|
|
| (۹۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| [[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]] | | [[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]] |
| {{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده | | {{Infobox civil conflict |
| | نام = میرزا ملکم‌خان | | | title = استبداد صغیر |
| | تصویر = میرزا ملکم‌خان؛3.jpg | | | partof = جنبش مشروطه ایران |
| | توضیح تصویر = | | | image = استبداد صغیر.jpg |
| | نام اصلی = میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله | | | caption = |
| | زمینه فعالیت = سیاست، روشنفکری، روزنامه‌نگاری | | | date = ۲ تیر ۱۲۸۷ تا ۲۵ تیر ۱۲۸۸ (۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق) |
| | ملیت = ایرانی
| | | place = تهران، تبریز، رشت، اصفهان، ایران |
| | تاریخ تولد = ۱۲۴۹ ه.ق (۱۲۱۲ ه.ش / ۱۸۳۳ م)
| | | causes = مخالفت محمدعلی شاه با مشروطیت، حمایت روسیه از استبداد |
| | محل تولد = جلفای اصفهان، ایران | | | methods = سرکوب سیاسی، بمباران مجلس، قیام‌های مردمی، مبارزه مسلحانه |
| | والدین = میرزا یعقوب‌خان | | | result = فتح تهران، خلع محمدعلی شاه، تاجگذاری احمدشاه، احیای مشروطیت |
| | تاریخ مرگ = ۱۳۲۶ ه.ق (۱۲۸۷ ه.ش / ۱۹۰۸ م) | | | side1 = مشروطه‌خواهان {{سخ}} توده مردم {{سخ}} مجاهدان تبریز، رشت، و اصفهان {{سخ}} علمای عتبات (آخوند خراسانی، میرزا حسین نائینی) {{سخ}} روشنفکران (تقی‌زاده) |
| | محل مرگ = زوریخ، سوئیس | | | side2 = طرفداران استبداد {{سخ}} محمدعلی شاه {{سخ}} نیروهای قزاق {{سخ}} برخی علما (شیخ فضل‌الله نوری) |
| | علت مرگ = | | | leadfigures1 = ستارخان {{سخ}} باقرخان {{سخ}} صمصام‌السلطنه {{سخ}} محمدولی خان تنکابنی {{سخ}} آخوند خراسانی |
| | محل زندگی = جلفای اصفهان، ایران{{سخ}}تهران، ایران{{سخ}}پاریس، فرانسه{{سخ}}استانبول، عثمانی{{سخ}}لندن، انگلستان
| | | leadfigures2 = محمدعلی شاه |
| | مختصات محل زندگی = | | | casualties1 = صدها کشته از مشروطه‌خواهان |
| | مدفن =
| | | casualties2 = کشته‌شدگان نیروهای دولتی و قزاق |
| | در زمان حکومت = قاجار
| | | image_size = 270 پیکسل |
| | اتفاقات مهم = تأسیس فراموشخانه{{سخ}}انتشار روزنامه قانون{{سخ}}نقش در قرارداد رویتر
| |
| | نام دیگر = ناظم‌الدوله
| |
| | لقب = سیاستمدار هزارچهره
| |
| | بنیانگذار = فراموشخانه (اولین لژ فراماسونری در ایران)
| |
| | پیشه = دیپلمات، روشنفکر، روزنامه‌نگار | |
| | سال‌های نویسندگی =
| |
| | سبک نوشتاری = سیاسی، اصلاح‌طلبانه
| |
| | کتاب‌ها = کتابچه غیبی (دفتر تنظیمات){{سخ}}رساله اصلاح خط فارسی
| |
| | مقاله‌ها = مقالات روزنامه قانون
| |
| | نمایشنامه‌ها =
| |
| | فیلم‌نامه‌ها =
| |
| | دیوان اشعار =
| |
| | تخلص =
| |
| | فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها) =
| |
| | همسر =
| |
| | شریک زندگی =
| |
| | فرزندان =
| |
| | تحصیلات = دارالفنون تهران{{سخ}}تحصیلات علوم سیاسی و فلسفه در پاریس
| |
| | دانشگاه =
| |
| | حوزه = روشنفکری، اصلاحات سیاسی، قانون‌گرایی
| |
| | شاگرد =
| |
| | استاد =
| |
| | علت شهرت = پیشگامی در تجددگرایی و مشروطه‌خواهی{{سخ}}تأسیس روزنامه قانون
| |
| | تأثیرگذاشته بر = روشنفکران مشروطه‌خواه{{سخ}}فعالان سیاسی دوره قاجار
| |
| | تأثیرپذیرفته از = ولتر، روسو | |
| | وبگاه = | |
| | imdb_id = | |
| | جوایز = | |
| | گفتاورد = زنان را فرشتگان بشریت می‌دانست
| |
| | امضا =
| |
| }} | | }} |
