کاربر:Khosro/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

(ویراستار نهایی مقاله قبل از انتشار)
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۰۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]]
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]]
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
{{Infobox civil conflict
| نام                    = محمود محمود
| title = استبداد صغیر
| تصویر                  = محمود محمود؛1.jpg
| partof = جنبش مشروطه ایران
| توضیح تصویر            =محمود محمود، سیاستمدار و نویسنده‌ی دوران انقلاب مشروطه  
| image = استبداد صغیر.jpg
| نام اصلی              = محمود پهلوی
| caption =  
| زمینه فعالیت          = تاریخ‌نگاری، سیاست، ترجمه
| date = ۲ تیر ۱۲۸۷ تا ۲۵ تیر ۱۲۸۸ (۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق)
| ملیت                  =  
| place = تهران، تبریز، رشت، اصفهان، ایران
| تاریخ تولد            = سال ۱۲۶۱
| causes = مخالفت محمدعلی شاه با مشروطیت، حمایت روسیه از استبداد
| محل تولد              = تبریز، ایران
| methods = سرکوب سیاسی، بمباران مجلس، قیام‌های مردمی، مبارزه مسلحانه
| والدین                =  
| result = فتح تهران، خلع محمدعلی شاه، تاجگذاری احمدشاه، احیای مشروطیت
| تاریخ مرگ              = سال ۱۳۴۴
| side1 = مشروطه‌خواهان {{سخ}} توده مردم {{سخ}} مجاهدان تبریز، رشت، و اصفهان {{سخ}} علمای عتبات (آخوند خراسانی، میرزا حسین نائینی) {{سخ}} روشنفکران (تقی‌زاده)
| محل مرگ                =
| side2 = طرفداران استبداد {{سخ}} محمدعلی شاه {{سخ}} نیروهای قزاق {{سخ}} برخی علما (شیخ فضل‌الله نوری)
| علت مرگ                =  
| leadfigures1 = ستارخان {{سخ}} باقرخان {{سخ}} صمصام‌السلطنه {{سخ}} محمدولی خان تنکابنی {{سخ}} آخوند خراسانی
| محل زندگی              = تبریز، تهران
| leadfigures2 = محمدعلی شاه
| مختصات محل زندگی      =
| casualties1 = صدها کشته از مشروطه‌خواهان
| مدفن                  =
| casualties2 = کشته‌شدگان نیروهای دولتی و قزاق
| در زمان حکومت          = قاجار، پهلوی
| image_size = 270 پیکسل
| اتفاقات مهم            =
| نام دیگر              =
| لقب                    =
| بنیانگذار              =
| پیشه                  = مورخ، مترجم، سیاست‌مدار
| سال‌های نویسندگی        =
| سبک نوشتاری            = تحلیل تاریخی و سیاسی
| کتاب‌ها                = تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، ترجمه شهریار (ماکیاولی)
| مقاله‌ها                = مقالات در نشریات آینده و ستاره ایران
| نمایشنامه‌ها            =
| فیلم‌نامه‌ها            =
| دیوان اشعار            =
| تخلص                  =
| فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها) =
| همسر                  =  
| شریک زندگی            =  
| فرزندان                =  
| تحصیلات                = تحصیلات اولیه در تبریز و تهران، تحصیلات جدید در مدرسه آمریکایی تهران
| دانشگاه                = مدرسه آمریکایی تهران
| حوزه                  = تاریخ‌نگاری، سیاست
| شاگرد                  =
| استاد                  =
| علت شهرت              = نگارش تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، مشارکت در جنبش مشروطه
| تأثیرگذاشته بر        = پژوهشگران تاریخ ایران
| تأثیرپذیرفته از        =
| وبگاه                  =
| imdb_id                =
| جوایز                  =
| گفتاورد                =
| امضا                  =  
}}
}}
'''استبداد صغیر'''، (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش، ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق) دوره‌ای بحرانی در تاریخ مشروطیت ایران بود که با تلاش [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] قاجار برای بازگرداندن قدرت مطلقه و انحلال مجلس شورای ملی آغاز شد. این دوره با به توپ بستن مجلس در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م) شروع شد و با سرکوب گسترده آزادی‌خواهان، تبعید نمایندگان، و اعدام برخی علما ادامه یافت. محمدعلی شاه، با حمایت نیروهای قزاق و روسیه، حکومتی استبدادی تشکیل داد، اما مقاومت‌های مردمی در تبریز، رشت، و اصفهان، به رهبری چهره‌هایی چون [[ستارخان]] و صمصام‌السلطنه، این استبداد را به چالش کشید. علمای عتبات، مانند [[آخوند ملا محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]]، با فتواهای جهاد، و مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، به بسیج مردم کمک کردند. نقش خارجی‌ها، به‌ویژه حمایت روسیه از شاه و موضع دوگانه انگلیس، بحران را پیچیده کرد. این دوره با فتح تهران در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م) پایان یافت که به خلع محمدعلی شاه و تاجگذاری [[احمد شاه]] منجر شد. نقدهای مثبت این دوره را پیروزی مقاومت مردمی می‌دانند، در حالی که منتقدان به دخالت خارجی و رادیکالیسم پس از فتح اشاره دارند. استبداد صغیر [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] را احیا کرد و آگاهی سیاسی مردم را تقویت نمود.<ref name=":0">[https://mashruteh.org/wiki/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87_-_%D8%A7%D8%B2_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF_%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1_%D8%AA%D8%A7_%D9%81%D8%AA%D8%AD_%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86 انقلاب مشروطه - از استبداد صغیر تا فتح تهران - مشروطه]</ref><ref name=":1">[https://www.cgie.org.ir/fa/article/266471/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1 استبداد صغیر - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]</ref><ref name=":2">کتاب «تاریخ مشروطه ایران» - احمد کسروی</ref>


