلقی شد. این اقدامات خانواده‌ها به افزایش فشار بر مقامات برای پاسخگویی کمک کرد، اگرچه تاکنون نتایج ملموسی نداشته است.
 
==== تأثیرات روانی و اجتماعی بر خانواده ====
بی‌خبری مداوم از وضعیت ابوالحسن منتظر و محدودیت‌های اعمال‌شده بر خانواده‌اش، فشارهای روانی و اجتماعی قابل‌توجهی بر آن‌ها وارد کرده است. این وضعیت نه‌تنها باعث اضطراب و افسردگی در میان اعضای خانواده شده، بلکه روابط اجتماعی آن‌ها را نیز تحت تأثیر قرار داده است. عدم دسترسی به اطلاعات، همراه با ترس از عواقب پیگیری‌های قضایی، خانواده را در انزوای اجتماعی قرار داده است. همچنین، هزینه‌های مالی ناشی از پیگیری‌های مکرر و سفر به مراجع قضایی، بار اقتصادی سنگینی بر دوش خانواده گذاشته است. این فشارها بخشی از استراتژی سرکوب سیستماتیک رژیم برای تضعیف روحیه خانواده‌های زندانیان سیاسی است، که نه‌تنها منتظر، بلکه دیگر زندانیان سیاسی محکوم به اعدام را نیز هدف قرار داده است. این شرایط، همبستگی خانواده‌ها را در برابر سرکوب تقویت کرده، اما در عین حال آن‌ها را با چالش‌های عاطفی و اجتماعی متعددی مواجه کرده است.<ref name=":7" /><ref name=":3" /><ref name=":12" />
 
== واکنش‌های بین‌المللی و حقوق بشری ==
[[پرونده:اکبر دانشورکار؛2.jpg|جایگزین=هشدار عفو بین‌الملل نسبت به خطر اعدام ۶ زندانی سیاسی|بندانگشتی|250x250پیکسل|هشدار عفو بین‌الملل نسبت به خطر اعدام ۶ زندانی سیاسی ]]
 
=== بیانیه عفو بین‌الملل ===
سازمان عفو بین‌الملل در بیانیه‌ای فوری خواستار لغو حکم اعدام ابوالحسن منتظر و پنج زندانی سیاسی دیگر شد. این سازمان محاکمه را ناعادلانه و مبتنی بر اعترافات اجباری تحت شکنجه دانست و از جامعه جهانی خواست تا برای آزادی فوری این زندانیان اقدام کنند. عفو بین‌الملل همچنین به شرایط غیرانسانی زندان، محرومیت از درمان و نقض حقوق اولیه زندانیان اشاره کرد و خواستار تحقیقات بین‌المللی در این زمینه شد.
 
=== موضع سازمان حقوق بشر ایران ===
سازمان حقوق بشر ایران صدور احکام اعدام برای منتظر و دیگر زندانیان را محکوم کرد و از سازمان ملل و جامعه جهانی خواست تا برای توقف این احکام فشار بیاورند. این سازمان تأکید کرد که این احکام بخشی از سیاست سرکوب سیستماتیک علیه مخالفان سیاسی است و خواستار تحقیقات بین‌المللی در این زمینه شد. این سازمان همچنین به شرایط غیرانسانی زندان و شکنجه‌های گزارش‌شده اشاره کرد.
 
=== قطعنامه پارلمان فلامان بلژیک ===
پارلمان فلامان بلژیک در قطعنامه‌ای فوری، اعدام قریب‌الوقوع زندانیان سیاسی از جمله ابوالحسن منتظر را محکوم کرد. این قطعنامه خواستار توقف فوری اجرای احکام و آزادی زندانیان شد و از دولت بلژیک خواست تا در سطح بین‌المللی برای فشار بر رژیم ایران اقدام کند. این اقدام نشان‌دهنده توجه بین‌المللی به وضعیت حقوق بشر در ایران و تلاش برای جلوگیری از اعدام‌هاست.
 
=== نامه کارشناسان بین‌المللی ===
۳۰۹ کارشناس بین‌المللی در نامه‌ای به سازمان ملل خواستار دخالت فوری برای نجات جان زندانیان سیاسی از جمله منتظر شدند. آن‌ها به موج اعدام‌ها در ایران اشاره کردند و این احکام را نقض آشکار حقوق بشر دانستند. این نامه بر لزوم اقدام فوری جامعه جهانی برای جلوگیری از اجرای احکام تأکید داشت و خواستار فشار دیپلماتیک بر رژیم ایران شد.
 
=== موضع نمایندگان کنگره آمریکا ===
استیو کوهن و تام مک‌کلینتاک، نمایندگان کنگره آمریکا، رفتار رژیم ایران با زندانیان سیاسی از جمله ابوالحسن منتظر را محکوم کردند. آن‌ها از جامعه جهانی خواستند تا با اعمال فشار، از اجرای احکام اعدام جلوگیری کنند و بر لزوم رعایت حقوق بشر و توقف سرکوب سیاسی تأکید کردند. این موضع‌گیری نشان‌دهنده حمایت بین‌المللی از زندانیان سیاسی ایران و تلاش برای جلب توجه جهانی به این موضوع است.
 