| | '''استبداد صغیر'''، (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش، ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق) دوره‌ای بحرانی در تاریخ مشروطیت ایران بود که با تلاش [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] قاجار برای بازگرداندن قدرت مطلقه و انحلال مجلس شورای ملی آغاز شد. این دوره با به توپ بستن مجلس در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م) شروع شد و با سرکوب گسترده آزادی‌خواهان، تبعید نمایندگان، و اعدام برخی علما ادامه یافت. محمدعلی شاه، با حمایت نیروهای قزاق و روسیه، حکومتی استبدادی تشکیل داد، اما مقاومت‌های مردمی در تبریز، رشت، و اصفهان، به رهبری چهره‌هایی چون [[ستارخان]] و صمصام‌السلطنه، این استبداد را به چالش کشید. علمای عتبات، مانند [[آخوند ملا محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]]، با فتواهای جهاد، و مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، به بسیج مردم کمک کردند. نقش خارجی‌ها، به‌ویژه حمایت روسیه از شاه و موضع دوگانه انگلیس، بحران را پیچیده کرد. این دوره با فتح تهران در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م) پایان یافت که به خلع محمدعلی شاه و تاجگذاری [[احمد شاه]] منجر شد. نقدهای مثبت این دوره را پیروزی مقاومت مردمی می‌دانند، در حالی که منتقدان به دخالت خارجی و رادیکالیسم پس از فتح اشاره دارند. استبداد صغیر [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] را احیا کرد و آگاهی سیاسی مردم را تقویت نمود.<ref name=":0">[https://mashruteh.org/wiki/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87_-_%D8%A7%D8%B2_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF_%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1_%D8%AA%D8%A7_%D9%81%D8%AA%D8%AD_%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86 انقلاب مشروطه - از استبداد صغیر تا فتح تهران - مشروطه]</ref><ref name=":1">[https://www.cgie.org.ir/fa/article/266471/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1 استبداد صغیر - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]</ref><ref name=":2">کتاب «تاریخ مشروطه ایران» - احمد کسروی</ref> |
|
| |
|
| '''میرزا ملکم‌خان'''، (متولد ۱۲۴۹ ه. ق/۱۲۱۲ ه.ش / ۱۸۳۳ م، جلفا، اصفهان - درگذشته ۱۳۲۶ ه. ق/۱۲۸۷ ه.ش / ۱۹۰۸ م، زوریخ، سوئیس)، مقلب به ناظم‌الدوله، یکی از برجسته‌ترین روشنفکران، دیپلمات‌ها، و سیاست‌مداران دوره قاجار بود که به دلیل فعالیت‌هایش در تجددگرایی و اصلاحات سیاسی، نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کرد. او در جلفای اصفهان در خانواده‌ای ارمنی‌تبار که به اسلام گرویده بود، زاده شد و تحصیلاتش را در پاریس و دارالفنون تهران ادامه داد.
| | == زمینه‌های استبداد صغیر == |
| | انقلاب مشروطیت در سال ۱۲۸۵ ش، با فرمان [[مظفرالدین شاه]]، مجلس شورای ملی و قانون اساسی را تأسیس کرد. این تحول، نوید دموکراسی می‌داد، اما محمدعلی شاه، که در ۱۲۸۵ ش به تخت نشست، از ابتدا مخالف مشروطه بود و خواستار قدرت مطلقه بود. او با حمایت روسیه، که به دنبال حفظ منافع خود بود، علیه مجلس توطئه کرد. علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، با فتواهای حمایتی، مشروطه را تقویت کردند. مطبوعات، مانند حبل‌المتین، توطئه‌های شاه را افشا کردند و افکار عمومی را بسیج نمودند.<ref name=":1" /><ref name=":3">[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4693/4711/37502/%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1 داستان استبداد صغیر - حوزه]</ref><ref name=":2" /> |
|
| |
|
| ملکم‌خان به‌عنوان مترجم، مدرس، و دیپلمات در خدمت دولت قاجار بود و در تأسیس اولین لژ [[فراماسونری در ایران]]، موسوم به فراموشخانه، نقش داشت که منجر به تبعید او به عراق شد. او همچنین با انتشار روزنامه «قانون» در لندن، به انتقاد از نظام قاجار و ترویج ایده‌های آزادی‌خواهی و حکومت قانون پرداخت. تألیفات او، از جمله رساله‌های سیاسی و اصلاح خط فارسی، از آثار مهم تاریخ اندیشه سیاسی ایران به‌شمار می‌روند.