'''محمود محمود'''، (متولد ۱۲۶۱، تبریز - درگذشته ۱۳۴۴)، با نام اصلی محمود پهلوی، نویسنده، مترجم، مورخ، و از چهره‌های برجسته سیاسی در دوران [[جنبش مشروطه ایران|انقلاب مشروطه ایران]] بود. او که در تبریز زاده شد، تحصیلات اولیه را در زادگاهش و تهران گذراند و سپس در مدرسه آمریکایی تهران به تحصیلات جدید پرداخت. محمود در جوانی به آزادی‌خواهان مشروطه پیوست و با نگارش مقالات در نشریاتی چون «آینده» و «ستاره ایران» از مشروطیت حمایت کرد. او عضو حزب دموکرات بود و در دوره‌ای در وزارت پست و تلگراف فعالیت داشت. پس از اجبار به تغییر نام خانوادگی «پهلوی» به «محمود» در پی انتخاب این نام توسط [[رضاشاه پهلوی|رضاشاه]]، به پژوهش‌های تاریخی روی آورد. مهم‌ترین اثر او، مجموعه هشت‌جلدی «تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم»، است که به بررسی روابط ایران و قدرت‌های استعماری پرداخته است. او همچنین کتاب «شهریار» ماکیاولی را به فارسی ترجمه کرد. در دوره پهلوی، محمود محمود استاندار تهران و نماینده مجلس از نجف‌آباد بود. پس از کناره‌گیری از سیاست، به تحقیق در تاریخ پرداخت و تألیفاتی از خود به‌جا گذاشت.<ref name=":0">[https://ketabnak.com/persons/8214/%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF+%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF محمود محمود - کتابناک]</ref><ref name=":1">[https://bookiha.com/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%84%D9%88%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B7-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7/ کتاب تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی نوشته محمود-محمود - بوکیها]</ref><ref name=":2">[https://www.cgie.org.ir/fa/news/130565/%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF محمود مشروطه - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]</ref>  
== زمینه‌های استبداد صغیر ==
انقلاب مشروطیت در سال ۱۲۸۵ ش، با فرمان [[مظفرالدین شاه]]، مجلس شورای ملی و قانون اساسی را تأسیس کرد. این تحول، نوید دموکراسی می‌داد، اما محمدعلی شاه، که در ۱۲۸۵ ش به تخت نشست، از ابتدا مخالف مشروطه بود و خواستار قدرت مطلقه بود. او با حمایت روسیه، که به دنبال حفظ منافع خود بود، علیه مجلس توطئه کرد. علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، با فتواهای حمایتی، مشروطه را تقویت کردند. مطبوعات، مانند حبل‌المتین، توطئه‌های شاه را افشا کردند و افکار عمومی را بسیج نمودند.<ref name=":1" /><ref name=":3">[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4693/4711/37502/%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1 داستان استبداد صغیر - حوزه]</ref><ref name=":2" />  