=== واکنش‌های گسترده جهانی ===
علاوه بر اقدامات ذکرشده، سازمان‌ها و شخصیت‌های بین‌المللی متعددی به وضعیت منتظر و دیگر زندانیان سیاسی واکنش نشان داده‌اند. این واکنش‌ها شامل بیانیه‌های محکومیت، درخواست‌های علنی برای توقف احکام اعدام و فشار بر نهادهای بین‌المللی برای مداخله است. این حمایت‌ها نشان‌دهنده نگرانی جهانی از وضعیت حقوق بشر در ایران و تلاش برای جلوگیری از اجرای احکام اعدام است.
 
رسانه‌های بین‌المللی نقش مهمی در اطلاع‌رسانی درباره وضعیت آقای منتظر و دیگر زندانیان سیاسی داشتند. گزارش‌های این رسانه‌ها به جلب توجه جهانی به [[نقض حقوق بشر در ایران]] کمک کرد و فشار بر رژیم ایران را افزایش داد. این پوشش رسانه‌ای به عنوان ابزاری برای حمایت از زندانیان سیاسی و خانواده‌هایشان عمل کرد.
 
==== نقض حقوق بشر از منظر قوانین بین‌المللی ====
پرونده ابوالحسن منتظر نمونه‌ای آشکار از نقض تعهدات ایران تحت کنوانسیون‌های بین‌المللی حقوق بشر، از جمله کنوانسیون منع شکنجه و رفتارهای غیرانسانی (CAT) و [[اعلامیه جهانی حقوق بشر]] است. محرومیت از دسترسی به وکیل، استفاده از اعترافات اجباری تحت شکنجه، و شرایط غیرانسانی زندان اوین و قزل‌حصار، همگی نقض مواد ۷ و ۱۰ اعلامیه جهانی حقوق بشر (حق محاکمه عادلانه و منع شکنجه) و ماده ۲ کنوانسیون منع شکنجه هستند. ایران به عنوان عضو سازمان ملل متحد به رعایت این استانداردها متعهد است، اما احکام اعدام و سرکوب قضایی علیه منتظر و دیگر زندانیان سیاسی نشان‌دهنده بی‌توجهی به این تعهدات است. سازمان‌های حقوق بشری خواستار تحقیقات بین‌المللی و اعمال تحریم‌های هدفمند علیه مقامات مسئول این نقض‌ها شده‌اند.
 
=== واکنش‌های داخلی ===
در داخل ایران، فعالان مدنی، وکلا و گروه‌های حقوق بشری به صدور حکم اعدام برای ابوالحسن منتظر و دیگر زندانیان سیاسی واکنش نشان داده‌اند. برخی وکلای حقوق بشری، با وجود محدودیت‌های قانونی مانند تبصره ماده ۴۸، تلاش کردند تا با انتشار بیانیه‌هایی خواستار توقف اجرای احکام شوند. گروه‌های مدنی در شبکه‌های اجتماعی کمپین‌هایی برای آگاهی‌رسانی درباره وضعیت منتظر راه‌اندازی کردند، اما این اقدامات با [[سرکوب در ایران|سرکوب]] و تهدید مقامات مواجه شد. فعالان حقوق بشر در ایران این احکام را بخشی از تلاش رژیم برای ارعاب مخالفان سیاسی دانسته و خواستار حمایت جامعه جهانی شدند. این واکنش‌ها، هرچند محدود به دلیل فضای سرکوب، نشان‌دهنده همبستگی داخلی با زندانیان سیاسی و تلاش برای جلب توجه به نقض حقوق بشر در ایران است.<ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":8" /><ref name=":10" /><ref name=":9" /><ref name=":13" /><ref name=":6" /><ref name=":7" />
 
== اطلاعیه شورای ملی مقاومت ==
[[شورای ملی مقاومت ایران]] با صدور اطلاعیه‌ای، حکم اعدام ابوالحسن منتظر و پنج زندانی سیاسی هوادار مجاهدین خلق دیگر را به شدت محکوم کرد و از جامعه بین‌المللی خواست تا برای نجات جان این زندانیان اقدام فوری انجام دهد. در این اطلاعیه آمده است:<blockquote>«قضاییه جلادان ۶ زندانی سیاسی، ابوالحسن منتظر، [[پویا قبادی]]، [[وحید بنی عامریان|وحید بنی‌عامریان]]، [[بابک علیپور|بابک علی‌پور]]، [[اکبر (شاهرخ) دانشورکار|علی‌اکبر دانشور]] کار و [[سید محمد تقوی سنگدهی|محمد تقوی]] را پس از ماهها بازجویی و شکنجه به اتهام «عضویت در سازمان مجاهدین خلق ایران»، «اجتماع و تبانی برضد امنیت»، «قیام مسلحانه در برابر حکومت»، «تشکیل دسته یا جمعیت با هدف برهم زدن امنیت کشور»، «تخریب اموال عمومی با استفاده از سلاح لانچر»، به اعدام محکوم کرد. این احکام جنایتکارانه توسط قاضی جنایتکار ایمان افشاری رئیس بیدادگاه ضدانقلاب شعبه ۲۶ تهران صادر شد. همین بیدادگاه مجتبی و علی تقوی برادران محمد تقوی را به زندان و تبعید محکوم کرد.
 