| | === آغاز بحران === |
| | [[پرونده:بمباران مجلس.jpg|جایگزین=به توپ‌بستن مجلس|بندانگشتی|269x269پیکسل|به توپ‌بستن مجلس]] |
| | در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م)، محمدعلی شاه با نیروهای قزاق و حمایت روسیه، مجلس را بمباران کرد. این اقدام ده‌ها نفر را کشت و نمایندگان را تبعید یا زندانی کرد. شاه حکومتی استبدادی تشکیل داد و آزادی‌خواهان را سرکوب نمود. انگلیس، با موضعی دوگانه، از شاه حمایت کرد تا نفوذ روسیه را تعدیل کند. خاطرات [[سیّدحسن تقی‌زاده|سید حسن تقی‌زاده]] نشان می‌دهد که روشنفکران، مانند خودش، در این دوره به تبعید رفتند و مقاومت را از خارج سازماندهی کردند.<ref name=":0" /><ref name=":4">[http://tarikhirani.ir/fa/news/7564/%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D9%82%DB%8C-%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D8%AA%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87-%D8%B7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%85 خاطرات تقی‌زاده از دوران استبداد صغیر - تاریخ ایرانی]</ref><ref name=":5">کتاب «انقلاب مشروطه ایران» - عباس میرزا معزالسلطنه</ref> |
|
| |
|
| ملکم‌خان به دلیل حمایت از اقتباس از تمدن غرب و ایده‌های تجددخواهانه، از سوی برخی به‌عنوان پیشگام مشروطه و بیدارکننده ایرانیان ستایش شده است. ناظم‌الاسلام کرمانی او را با ولتر و روسو مقایسه کرده و ظل‌السطان او را فیلسوفی برتر از ارسطو دانسته است. با این حال، اتهاماتی مانند خیانت، سوءاستفاده مالی، و وابستگی به قدرت‌های خارجی، به‌ویژه بریتانیا، از سوی منتقدانی چون اعتمادالسلطنه و اسماعیل رائین مطرح شده است. رائین او را «سیاستمدار هزارچهره» و «جمع اضداد» نامیده که نشان‌دهنده شخصیت پیچیده و بحث‌برانگیز اوست.
| | == رویدادهای کلیدی == |
|
| |
|
| فعالیت‌های میرزا ملکم‌خان در قرارداد رویتر و دریافت رشوه نیز به جنجال‌هایی منجر شد که جایگاه او را در تاریخ ایران مبهم کرده است. برخی او را وطن‌پرست و اصلاح‌طلب می‌دانند که برای پیشرفت ایران تلاش کرد، در حالی که دیگران او را به خاطر منافع شخصی و وابستگی به غرب سرزنش می‌کنند.<ref name=":0">[https://dlketab.ir/wp-content/uploads/2019/10/myrza_mlkm_khan-dlketab.ir_.pdf کتاب «میرزا ملکم‌خان» نوشته‌ی اسماعیل رائین]</ref><ref name=":1">[https://www.sarpoosh.com/biography/celebrities-historical/mirza-malkam-khan970201.html میرزا ملکم‌خان سیاستمدار هزار چهره - سرپوش]</ref><ref name=":2">[https://rasekhoon.net/article/show/758838 اندیشه‌های میرزا ملکم خان - راسخون]</ref><ref name=":3">[https://www.edub.ir/education/view/19845:%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7+%D9%85%D9%84%DA%A9%D9%85+%D8%AE%D8%A7%D9%86+%D9%88+%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86+%D8%B1%D9%88%D8%B4%D9%86%D9%81%DA%A9%D8%B1%DB%8C+%D8%AF%D8%B1+%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 میرزا ملکم‌خان و جریان روشنفکری در ایران - بانک مقالات ایران]</ref><ref name=":4">[https://www.karkhanedar.com/%D8%AE%D8%A7%D8%A6%D9%86-%DB%8C%D8%A7-%D8%AE%D8%A7%D8%AF%D9%85%D8%9F-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%87%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7-%D9%85/ خائن یا خادم؟ بررسی ابهامات نقش میرزا ملکم خان در تاریخ ایران - کارخانه‌دار]</ref><ref name=":5">[https://mockingbirdassociation.com/oral-history/years-after-the-issuance-of-the-constitutional-decree/ افسانۀ ملکم خان - انجمن مرغ مقلد]</ref><ref name=":6">[http://tarikhirani.ir/fa/news/7947/%D9%85%D9%84%DA%A9%D9%85-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D9%81%D8%B1%D8%B4%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA ملکم‌خان زنان را فرشتگان بشریت می‌دانست - تاریخ ایرانی] 1</ref><ref name=":7">[http://tarikhirani.ir/fa/news/7945/%D9%85%D9%84%DA%A9%D9%85-%D9%88-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%88%D9%86-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86 ملکم و براون؛ نقش روزنامه قانون در بیداری ایرانیان - تاریخ ایرانی] 2</ref><ref name=":8">[http://tarikhirani.ir/fa/news/7944/%D9%85%D9%84%DA%A9%D9%85-%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86-%D8%A7%DB%8C%D8%AF%D8%A6%D9%88%D9%84%D9%88%DA%98%DB%8C%DA%A9 ملکم‌ستیزان ایدئولوژیک - تاریخ ایرانی] 3</ref><ref name=":9">[https://arse3.ir/744-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7-%D9%85%D9%84%DA%A9%D9%85-%D8%AE%D8%A7%D9%86 زندگی‌نامه میرزا ملکم خان - عرصه سه]</ref><ref name=":10">[https://www.ibna.ir/news/307709/%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7-%D9%85%D9%84%DA%A9%D9%85-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D9%86%D8%A7%D8%B8%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%87-%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%B1-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%A2%D9%85%DB%8C%D8%AE%D8%AA%D9%87 چرا زندگانی میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله سراسر با اسرار آمیخته است؟ - ایبنا]</ref><ref name=":11">[https://madomeh.com/2016/03/24/%d9%be%db%8c%d8%b4%da%af%d8%a7%d9%85%d8%a7%d9%86-%d8%aa%d8%ac%d8%af%d8%af-%d8%af%d8%b1-%d8%a7%db%8c%d8%b1%d8%a7%d9%86-%d9%86%d9%88%d8%b4%d8%aa%d9%87-%d8%a7%db%8c-%d8%a7%d8%b2-%d9%84%d8%b7%d9%81-%d8%a7/ پیشگامان تجدد در ایران نوشته ای از لطف‌الله آجودانی - مدّ و مه]</ref><ref name=":12">[https://historydocuments.ir/?page=post&id=1482 جریان‌شناسی روشنفکری غرب‌گرا در ایران، میرزا ملکم خان - مرکز بررسی اسناد تاریخی]</ref><ref name=":13">[https://www.iichs.ir/fa/article/8018/%D8%B3%DA%A9%D9%88%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%A2%D9%85%DB%8C%D8%B2-%DB%8C%DA%A9-%D9%85%D8%AD%D9%81%D9%84 سکوت اسرارآمیز یک محفل - پژوهشکده تاریخ معاصر]</ref><ref name=":14">[https://omidesaba.com/%D9%84%DA%98-%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86/ لژ بیداری ایرانیان - امید صبا]</ref><ref name=":15">[http://pajoohe.ir/Product.aspx?ProductID=39419 میرزا ملکم خان ناظم الدوله - پژوهه]</ref>
| | === سرکوب و مقاومت === |
| | محمدعلی شاه سرکوب گسترده‌ای را آغاز کرد و صدها نفر در تهران کشته یا زندانی شدند. در تبریز، ستارخان و [[باقر خان|باقرخان]] با کمیته‌های مخفی مقاومت کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی، این قیام‌ها را مشروع دانست. مطبوعات تبعیدی، مانند صور اسرافیل، روحیه مقاومت را حفظ کردند.<ref name=":0" /><ref name=":2" /> |
|
| |
|
| = زندگی‌نامه و کودکی = | | === نقش خارجی‌ها === |
| میرزا ملکم‌خان مقلب به ناظم‌الدوله، در سال ۱۲۴۹ ه.ق (۱۲۱۲ ه.ش / ۱۸۳۳ م) در جلفای اصفهان به دنیا آمد. او در خانواده‌ای ارمنی‌تبار که به اسلام گرویده بود، متولد شد. پدرش، میرزا یعقوب‌خان، از ارامنه جلفا بود که به خدمت دولت قاجار درآمد و در دستگاه دیوانی فعالیت داشت. این پیشینه خانوادگی، زمینه‌ساز ورود ملکم‌خان به فعالیت‌های سیاسی و دیپلماتیک شد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":9" />