= زندگی‌نامه و تحصیلات =
=== آغاز بحران ===
محمود محمود، با نام اصلی محمود پهلوی، در سال ۱۲۶۱ در تبریز به دنیا آمد. او در خانواده‌ای از طبقات متوسط رشد کرد و تحصیلات اولیه خود را در زادگاهش آغاز کرد. در دوره جوانی به تهران مهاجرت کرد و در آنجا به ادامه تحصیل پرداخت. این دوران مصادف با تحولات اجتماعی و سیاسی اواخر دوره قاجار بود که بر شکل‌گیری دیدگاه‌های سیاسی او تأثیر گذاشت.
[[پرونده:بمباران مجلس.jpg|جایگزین=به توپ‌بستن مجلس|بندانگشتی|269x269پیکسل|به توپ‌بستن مجلس]]
در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م)، محمدعلی شاه با نیروهای قزاق و حمایت روسیه، مجلس را بمباران کرد. این اقدام ده‌ها نفر را کشت و نمایندگان را تبعید یا زندانی کرد. شاه حکومتی استبدادی تشکیل داد و آزادی‌خواهان را سرکوب نمود. انگلیس، با موضعی دوگانه، از شاه حمایت کرد تا نفوذ روسیه را تعدیل کند. خاطرات [[سیّدحسن تقی‌زاده|سید حسن تقی‌زاده]] نشان می‌دهد که روشنفکران، مانند خودش، در این دوره به تبعید رفتند و مقاومت را از خارج سازماندهی کردند.<ref name=":0" /><ref name=":4">[http://tarikhirani.ir/fa/news/7564/%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D9%82%DB%8C-%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D8%AA%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87-%D8%B7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%85 خاطرات تقی‌زاده از دوران استبداد صغیر - تاریخ ایرانی]</ref><ref name=":5">کتاب «انقلاب مشروطه ایران» - عباس میرزا معزالسلطنه</ref>


محمود در تهران وارد مدرسه آمریکایی شد.در این مدرسه با مفاهیم نوین علمی و سیاسی آشنا شد که زمینه‌ساز فعالیت‌های بعدی او در جنبش مشروطه شد. تحصیل در این محیط، او را با اندیشه‌های آزادی‌خواهی و تجدد آشنا کرد و به او امکان داد تا در نشریات دوره مشروطه نقش فعالی ایفا کند.<ref name=":2" />
== رویدادهای کلیدی ==


=== تغییر نام خانوادگی ===
=== سرکوب و مقاومت ===
محمود در ابتدا با نام خانوادگی «پهلوی» شناخته می‌شد، اما پس از آنکه رضاشاه این نام را برای خاندان سلطنتی انتخاب کرد، او مجبور شد نام خانوادگی خود را تغییر دهد. او نام «محمود» را برگزید و از آن پس به «محمود محمود» شهرت یافت. این تغییر نام نشان‌دهنده تلاش او برای حفظ هویت مستقل خود در برابر فشارهای سیاسی دوره پهلوی بود.<ref name=":0" />  
محمدعلی شاه سرکوب گسترده‌ای را آغاز کرد و صدها نفر در تهران کشته یا زندانی شدند. در تبریز، ستارخان و [[باقر خان|باقرخان]] با کمیته‌های مخفی مقاومت کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی، این قیام‌ها را مشروع دانست. مطبوعات تبعیدی، مانند صور اسرافیل، روحیه مقاومت را حفظ کردند.<ref name=":0" /><ref name=":2" />  