ابوالحسن منتظر ۶۵ ساله، لیسانسیه معماری از زندانیان سیاسی دهه ۶۰ است و در سال‌های ۹۷ و ۹۹ نیز چند بار دستگیر و زندانی شده است. وی آخرین بار در دی ۱۴۰۲ دستگیرشده و از بیماریهای قلبی، ریوی، کلیه و آرتروز رنج می‌برد.
 
پویا قبادی ۳۲ ساله، مهندس برق در اسفند ۱۴۰۲دستگیر شد. او قبلاً نیز دو بار دستگیرشده است.
 
وحید بنی عامریان، ۳۲ ساله، فوق‌لیسانس مدیریت در دی ۱۴۰۲ دستگیر شد. او از سال ۹۶ در چند نوبت دستگیری جمعاً چهار سال زندانی بوده است.
 
بابک علیپور ۳۳ ساله، لیسانسیه حقوق در دی ۱۴۰۲ دستگیر شد. او پیش از این در آبان ۹۷، در رشت دستگیر و ۴ سال در زندان بود.
 
علی‌اکبر دانشور کار ۵۷ ساله مهندس عمران در دی ۱۴۰۲دستگیر شد.
 
محمد تقوی ۵۸ ساله از زندانیان سیاسی دهه ۶۰ و ۷۰ است. پیش از این نیز او در سال ۱۳۹۹ دستگیر و سه سال به اتهام ارتباط با سازمان مجاهدین در زندان به‌سر برده بود.
 
مجتبی و علی تقوی صرفاً به‌خاطر این‌که برادران محمد تقوی هستند به زندان و تبعید محکوم شده‌اند.
 
[[سید علی خامنه ای|خامنه‌ای]] جنایتکار بیهوده تلاش می‌کند با اعدام فرزندان مردم ایران مانع از قیام خلق و سرنگونی نظام منحوس [[رژیم ولایت فقیه|ولایت فقیه]] شود. اما جوانان شورشگر زمین را در زیرپایش به لرزه درخواهند آورد.
 
مقاومت ایران شورای امنیت، کمیسرعالی و شورای حقوق‌بشر و دیگر ارگانهای ذیربط ملل متحد و هم‌چنین اتحادیه اروپا و کشورهای عضو را به اقدام فوری برای نجات جان این زندانیان و آزادی عموم زندانیان سیاسی فرامی‌خواند.
 
'''دبیرخانه شورای ملی مقاومت ایران'''
 
'''۱۰ آذر۱۴۰۳ (۳۰نوامبر۲۰۲۴)»'''<ref name=":11" /></blockquote>
 
== لیست منابع ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۶ اکتبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۲:۲۷

برای صفحه تمرین.jpg

```

میرزا حسن‌خان مشیرالدوله
حسن پیرنیا، مشیرالدوله3.jpg
میرزا حسن‌خان مشیرالدوله (حسن پیرنیا)، سیاستمدار، حقوق‌دان و تاریخ‌نگار
زمینهٔ کاری سیاست، حقوق، تاریخ‌نگاری
زادروز سال ۱۲۵۰ شمسی
نایین اصفهان
مرگ سال ۱۳۱۴ شمسی
تهران
ملیت ایرانی
در زمان حکومت قاجار، پهلوی
بنیانگذار مدرسه علوم سیاسی (۱۳۱۷ ق)، مدرسه نظام احمدی (۱۲۹۶ ش)
سبک نوشتاری تاریخ‌نگاری علمی، حقوقی، دانشنامه‌ای
کتاب‌ها تاریخ ایران باستان، داستان‌های ایران قدیم، حقوق بین‌الملل
مدرک تحصیلی دانشکده حقوق مسکو، مدرسه نظامی کادکسی کرپوس مسکو
دلیل سرشناسی تأسیس مدرسه علوم سیاسی، تدوین قوانین قضایی، نگارش تاریخ ایران باستان
اثرگذاشته بر نظام حقوقی مدرن ایران، دانشکده حقوق دانشگاه تهران