| | روسیه با اعزام نیرو از محمدعلی شاه حمایت کرد. قرارداد ۱۹۰۷، که ایران را به مناطق نفوذ تقسیم کرد، این دخالت را تسهیل نمود. انگلیس ابتدا از شاه حمایت کرد، اما بعدها به مشروطه‌خواهان نزدیک شد. بر اساس خاطرات حسن تقی‌زاده، روشنفکران تبعیدی از طریق مطبوعات، مانند حبل‌المتین، دخالت خارجی را افشا کردند. این پیچیدگی‌ها بحران را بین‌المللی کرد.<ref name=":4" /><ref name=":5" /> |
|
| |
|
| میرزا ملکم‌خان در محیطی رشد کرد که تحت تأثیر فرهنگ ارمنی و ایرانی بود. خانواده‌اش به دلیل ارتباط با دربار قاجار، از موقعیت اجتماعی نسبتاً مطلوبی برخوردار بودند. این محیط، همراه با تحولات سیاسی و اجتماعی دوره قاجار، بر شکل‌گیری دیدگاه‌های او تأثیر گذاشت. از کودکی با مسائل سیاسی و دیپلماتیک آشنا شد، زیرا پدرش در امور دیوانی و روابط خارجی فعال بود.<ref name=":0" /><ref name=":10" />
| | == پایان استبداد صغیر == |
|
| |
|
| === مهاجرت به تهران === | | === قیام‌های محلی === |
| در دوره جوانی، ملکم‌خان همراه خانواده‌اش به تهران مهاجرت کرد. این مهاجرت به او امکان داد تا در پایتخت قاجار با فضای سیاسی و فرهنگی نزدیک‌تر به دربار آشنا شود. در تهران، او تحت تأثیر فضای نوگرایی و اصلاحات اولیه‌ای قرار گرفت که در دوره [[ناصرالدین شاه]] در جریان بود.<ref name=":0" /><ref name=":15" /> | | در دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، مقاومت‌های مردمی در شهرهای مختلف گسترش یافت. در تبریز، ستارخان و باقرخان با تشکیل کمیته‌های مخفی، در برابر نیروهای قزاق ایستادگی کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، این قیام‌ها را مشروع دانستند و به اتحاد مشروطه‌خواهان کمک کردند. مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، با افشای سرکوب‌ها، روحیه مقاومت را تقویت کردند. این قیام‌ها پایه‌های استبداد را سست نمودند.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":2" /> |
|
| |
|
| = تحصیلات و جوانی = | | === فتح تهران === |
| میرزا ملکم‌خان تحصیلات اولیه خود را در جلفای اصفهان و سپس در تهران آغاز کرد. او در محیطی رشد کرد که تحت تأثیر فرهنگ دوگانه ایرانی و ارمنی بود و از کودکی با علوم سنتی و مفاهیم اولیه دیوانی آشنا شد. این تحصیلات ابتدایی، که در خانه و مکتب‌خانه‌های محلی انجام شد، پایه‌ای برای ورود او به مراکز آموزشی مدرن‌تر فراهم کرد.<ref name=":0" /><ref name=":15" />
| | در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م)، نیروهای مشروطه‌خواه از تبریز، رشت، و اصفهان تهران را فتح کردند. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناه برد و از سلطنت خلع شد. احمدشاه، پسر ۱۲ساله او، تاجگذاری کرد و نایب‌السلطنه‌ای برای اداره کشور تعیین شد. عباس میرزا معزالسلطنه، این پیروزی را نتیجه اتحاد مردم و گروه‌های محلی می‌داند. فتح تهران مشروطیت را احیا کرد، هرچند مذاکرات پس از فتح تحت تأثیر دخالت‌های خارجی، به‌ویژه روسیه، قرار داشت.<ref name=":5" /><ref name=":1" /> |
|
| |
|
| === تحصیل در دارالفنون === | | == دیدگاه مورخان == |
| میرزا ملکم‌خان در تهران به دارالفنون، اولین مؤسسه آموزش مدرن ایران که به همت [[امیرکبیر]] تأسیس شده بود، وارد شد. در این مدرسه، او با علوم جدید، از جمله ریاضیات، علوم طبیعی، و زبان‌های خارجی آشنا شد. تحصیل در دارالفنون تأثیر عمیقی بر دیدگاه‌های او گذاشت و او را به سمت اندیشه‌های نوگرایانه سوق داد. این دوره از تحصیل، توانایی او در تحلیل مسائل سیاسی و اجتماعی را تقویت کرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":9" />