= فعالیت‌های سیاسی =
=== نقش خارجی‌ها ===
روسیه با اعزام نیرو از محمدعلی شاه حمایت کرد. قرارداد ۱۹۰۷، که ایران را به مناطق نفوذ تقسیم کرد، این دخالت را تسهیل نمود. انگلیس ابتدا از شاه حمایت کرد، اما بعدها به مشروطه‌خواهان نزدیک شد. بر اساس خاطرات حسن تقی‌زاده، روشنفکران تبعیدی از طریق مطبوعات، مانند حبل‌المتین، دخالت خارجی را افشا کردند. این پیچیدگی‌ها بحران را بین‌المللی کرد.<ref name=":4" /><ref name=":5" />


=== مشارکت در جنبش مشروطه ===
== پایان استبداد صغیر ==
محمود محمود در دوره جوانی به جنبش مشروطه پیوست و به‌عنوان یکی از آزادی‌خواهان فعال در این دوره شناخته شد. او با نگارش مقالات در نشریاتی مانند «آینده» و «ستاره ایران» به حمایت از آرمان‌های مشروطیت پرداخت. این مقالات به ترویج ایده‌های آزادی‌خواهی و اصلاحات سیاسی کمک کرد و نشان‌دهنده تعهد او به تحولات اجتماعی و سیاسی ایران در اواخر دوره قاجار بود.


=== عضویت در حزب دموکرات ===
=== قیام‌های محلی ===
محمود محمود عضو حزب دموکرات بود که یکی از احزاب برجسته در دوره مشروطه به‌شمار می‌رفت. او در این حزب به فعالیت‌های سیاسی و سازمان‌دهی پرداخت و نقش مهمی در پیشبرد اهداف دموکراتیک ایفا کرد. فعالیت‌های او در این حزب نشان‌دهنده اعتقادش به اصلاحات ساختاری و مشارکت مردمی در اداره کشور بود.  
در دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، مقاومت‌های مردمی در شهرهای مختلف گسترش یافت. در تبریز، ستارخان و باقرخان با تشکیل کمیته‌های مخفی، در برابر نیروهای قزاق ایستادگی کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، این قیام‌ها را مشروع دانستند و به اتحاد مشروطه‌خواهان کمک کردند. مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، با افشای سرکوب‌ها، روحیه مقاومت را تقویت کردند. این قیام‌ها پایه‌های استبداد را سست نمودند.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":2" />


=== فعالیت در دوره پهلوی ===
=== فتح تهران ===
در دوره پهلوی، محمود محمود  استاندار تهران و نماینده مجلس از نجف‌آباد بود. با این حال، پس از مدتی از فعالیت‌های سیاسی کناره‌گیری کرد و تمرکز خود را به پژوهش‌های تاریخی معطوف نمود.  
در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م)، نیروهای مشروطه‌خواه از تبریز، رشت، و اصفهان تهران را فتح کردند. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناه برد و از سلطنت خلع شد. احمدشاه، پسر ۱۲ساله او، تاجگذاری کرد و نایب‌السلطنه‌ای برای اداره کشور تعیین شد. عباس میرزا معزالسلطنه، این پیروزی را نتیجه اتحاد مردم و گروه‌های محلی می‌داند. فتح تهران مشروطیت را احیا کرد، هرچند مذاکرات پس از فتح تحت تأثیر دخالت‌های خارجی، به‌ویژه روسیه، قرار داشت.<ref name=":5" /><ref name=":1" />