``` میرزا حسن‌خان مشیرالدوله، معروف به حسن پیرنیا (متولد سال ۱۲۵۰، نایین اصفهان – درگذشته ۱۳۱۴، تهران)، از خاندان نایینی و فرزند میرزا نصرالله خان مشیرالدوله، یکی از کلیدی‌ترین چهره‌های سیاسی و حقوقی ایران در دوران گذار از قاجار به پهلوی بود. او تحصیلاتش را در مسکو (مدرسه نظامی و دانشکده حقوق) به پایان رساند و با زبان‌های روسی، فرانسوی، انگلیسی، عربی و یونانی آشنا بود. فعالیت سیاسی‌اش از منشی‌گری وزارت خارجه آغاز شد و شامل تأسیس مدرسه علوم سیاسی، تدریس حقوق بین‌الملل، و نقش در تدوین قانون اساسی مشروطه (ترجمه قوانین خارجی) بود. حسن پیرنیا چهار بار نخست‌وزیر، ۲۴ بار وزیر و همچنین نماینده پنج دوره مجلس شورای ملی از تهران بود. در دوره استبداد صغیر، وزارت عدلیه و معارف را بر عهده داشت که انتقاداتی را به دلیل میانه‌روی به همراه آورد. نقشش در حفظ بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول، لغو قانون ۲۳ ژوئیه (حاکمیت بلژیکی بر خزانه)، و مخالفت با قرارداد ۱۹۰۷ (تقسیم ایران) برجسته است، هرچند تلاش‌هایش برای پایان مسالمت‌آمیز قیام‌های خیابانی و جنگل ناکام ماند.

مشیرالدله به عنوان حقوق‌دان، سه طرح قانونی کلیدی (اصول تشکیلات عدلیه ۳۱۱ ماده، محاکمات حقوقی موقتی ۸۱۲ ماده، محاکمات جزایی ۵۰۶ ماده) را بر اساس مدل‌های روسی، عثمانی و فرانسوی تدوین کرد که پایه نظام قضایی مدرن ایران شد. تأسیس مدرسه نظام احمدی نیز از اقدامات نظامی‌اش بود. در سال‌های پایانی، به تاریخ‌نگاری پرداخت و کتاب «تاریخ ایران باستان» (۳ جلد، ۱۳۰۶ ش) را نوشت که نخستین اثر علمی بر اساس باستان‌شناسی و مستندات خارجی بود و بر ناسیونالیسم باستان‌گرا تأثیر گذاشت؛ گزیده‌ای از آن («ایران قدیم») در مدارس تدریس شد. دیگر آثارش شامل «داستان‌های ایران قدیم» (۱۳۰۷ ش)، «حقوق بین‌الملل»، و طرح‌های قانونی بود. نقدهای مثبت بر میانه‌روی، اصلاحات حقوقی، و کمک به مشروطه (مانند خواندن فرمان مشروطیت برای مردم) تأکید دارند، در حالی که منتقدان او را مبلغ سرسخت ناسیونالیسم باستان‌گرا، فراماسونر، و محافظه‌کار می‌دانند که در استبداد صغیر همکاری کرد و آثارش بر خیالبافی‌های مستشرقان استوار است. میراثش در پایه‌گذاری آموزش حقوقی و قضایی ایران ماندگار است، هرچند مناقشه بر سر نقش فراماسونری و میانه‌روی سیاسی ادامه دارد.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸]

مقدمه

در تاریخ ایران، عنوان «مشیرالدوله» به چندین شخصیت برجسته تعلق داشته است، از جمله محسن خان مشیرالدوله (وزیر خارجه قاجار و مذاکره‌کننده قراردادهای خارجی)، نصرالله خان مشیرالدوله (پدر حسن پیرنیا و صدراعظم مشروطه)، و دیگران. این مقاله به طور خاص به «میرزا حسن‌خان مشیرالدوله» (حسن پیرنیا)، سیاستمدار، حقوق‌دان و تاریخ‌نگار برجسته دوران مشروطیت و پس از آن، می‌پردازد.

زندگی اولیه و تحصیلات

میرزا حسن‌خان مشیرالدوله، معروف به حسن پیرنیا، در سال ۱۲۵۰ شمسی (۱۲۹۱ قمری) در نایین اصفهان (یا تبریز طبق برخی روایات) زاده شد. او فرزند ارشد میرزا نصرالله خان مشیرالدوله نایینی، صدراعظم مشروطه و وزیر خارجه قاجار، بود که از نوادگان حاج عبدالوهاب نایینی (عارف قرن سیزدهم) به‌شمار می‌رفت. مادرش فرزند حاجی میرزا تقی آجودان بود. حسن پیرنیا دو برادر داشت: حسین (مؤتمن‌الملک، حقوق‌دان و رئیس مجلس) و علی (که در اروپا به علت بیماری سل درگذشت). خانواده پیرنیا، با پیشینه سیاسی، شامل شخصیت‌هایی چون ابوالحسن معاضدالسلطنه (برادرزاده نصرالله خان) و باقر پیرنیا (استاندار خراسان) بود. کودکی حسن پیرنیا در محیطی مذهبی و سیاسی گذشت و تحصیلات مقدماتی (فارسی، عربی، انگلیسی) را نزد معلمانی چون میرزا محمدباقر بواناتی آموخت که روحیه آزادی‌خواهی را در او تقویت کرد.[۲][۶][۸]