| | استبداد صغیر نقطه عطفی در تاریخ مشروطیت بود. برخی منابع مقاومت‌های مردمی و فتواهای علما را عامل احیای مشروطه می‌دانند. اما احمد کسروی در «تاریخ مشروطه ایران» معتقد است که اعدام‌هایی مانند [[شیخ فضل‌الله نوری]]، که از استبداد حمایت کرد، به رادیکالیسم سیاسی و شکاف اجتماعی منجر شد. دخالت روسیه، که از محمدعلی شاه حمایت کرد، و موضع دوگانه انگلیس بحران را تشدید نمود. خاطرات سید حسن تقی‌زاده نشان می‌دهد که اختلافات میان علما و روشنفکران، مانند شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی، به پیچیدگی‌ها افزود.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /> |
|
| |
|
| === تحصیل در پاریس === | | === میراث === |
| در حدود سال ۱۲۶۵ ه.ق (۱۲۲۷ ه.ش / ۱۸۴۸ م)، ملکم‌خان برای ادامه تحصیل به پاریس اعزام شد. او در آنجا در رشته‌های علوم سیاسی، فلسفه، و حقوق تحصیل کرد و با اندیشه‌های مدرن اروپایی، به‌ویژه ایده‌های لیبرالیسم و قانون‌گرایی، آشنا شد. این تجربه، که تحت نظارت استادان برجسته فرانسوی انجام شد، دیدگاه‌های او را نسبت به اصلاحات سیاسی و اجتماعی در ایران شکل داد. ملکم‌خان در پاریس با آثار متفکرانی چون ولتر و روسو آشنا شد که بعدها در نوشته‌هایش از آن‌ها تأثیر گرفت.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /> | | فتح تهران در سا ۱۲۸۸ ش، مجلس دوم را تشکیل داد و قانون اساسی را تقویت کرد. عباس میرزا معزالسلطنه در «انقلاب مشروطه ایران» این دوره را نماد قدرت مردم می‌داند. نقش علما و مطبوعات، مانند حبل‌المتین، الگویی برای مبارزات بعدی شد. اما نفوذ خارجی، به‌ویژه روسیه، ضعف استقلال ایران را نشان داد. با این حال اختلافات داخلی میان مشروطه‌خواهان چالش‌هایی برای دموکراسی ایجاد کرد. استبداد صغیر با نمایش مقاومت و محدودیت‌ها، آگاهی سیاسی مردم را افزایش داد و بر تاریخ ایران اثر گذاشت.<ref name=":3" /><ref name=":5" /> |
| | |
| === فعالیت‌های اولیه در جوانی ===
| |
| پس از بازگشت به ایران در اواخر دهه ۱۲۶۰ ه. ق، میرزا ملکم‌خان به‌عنوان مترجم و مدرس در دارالفنون مشغول به کار شد. او همچنین در دربار ناصرالدین‌شاه به‌عنوان مشاور و مترجم در امور دیپلماتیک فعالیت کرد. این دوره از جوانی او با تلاش برای معرفی ایده‌های نوگرایانه و اصلاحات در ساختار حکومتی قاجار همراه بود. ملکم‌خان در این زمان با نخبگان سیاسی و روشنفکران ایرانی در ارتباط بود و به تدریج به یکی از چهره‌های برجسته در میان اصلاح‌طلبان تبدیل شد.<ref name=":0" /><ref name=":7" /><ref name=":15" />
| |
| | |
| = فعالیت‌های سیاسی و دیپلماتیک =
| |
| | |
| === خدمت در دربار قاجار ===
| |
| میرزا ملکم‌خان پس از بازگشت از تحصیل در پاریس، در دربار ناصرالدین‌شاه قاجار به‌عنوان مترجم و مشاور در امور دیپلماتیک مشغول به کار شد. او به دلیل تسلط بر زبان‌های خارجی و آشنایی با فرهنگ و سیاست غرب، نقش مهمی در مذاکرات دیپلماتیک ایفا کرد. ملکم‌خان در این دوره به‌عنوان یکی از نزدیکان دربار شناخته می‌شد و در تنظیم روابط خارجی ایران مشارکت داشت.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":15" /> | |
| | |
| === تأسیس فراموشخانه ===
| |
| در سال ۱۲۷۵ ه.ق (۱۲۳۷ ه.ش / ۱۸۵۸ م)، ملکم‌خان اولین لژ فراماسونری ایران، موسوم به «فراموشخانه»، را در تهران تأسیس کرد. این محفل با هدف ترویج ایده‌های نوگرایانه و اصلاحات سیاسی بر اساس الگوهای غربی شکل گرفت و نخبگانی مانند [[میرزا آقاخان کرمانی]] را جذب کرد. فراموشخانه به محلی برای بحث درباره قانون‌گرایی و اصلاحات تبدیل شد، اما به دلیل مخالفت‌های دربار و علما، ناصرالدین‌شاه دستور تعطیلی آن را صادر کرد و ملکم‌خان به بغداد تبعید شد.<ref name=":0" /><ref name=":14" /><ref name=":13" /><ref name=":3" />