=== نقش در وزارت پست و تلگراف ===
== دیدگاه مورخان ==
محمود در دوره‌ای در وزارت پست و تلگراف فعالیت داشت. این تجربه به او امکان داد تا با چالش‌های اجتماعی و سیاسی زمان خود آشنا شود و دیدگاه‌هایش را در زمینه مدیریت و اصلاحات دولتی تقویت کند.<ref name=":2" />  
استبداد صغیر نقطه عطفی در تاریخ مشروطیت بود. برخی منابع مقاومت‌های مردمی و فتواهای علما را عامل احیای مشروطه می‌دانند. اما احمد کسروی در «تاریخ مشروطه ایران» معتقد است که اعدام‌هایی مانند [[شیخ فضل‌الله نوری]]، که از استبداد حمایت کرد، به رادیکالیسم سیاسی و شکاف اجتماعی منجر شد. دخالت روسیه، که از محمدعلی شاه حمایت کرد، و موضع دوگانه انگلیس بحران را تشدید نمود. خاطرات سید حسن تقی‌زاده نشان می‌دهد که اختلافات میان علما و روشنفکران، مانند شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی، به پیچیدگی‌ها افزود.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />  


= آثار و تألیفات =
=== میراث ===
 
فتح تهران در سا ۱۲۸۸ ش، مجلس دوم را تشکیل داد و قانون اساسی را تقویت کرد. عباس میرزا معزالسلطنه در «انقلاب مشروطه ایران» این دوره را نماد قدرت مردم می‌داند. نقش علما و مطبوعات، مانند حبل‌المتین، الگویی برای مبارزات بعدی شد. اما نفوذ خارجی، به‌ویژه روسیه، ضعف استقلال ایران را نشان داد. با این حال اختلافات داخلی میان مشروطه‌خواهان چالش‌هایی برای دموکراسی ایجاد کرد. استبداد صغیر با نمایش مقاومت و محدودیت‌ها، آگاهی سیاسی مردم را افزایش داد و بر تاریخ ایران اثر گذاشت.<ref name=":3" /><ref name=":5" />  
=== تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس ===
مهم‌ترین اثر محمود محمود، مجموعه هشت‌جلدی «تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی» است که به‌عنوان منبعی ارزشمند در بررسی روابط ایران با قدرت‌های استعماری شناخته می‌شود. این اثر به تحلیل دقیق تعاملات سیاسی، دیپلماتیک، و اقتصادی ایران با بریتانیا در دوره قاجار می‌پردازد و از اسناد تاریخی و منابع معتبر بهره برده است.
 
=== ترجمه شهریار ماکیاولی ===
محمود محمود کتاب «شهریار» نوشته نیکولو ماکیاولی را به فارسی ترجمه کرد که یکی از نمونه‌های برجسته ترجمه در ایران به‌شمار می‌رود. این ترجمه با دقت و توجه به مفاهیم اصلی اثر اصلی انجام شد. این اثر به درک بهتر مفاهیم سیاسی در میان خوانندگان ایرانی کمک کرد.  
 
ترجمه کتاب «جنگ نفت»، تألیف آنتوان موهر استاد دانشگاه اسلو نیز توسط او انجام شده است. 
 
=== سایر آثار و مقالات ===
مقالات متعددی در نشریاتی مانند «آینده» و «ستاره ایران» منتشر کرد که بیشتر آن‌ها به موضوعات سیاسی و اجتماعی دوره مشروطه اختصاص داشت.
 
* آثار تربیتی در سه جلد با عنوان مستعار رسول نخشبی
** «تعلیم و تربیت اطفال در خانواده»
** «تعلیم و تربیت اطفال در مدارس»
** «تربیت ایرانی برای جامعهٔ ایرانی»
* یک سلسله مقاله با نام «قربانی‌های هند» در روزنامه ستاره <ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":0" />  


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۷ اکتبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۰:۲۹