تحصیلات و آشنایی با اروپا

میرزا حسن‌خان مشیرالدوله در ۱۴سالگی به همراه برادرانش برای تحصیل به روسیه رفت. ابتدا در مدرسه نظامی کادکسی کرپوس مسکو (۱۳۰۷ ق) علوم نظامی آموخت و رتبه اول را کسب کرد، سپس وارد دانشکده حقوق مسکو شد و با احراز رتبه اول فارغ‌التحصیل گردید. دوران تحصیلش (۱۳۰۷–۱۳۲۳ ق) با انقلاب ۱۹۰۵ روسیه و آشنایی با اصلاح‌طلبان ایرانی قفقاز همزمان بود که دیدگاه‌های حقوقی و مشروطه‌خواهانه‌اش را شکل داد. او زبان روسی و فرانسوی را کامل آموخت و بعدها با انگلیسی، عربی، یونانی قدیم و آلمانی (خودآموز در ۵۸سالگی) آشنا شد. وی پس از تحصیل، به عنوان وابسته سفارت ایران در سن‌پترزبورگ مشغول شد.[۱][۵][۷]

ورود به عرصه سیاسی و نقش در مشروطیت

 
میرزا حسن‌خان مشیرالدوله

آغاز فعالیت در وزارت خارجه

پس از مرگ محسن خان مشیرالدوله (۱۳۱۷ ق)، پدرش نصرالله خان به وزارت خارجه رسید و حسن را از روسیه فراخواند. با لقب مشیرالملک، ریاست بایگانی وزارت خارجه و منشی‌گری مخصوص صدراعظم امین‌السلطان را بر عهده گرفت. نخستین کارش تدوین نظام‌نامه حق ویزا برای ایرانیان خارج بود. با حمایت پدر، امین‌السلطان و مظفرالدین شاه، مدرسه علوم سیاسی (۱۳۱۷ ق) را تأسیس کرد تا کادر وزارت خارجه تربیت شود؛ بودجه‌اش از معدن فیروزه تأمین شد و خودش حقوق بین‌الملل تدریس کرد. در سفرهای مظفرالدین شاه به اروپا (۱۳۲۰ ق)، مترجم روسی بود و خدماتش مورد رضایت شاه قرار گرفت.[۲][۳][۸]

نقش در انقلاب مشروطیت

در آستانه انقلاب مشروطه (۱۳۲۴ ق)، به ایران بازگشت و پس از فرمان عدالتخانه، در کمیسیون تدوین نظام‌نامه عضویت یافت. فرمان مشروطیت (۱۲۸۵ ش) را برای مردم خواند و در هیئت تدوین انتخابات و قانون اساسی، مسئولیت ترجمه قوانین خارجی (روسی، عثمانی، فرانسوی) را بر عهده داشت. در ربیع‌الاول ۱۳۲۵ ق، سفیر فوق‌العاده به سن‌پترزبورگ، لندن و پاریس برای اعلان تاج محمدعلی شاه رفت و قرارداد ۱۹۰۷ را نقد کرد؛ او از امپراتور روسیه، شاه انگلیس و رئیس‌جمهور فرانسه نشان گرفت. این مأموریت را «تبعید محترمانه» می‌دانست. میانه‌روی‌اش در مشروطیت، از آشنایی با اصلاح‌طلبان قفقاز ناشی بود و او را به یاری مشروطه بدون افراط کشاند.[۱][۷][۵]

فعالیت‌های سیاسی و اصلاحات

نقش در استبداد صغیر و وزارت

در دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، پس از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه، میرزا حسن‌خان مشیرالدوله در کابینه‌های متعدد حضور داشت و به عنوان وزیر عدلیه و معارف فعالیت کرد. این دوره، که با سرکوب مشروطه‌خواهان همراه بود، انتقاداتی را به سوی او جلب کرد. برخی منابع او را به دلیل همکاری با دربار در این زمان به محافظه‌کاری و حتی حمایت از استبداد متهم کرده‌اند. با این حال، منابع دیگر تأکید دارند که میانه‌روی او در این دوره از سر اجبار و تلاش برای حفظ ثبات بود، نه همراهی با استبداد. پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه (۱۲۸۸ ش)، حسن پیرنیا به عنوان نماینده تهران در دوره دوم مجلس شورای ملی انتخاب شد و نقش مهمی در بازسازی ساختارهای حکومتی ایفا کرد. او در این دوره، با تدوین نظام‌نامه‌های قضایی، به اصلاحات حقوقی ادامه داد و تلاش کرد تا نهادهای مشروطه را تقویت کند.[۴][۷]