| |
| | |
| === فعالیت‌های دیپلماتیک در عثمانی ===
| |
| پس از تبعید به بغداد، میرزا ملکم‌خان به استانبول رفت و در سفارت ایران در امپراتوری عثمانی مشغول به کار شد. او در این دوره با مقامات عثمانی و دیپلمات‌های خارجی ارتباط برقرار کرد و ایده‌های اصلاح‌طلبانه خود را گسترش داد. این تجربه به او امکان داد تا با نظام‌های سیاسی مدرن‌تر آشنا شود و دیدگاه‌هایش درباره لزوم اصلاحات در ایران را تقویت کند.<ref name=":0" /><ref name=":9" />
| |
| | |
| === نقش در قرارداد رویتر ===
| |
| میرزا ملکم‌خان در مذاکرات مربوط به قرارداد رویتر (۱۲۸۹ ه.ق / ۱۲۵۱ ه.ش / ۱۸۷۲ م) نقش داشت که امتیازات گسترده‌ای به بارون جولیوس دو رویتر، سرمایه‌دار بریتانیایی، برای توسعه زیرساخت‌های ایران واگذار می‌کرد. این قرارداد، که شامل احداث راه‌آهن و بهره‌برداری از منابع طبیعی بود، با مخالفت‌های شدید داخلی مواجه شد و ناصرالدین‌شاه آن را لغو کرد. ملکم‌خان به دلیل نقشش در این قرارداد متهم به دریافت رشوه شد که به جایگاه او آسیب زد.<ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":8" />
| |
| | |
| === بازگشت به ایران و ادامه فعالیت‌ها ===
| |
| پس از سال‌ها فعالیت در خارج، ملکم‌خان در اواخر عمر به ایران بازگشت و به‌عنوان مشاور در دربار قاجار فعالیت کرد. او در این دوره همچنان به ترویج ایده‌های اصلاح‌طلبانه ادامه داد، اما به دلیل جنجال‌های پیشین، نفوذ سابق را نداشت. فعالیت‌های او در این زمان بیشتر بر نگارش رساله‌ها و ترویج اصلاحات متمرکز بود.<ref name=":0" /><ref name=":15" />
| |
| | |
| = روزنامه قانون و فعالیت‌های روشنفکری =
| |
| | |
| === تأسیس و انتشار روزنامه قانون ===
| |
| میرزا ملکم‌خان در سال ۱۳۰۷ ه.ق (۱۲۶۸ ه.ش / ۱۸۹۰ م) روزنامه «قانون» را در لندن تأسیس کرد. این روزنامه که به زبان فارسی منتشر می‌شد، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نشریات دوره قاجار شناخته می‌شود و به ترویج ایده‌های آزادی‌خواهی، قانون‌گرایی، و اصلاحات سیاسی اختصاص داشت. ملکم‌خان از طریق این روزنامه به انتقاد از نظام استبدادی قاجار پرداخت و خواستار ایجاد حکومتی مبتنی بر قانون و عدالت شد. روزنامه قانون به دلیل محتوای انتقادی و نوگرایانه‌اش، تأثیر عمیقی بر روشنفکران ایرانی و زمینه‌سازی برای [[جنبش مشروطه ایران|انقلاب مشروطه]] گذاشت.<ref name=":0" /><ref name=":7" /><ref name=":3" />
| |
| | |
| روزنامه قانون به موضوعاتی مانند ضرورت قانون اساسی، جدایی دین از دولت، و اقتباس از تمدن غرب برای پیشرفت ایران می‌پرداخت. ملکم‌خان در این روزنامه از مفاهیم مدرن مانند حقوق شهروندی، پارلمان، و نظام مشروطه دفاع کرد. او همچنین به نقش زنان در پیشرفت جامعه توجه نشان داد و آن‌ها را «فرشتگان بشریت» نامید، دیدگاهی که در آن زمان بسیار پیشرو بود. محتوای این روزنامه به دلیل توزیع مخفیانه در ایران، مورد استقبال نخبگان و روشنفکران قرار گرفت، اما از سوی دربار قاجار و علما با مخالفت مواجه شد.<ref name=":0" /><ref name=":6" /><ref name=":7" />
| |
| | |
| === همکاری با ادوارد براون ===
| |
| میرزا ملکم‌خان در انتشار روزنامه قانون با ادوارد براون، خاورشناس برجسته بریتانیایی، همکاری داشت. براون که به فرهنگ و تاریخ ایران علاقه‌مند بود، از محتوای قانون حمایت کرد و به توزیع آن در میان ایرانیان خارج از کشور کمک نمود. این همکاری به گسترش نفوذ قانون در میان روشنفکران ایرانی مقیم اروپا کمک کرد و نقش مهمی در بیداری فکری ایرانیان ایفا نمود.<ref name=":0" /><ref name=":7" />