برای صفحه تمرین.jpg
استبداد صغیر
بخشی از جنبش مشروطه ایران
استبداد صغیر.jpg
تاریخ۲ تیر ۱۲۸۷ تا ۲۵ تیر ۱۲۸۸ (۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق)
مکانتهران، تبریز، رشت، اصفهان، ایران
علت‌هامخالفت محمدعلی شاه با مشروطیت، حمایت روسیه از استبداد
روش‌هاسرکوب سیاسی، بمباران مجلس، قیام‌های مردمی، مبارزه مسلحانه
نتیجهفتح تهران، خلع محمدعلی شاه، تاجگذاری احمدشاه، احیای مشروطیت
طرف‌های درگیری مدنی
مشروطه‌خواهان
توده مردم
مجاهدان تبریز، رشت، و اصفهان
علمای عتبات (آخوند خراسانی، میرزا حسین نائینی)
روشنفکران (تقی‌زاده)
طرفداران استبداد
محمدعلی شاه
نیروهای قزاق
برخی علما (شیخ فضل‌الله نوری)
چهره‌های شاخص
ستارخان
باقرخان
صمصام‌السلطنه
محمدولی خان تنکابنی
آخوند خراسانی
محمدعلی شاه
تلفات
صدها کشته از مشروطه‌خواهان
کشته‌شدگان نیروهای دولتی و قزاق

استبداد صغیر، (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش، ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق) دوره‌ای بحرانی در تاریخ مشروطیت ایران بود که با تلاش محمدعلی شاه قاجار برای بازگرداندن قدرت مطلقه و انحلال مجلس شورای ملی آغاز شد. این دوره با به توپ بستن مجلس در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م) شروع شد و با سرکوب گسترده آزادی‌خواهان، تبعید نمایندگان، و اعدام برخی علما ادامه یافت. محمدعلی شاه، با حمایت نیروهای قزاق و روسیه، حکومتی استبدادی تشکیل داد، اما مقاومت‌های مردمی در تبریز، رشت، و اصفهان، به رهبری چهره‌هایی چون ستارخان و صمصام‌السلطنه، این استبداد را به چالش کشید. علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی، با فتواهای جهاد، و مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، به بسیج مردم کمک کردند. نقش خارجی‌ها، به‌ویژه حمایت روسیه از شاه و موضع دوگانه انگلیس، بحران را پیچیده کرد. این دوره با فتح تهران در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م) پایان یافت که به خلع محمدعلی شاه و تاجگذاری احمد شاه منجر شد. نقدهای مثبت این دوره را پیروزی مقاومت مردمی می‌دانند، در حالی که منتقدان به دخالت خارجی و رادیکالیسم پس از فتح اشاره دارند. استبداد صغیر جنبش مشروطه را احیا کرد و آگاهی سیاسی مردم را تقویت نمود.[۱][۲][۳]

زمینه‌های استبداد صغیر

انقلاب مشروطیت در سال ۱۲۸۵ ش، با فرمان مظفرالدین شاه، مجلس شورای ملی و قانون اساسی را تأسیس کرد. این تحول، نوید دموکراسی می‌داد، اما محمدعلی شاه، که در ۱۲۸۵ ش به تخت نشست، از ابتدا مخالف مشروطه بود و خواستار قدرت مطلقه بود. او با حمایت روسیه، که به دنبال حفظ منافع خود بود، علیه مجلس توطئه کرد. علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، با فتواهای حمایتی، مشروطه را تقویت کردند. مطبوعات، مانند حبل‌المتین، توطئه‌های شاه را افشا کردند و افکار عمومی را بسیج نمودند.[۲][۴][۳]

آغاز بحران

 
به توپ‌بستن مجلس

در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م)، محمدعلی شاه با نیروهای قزاق و حمایت روسیه، مجلس را بمباران کرد. این اقدام ده‌ها نفر را کشت و نمایندگان را تبعید یا زندانی کرد. شاه حکومتی استبدادی تشکیل داد و آزادی‌خواهان را سرکوب نمود. انگلیس، با موضعی دوگانه، از شاه حمایت کرد تا نفوذ روسیه را تعدیل کند. خاطرات سید حسن تقی‌زاده نشان می‌دهد که روشنفکران، مانند خودش، در این دوره به تبعید رفتند و مقاومت را از خارج سازماندهی کردند.[۱][۵][۶]