نخست‌وزیری و سیاست خارجی

 
حسن پیرنیا، نفر دوم از راست

میرزا حسن‌خان مشیرالدوله چهار بار به نخست‌وزیری رسید (۱۲۹۳ ق، ۱۲۹۹ ش، ۱۳۰۰ ش، ۱۳۰۲ ش)، که هر دوره با چالش‌های سیاسی و اجتماعی همراه بود. در دوره اول (۱۲۹۳ ق)، به عنوان صدراعظم موقت، با مشکلات مالی دولت قاجار و نفوذ خارجی روبرو شد. در دوره‌های بعدی (۱۲۹۹–۱۳۰۲ ش)، به ویژه در کابینه‌های پس از کودتای ۱۲۹۹، او تلاش کرد تا بی‌طرفی ایران را در جنگ جهانی اول حفظ کند. او با لغو قانون ۲۳ ژوئیه (حاکمیت بلژیکی بر خزانه) و مخالفت با قرارداد ۱۹۰۷ (تقسیم ایران بین روسیه و انگلیس) به تقویت استقلال ایران کمک کرد. با این حال، تلاش‌هایش برای پایان دادن به قیام جنگل و اعتراضات خیابانی به صورت مسالمت‌آمیز ناکام ماند، که برخی منابع آن را به ضعف دیپلماسی داخلی او نسبت می‌دهند. در سیاست خارجی، او با مذاکره با قدرت‌های بزرگ و استفاده از دانش حقوقی‌اش، به حفظ منافع ایران کمک کرد، هرچند برخی منتقدان او را به محافظه‌کاری در برابر فشارهای خارجی متهم کرده‌اند.[۱][۲]

تأسیس مدرسه نظام احمدی

در سال ۱۲۹۶ شمسی، حسن پیرنیا مدرسه نظام احمدی را تأسیس کرد که هدف آن تربیت افسران نظامی با آموزش مدرن بود. این مدرسه، که بر اساس مدل‌های نظامی اروپایی طراحی شده بود، به تقویت ارتش ایران در دوره‌ای پرآشوب کمک کرد. او همچنین در دوره‌های وزارت جنگ (شش بار)، اصلاحاتی در ساختار نظامی انجام داد، از جمله تدوین نظام‌نامه‌های نظامی و بهبود آموزش سربازان. این اقدامات، بخشی از تلاش او برای مدرن‌سازی نهادهای حکومتی بود، هرچند برخی منابع معتقدند که این اصلاحات به دلیل محدودیت‌های مالی و سیاسی، تأثیر محدودی داشتند.[۵][۴]

اصلاحات حقوقی و آموزشی

تأسیس مدرسه علوم سیاسی

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای میرزا حسن‌خان مشیرالدوله، تأسیس مدرسه علوم سیاسی در سال ۱۳۱۷ قمری بود که بعدها پایه دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد. این مدرسه، که با بودجه معدن فیروزه تأمین مالی می‌شد، برای تربیت دیپلمات‌ها و کارمندان وزارت خارجه طراحی شده بود. پیرنیا شخصاً حقوق بین‌الملل را در این مدرسه تدریس کرد و برنامه درسی آن را با الهام از نظام‌های آموزشی اروپا تنظیم نمود. این نهاد، نقش کلیدی در تربیت نسل جدیدی از مدیران و حقوق‌دانان ایرانی داشت و به تقویت دیپلماسی مدرن ایران کمک کرد.[۲][۳]

تدوین قوانین قضایی

حسن پیرنیا به عنوان وزیر عدلیه (هشت بار)، سه طرح قانونی کلیدی تدوین کرد: اصول تشکیلات عدلیه (۳۱۱ ماده)، محاکمات حقوقی موقتی (۸۱۲ ماده)، و محاکمات جزایی (۵۰۶ ماده). این قوانین، که با اقتباس از مدل‌های روسی، عثمانی، و فرانسوی نوشته شدند، پایه نظام قضایی مدرن ایران را تشکیل دادند. او با استفاده از دانش حقوقی خود، تلاش کرد تا دادگستری ایران را از نظام سنتی به سیستمی قانون‌مند تبدیل کند. این اصلاحات، به ویژه در دوره مشروطیت، به بهبود ساختار قضایی و کاهش فساد کمک کرد، هرچند اجرای کامل آن‌ها به دلیل مشکلات مالی و سیاسی با موانعی مواجه شد.[۵][۷]

آثار تاریخی و تألیفات

 
تاریخ ایران باستان، تالیف حسن پیرنیا

تاریخ ایران باستان

میرزا حسن‌خان مشیرالدوله در سال‌های پایانی عمرش به تاریخ‌نگاری روی آورد و برجسته‌ترین اثرش، «تاریخ ایران باستان» (۳ جلد، ۱۳۰۶ ش)، را منتشر کرد. این کتاب، که به عنوان اولین اثر علمی تاریخ ایران بر اساس باستان‌شناسی و منابع خارجی (یونانی، رومی، و شرقی) شناخته می‌شود، به بررسی تمدن‌های ایران پیش از اسلام، از جمله هخامنشیان، اشکانیان، و ساسانیان، می‌پردازد. حسن پیرنیا با استفاده از دانش زبان‌های یونانی، عربی، و اروپایی، منابع دست‌اول را تحلیل کرد و اثری جامع ارائه داد که در زمان خود بی‌سابقه بود. گزیده این کتاب، تحت عنوان «ایران قدیم»، در مدارس به عنوان کتاب درسی تدریس شد و بر تقویت حس ناسیونالیسم ایرانی تأثیر گذاشت. باستانی پاریزی در کتاب «محیط سیاسی و زندگانی پیرنیا» این اثر را به دلیل دقت علمی و نثر روان، نقطه عطفی در تاریخ‌نگاری ایرانی می‌داند. با این حال، برخی منابع معتقدند که این کتاب به دلیل تأکید بر ناسیونالیسم باستان‌گرا و تکیه بر روایات مستشرقان، به خیالبافی‌های تاریخی دامن زده است.[۸][۴]