رویدادهای کلیدی

سرکوب و مقاومت

محمدعلی شاه سرکوب گسترده‌ای را آغاز کرد و صدها نفر در تهران کشته یا زندانی شدند. در تبریز، ستارخان و باقرخان با کمیته‌های مخفی مقاومت کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی، این قیام‌ها را مشروع دانست. مطبوعات تبعیدی، مانند صور اسرافیل، روحیه مقاومت را حفظ کردند.[۱][۳]

نقش خارجی‌ها

روسیه با اعزام نیرو از محمدعلی شاه حمایت کرد. قرارداد ۱۹۰۷، که ایران را به مناطق نفوذ تقسیم کرد، این دخالت را تسهیل نمود. انگلیس ابتدا از شاه حمایت کرد، اما بعدها به مشروطه‌خواهان نزدیک شد. بر اساس خاطرات حسن تقی‌زاده، روشنفکران تبعیدی از طریق مطبوعات، مانند حبل‌المتین، دخالت خارجی را افشا کردند. این پیچیدگی‌ها بحران را بین‌المللی کرد.[۵][۶]

پایان استبداد صغیر

قیام‌های محلی

در دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، مقاومت‌های مردمی در شهرهای مختلف گسترش یافت. در تبریز، ستارخان و باقرخان با تشکیل کمیته‌های مخفی، در برابر نیروهای قزاق ایستادگی کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، این قیام‌ها را مشروع دانستند و به اتحاد مشروطه‌خواهان کمک کردند. مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، با افشای سرکوب‌ها، روحیه مقاومت را تقویت کردند. این قیام‌ها پایه‌های استبداد را سست نمودند.[۴][۱][۳]

فتح تهران

در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م)، نیروهای مشروطه‌خواه از تبریز، رشت، و اصفهان تهران را فتح کردند. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناه برد و از سلطنت خلع شد. احمدشاه، پسر ۱۲ساله او، تاجگذاری کرد و نایب‌السلطنه‌ای برای اداره کشور تعیین شد. عباس میرزا معزالسلطنه، این پیروزی را نتیجه اتحاد مردم و گروه‌های محلی می‌داند. فتح تهران مشروطیت را احیا کرد، هرچند مذاکرات پس از فتح تحت تأثیر دخالت‌های خارجی، به‌ویژه روسیه، قرار داشت.[۶][۲]

دیدگاه مورخان

استبداد صغیر نقطه عطفی در تاریخ مشروطیت بود. برخی منابع مقاومت‌های مردمی و فتواهای علما را عامل احیای مشروطه می‌دانند. اما احمد کسروی در «تاریخ مشروطه ایران» معتقد است که اعدام‌هایی مانند شیخ فضل‌الله نوری، که از استبداد حمایت کرد، به رادیکالیسم سیاسی و شکاف اجتماعی منجر شد. دخالت روسیه، که از محمدعلی شاه حمایت کرد، و موضع دوگانه انگلیس بحران را تشدید نمود. خاطرات سید حسن تقی‌زاده نشان می‌دهد که اختلافات میان علما و روشنفکران، مانند شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی، به پیچیدگی‌ها افزود.[۱][۲][۳]

میراث

فتح تهران در سا ۱۲۸۸ ش، مجلس دوم را تشکیل داد و قانون اساسی را تقویت کرد. عباس میرزا معزالسلطنه در «انقلاب مشروطه ایران» این دوره را نماد قدرت مردم می‌داند. نقش علما و مطبوعات، مانند حبل‌المتین، الگویی برای مبارزات بعدی شد. اما نفوذ خارجی، به‌ویژه روسیه، ضعف استقلال ایران را نشان داد. با این حال اختلافات داخلی میان مشروطه‌خواهان چالش‌هایی برای دموکراسی ایجاد کرد. استبداد صغیر با نمایش مقاومت و محدودیت‌ها، آگاهی سیاسی مردم را افزایش داد و بر تاریخ ایران اثر گذاشت.[۴][۶]

منابع