دیگر آثار و تألیفات

علاوه بر «تاریخ ایران باستان»، حسن پیرنیا کتاب «داستان‌های ایران قدیم» (۱۳۰۷ ش) را منتشر کرد که مجموعه‌ای از روایات اساطیری و تاریخی ایران پیش از اسلام بود. این اثر، با هدف معرفی فرهنگ و هویت ایرانی به نسل جوان، نثری ساده‌تر از «تاریخ ایران باستان» داشت و در میان خوانندگان عمومی محبوبیت یافت. او همچنین کتاب «حقوق بین‌الملل» را تألیف کرد که بر اساس تدریس‌هایش در مدرسه علوم سیاسی نوشته شد و به آموزش دیپلمات‌های ایرانی کمک کرد. طرح‌های قانونی او، از جمله اصول تشکیلات عدلیه (۳۱۱ ماده)، محاکمات حقوقی موقتی (۸۱۲ ماده)، و محاکمات جزایی (۵۰۶ ماده)، نیز به عنوان آثار مکتوب او در حوزه حقوق شناخته می‌شوند. این آثار، که با اقتباس از قوانین روسی، عثمانی، و فرانسوی تدوین شدند، پایه نظام قضایی مدرن ایران را تشکیل دادند.[۲][۵]

نقدها و ارزیابی‌ها

نقدهای مثبت

میرزا حسن‌خان مشیرالدوله به دلیل نقشش در اصلاحات حقوقی، تأسیس نهادهای آموزشی، و تدوین قانون اساسی مشروطه مورد تحسین قرار گرفته است. تأسیس مدرسه علوم سیاسی (۱۳۱۷ ق) و تدریس حقوق بین‌الملل، به تربیت نسل جدیدی از دیپلمات‌ها و حقوق‌دانان کمک کرد که در دوره مشروطیت نقش مهمی ایفا کردند. کتاب «تاریخ ایران باستان» به عنوان اثری پیشرو در تاریخ‌نگاری علمی ایران شناخته می‌شود که هویت ملی را تقویت کرد. برخی منابع او را به دلیل میانه‌روی در سیاست و تلاش برای حفظ بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول ستایش می‌کنند. نقش او در خواندن فرمان مشروطیت (۱۲۸۵ ش) و لغو قانون ۲۳ ژوئیه (حاکمیت بلژیکی بر خزانه) نیز از دستاوردهای برجسته‌اش شمرده می‌شود. همچنین، فعالیت‌هایش در مجلس شورای ملی (دوره‌های دوم تا ششم) و تدوین قوانین قضایی، او را به یکی از معماران نظام حقوقی مدرن ایران تبدیل کرد.[۱][۵]

نقدهای منفی

با وجود دستاوردها، حسن پیرنیا با انتقاداتی نیز مواجه بوده است. برخی منابع او را به دلیل تأکید بیش از حد بر ناسیونالیسم باستان‌گرا در «تاریخ ایران باستان» مورد نقد قرار داده‌اند و معتقدند که این اثر، با تکیه بر روایات مستشرقان، تصویری غیرواقعی از تاریخ ایران ارائه کرده است. همچنین اتهام فراماسونری نیز به او نسبت داده شده، که به دلیل ارتباطاتش با محافل سیاسی و دیپلماتیک اروپا مطرح شده است، هرچند شواهد قطعی برای این ادعا وجود ندارد. همچنین، حضور او در کابینه‌های دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش) انتقاداتی را برانگیخت و برخی او را به محافظه‌کاری و همکاری با دربار متهم کردند. برخی‌ها این انتقاد را با استدلال میانه‌روی اجباری او تعدیل می‌کنند، اما ناکامی‌اش در پایان دادن به قیام‌های خیابانی و جنگل نیز به عنوان نقطه ضعف دیپلماسی داخلی او ذکر شده است.[۴][۷]

وفات و میراث

 
حسن پیرنیا، مشیرالدوله

میرزا حسن‌خان مشیرالدوله در سال ۱۳۱۴ شمسی (۱۳۵۴ قمری) در تهران درگذشت. منابع سن او را هنگام مرگ ۶۴ سال ذکر کرده‌اند. مرگ او در دوره‌ای رخ داد که ایران در حال گذار به نظام پهلوی بود و بسیاری از اصلاحات او، از جمله نظام قضایی و آموزشی، به تدریج در ساختار جدید ادغام شدند. مراسم تشییع او با حضور چهره‌های سیاسی و فرهنگی برگزار شد و به دلیل جایگاهش به عنوان یکی از معماران مشروطیت، مورد احترام قرار گرفت. جزئیات کمی درباره بیماری یا علت دقیق مرگ او در منابع موجود است، اما برخی منابع اشاره می‌کنند که او در سال‌های آخر از فعالیت‌های سیاسی کناره‌گیری کرده بود و بیشتر به تألیفات تاریخی مشغول بود.[۱][۸]

میراث حسن پیرنیا در سه حوزه کلیدی خلاصه می‌شود: اصلاحات حقوقی، آموزش سیاسی، و تاریخ‌نگاری. تأسیس مدرسه علوم سیاسی (۱۳۱۷ ق) و تدوین قوانین قضایی، پایه‌های نظام حقوقی و دیپلماتیک مدرن ایران را بنا نهاد. این نهاد، که بعدها به دانشکده حقوق دانشگاه تهران تبدیل شد، نسل‌هایی از مدیران و حقوق‌دانان را تربیت کرد. کتاب «تاریخ ایران باستان» و «داستان‌های ایران قدیم» نقش مهمی در تقویت هویت ملی و آموزش تاریخ ایران به نسل جوان ایفا کردند. این آثار، با وجود انتقاداتی مانند تأکید بر ناسیونالیسم باستان‌گرا، همچنان به عنوان منابعی ارزشمند در تاریخ‌نگاری ایران شناخته می‌شوند. نقش او در مشروطیت، از جمله خواندن فرمان مشروطیت و تدوین قانون اساسی، به تثبیت نظام پارلمانی کمک کرد. با این حال، مناقشه‌هایی مانند اتهام فراماسونری و محافظه‌کاری در دوره استبداد صغیر، پیچیدگی شخصیت او را نشان می‌دهند. باستانی پاریزی در «محیط سیاسی و زندگانی پیرنیا» او را سیاستمداری میانه‌رو توصیف می‌کند که با وجود محدودیت‌های زمانه، به پیشرفت ایران کمک کرد. جایگاه او به عنوان یکی از پیشگامان اصلاحات حقوقی و تاریخ‌نگاری علمی در ایران غیرقابل انکار است.[۵][۶]

اهمیت تاریخی و جایگاه

میرزا حسن‌خان مشیرالدوله یکی از برجسته‌ترین چهره‌های دوران گذار ایران از قاجار به پهلوی بود. او با تلفیق دانش حقوقی و سیاسی غربی با نیازهای جامعه ایرانی، به اصلاحات اساسی در نظام قضایی، آموزشی، و دیپلماتیک کمک کرد. تأسیس مدرسه علوم سیاسی و تدوین قوانین قضایی، او را به یکی از معماران نظام حقوقی مدرن ایران تبدیل کرد. فعالیت‌هایش در مشروطیت، از جمله نقش در تدوین قانون اساسی و خواندن فرمان مشروطیت، به تقویت نظام پارلمانی انجامید. آثار تاریخی‌اش، به ویژه «تاریخ ایران باستان»، با وجود انتقادات، به احیای هویت ملی و آموزش تاریخ ایران کمک کرد. حضور او در کابینه‌های متعدد و چهار دوره نخست‌وزیری، نشان‌دهنده نفوذ سیاسی او بود، هرچند تصمیماتش در دوره استبداد صغیر و ناکامی در برخی مذاکرات داخلی انتقاداتی را برانگیخت. اتهاماتی مانند فراماسونری و ناسیونالیسم افراطی، پیچیدگی شخصیت او را نشان می‌دهند، اما دستاوردهایش در آموزش، حقوق، و تاریخ‌نگاری همچنان مورد مطالعه و تحسین است. جایگاه او به عنوان پلی بین سنت و تجدد در تاریخ ایران ماندگار است.[۱][۷]

منابع:

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ حسن پیرنیا «مشیر الدوله» - نایینی
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ مشیرالدوله حسن پیرنیا - راسخون
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ حسن پیرنیا، ملقب به مشیرالملک - صدای نایین
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ حسن پیرنیا؛ مبلغ سرسخت ناسیونالیسم باستان‌گرا - حق‌پژوهی
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵ ۵٫۶ ۵٫۷ یادی از ابر مرد سیاست و حقوق ایران زمین؛ حسن پیرنیا - آکادمی بیگدلی
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ خاندان پیرنیا - پژوهه
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ ۷٫۴ ۷٫۵ ۷٫۶ زندگی سیاسی میرزا حسن‌خان مشیرالدوله - مؤسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ ۸٫۳ ۸٫۴ زندگینامه و دانلود بهترین کتاب‌های حسن پیرنیا - کتابراه
برگرفته از «https://www.iran-pedia.org/w/index.php?title=کاربر:Khosro/صفحه_تمرین_NOINDEX&oldid=81665»