| |
| | |
| === تأثیر بر جنبش مشروطه ===
| |
| روزنامه قانون به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در شکل‌گیری اندیشه‌های مشروطه‌خواهانه شناخته می‌شود. ملکم‌خان از طریق این روزنامه، ایده‌های خود درباره لزوم اصلاحات ساختاری، تأسیس مجلس، و اجرای قانون را ترویج کرد که بعدها در انقلاب مشروطه (۱۳۲۴ ه.ق / ۱۲۸۵ ه. ش) نمود یافت. برخی از روشنفکران مانند ناظم‌الاسلام کرمانی، نقش قانون را در بیداری ایرانیان با آثار متفکران اروپایی مانند ولتر و روسو مقایسه کرده‌اند.<ref name=":0" /><ref name=":7" /><ref name=":11" />
| |
| | |
| === سایر فعالیت‌های روشنفکری ===
| |
| ملکم‌خان علاوه بر روزنامه قانون، از طریق سخنرانی‌ها و ارتباطات با روشنفکران ایرانی و خارجی به ترویج ایده‌های تجددخواهانه پرداخت. او در لندن و استانبول با نخبگان سیاسی و فکری در ارتباط بود و تلاش کرد تا الگوهای غربی را با شرایط ایران تطبیق دهد. این فعالیت‌ها او را به یکی از پیشگامان روشنفکری در ایران تبدیل کرد، هرچند برخی از این اقدامات با انتقادهایی از سوی مخالفانش همراه بود.<ref name=":3" /><ref name=":12" />
| |
| | |
| = تألیفات =
| |
| میرزا ملکم‌خان تألیفات بسیاری در عرصه‌سی سیاسی و ادبی داشته است. او علاوه بر تألیفات، مقالاتی نیز در روزنامه قانون منتشر می‌کرد و دستی هم در ترجمه داشت.
| |
| | |
| === رساله‌های سیاسی ===
| |
| میرزا ملکم‌خان چندین رساله سیاسی نگاشت که در آن‌ها به موضوعات اصلاحات سیاسی، قانون‌گرایی، و ضرورت اقتباس از تمدن غرب پرداخت. از جمله این رساله‌ها می‌توان به «کتابچه غیبی» یا «دفتر تنظیمات» اشاره کرد که در آن پیشنهاد تأسیس مجلس شورا و اصلاحات اداری را مطرح کرد. این رساله‌ها با هدف ترویج ایده‌های نوگرایانه و ایجاد حکومتی مبتنی بر قانون نوشته شدند و در میان روشنفکران ایرانی تأثیرگذار بودند. او در این آثار از الگوهای غربی، به‌ویژه نظام‌های پارلمانی، الهام گرفت و خواستار تطبیق آن‌ها با شرایط ایران شد.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />
| |
| | |
| === رساله اصلاح خط فارسی ===
| |
| یکی از آثار برجسته میرزا ملکم‌خان، رساله‌ای درباره اصلاح خط فارسی بود. او معتقد بود که پیچیدگی خط فارسی مانع پیشرفت آموزش و گسترش دانش در ایران است. در این رساله، او پیشنهاد کرد که با ساده‌سازی خط فارسی، دسترسی به علوم و معارف جدید آسان‌تر شود. این ایده در زمان خود نوآورانه بود، اما به دلیل مقاومت‌های فرهنگی و سنتی به اجرا درنیامد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":15" />
| |
| | |
| === مقالات در روزنامه قانون ===
| |
| ملکم‌خان بخش عمده‌ای از ایده‌های خود را از طریق مقالات روزنامه «قانون» منتشر کرد. این مقالات، که به موضوعاتی چون حقوق شهروندی، جدایی دین از سیاست، و ضرورت اصلاحات ساختاری اختصاص داشتند، به‌عنوان بخشی از تألیفات او محسوب می‌شوند. این نوشته‌ها به دلیل سبک نگارش ساده و قابل فهم، تأثیر زیادی بر خوانندگان ایرانی، به‌ویژه روشنفکران، گذاشتند و به بیداری فکری در دوره قاجار کمک کردند.<ref name=":0" /><ref name=":7" /><ref name=":11" />
| |
| | |
| === ترجمه‌ها و آثار دیگر ===
| |
| ملکم‌خان به ترجمه برخی آثار غربی نیز پرداخت که از جمله آن‌ها می‌توان به متونی در زمینه فلسفه سیاسی اشاره کرد. او با الهام از آثار متفکرانی چون ولتر و روسو، تلاش کرد مفاهیم مدرن سیاسی را به زبان فارسی منتقل کند. این ترجمه‌ها و نوشته‌های او در راستای ترویج اندیشه‌های تجددخواهانه بودند و به‌عنوان بخشی از میراث فکری او شناخته می‌شوند. همچنین، او رساله‌هایی در زمینه اقتصاد و مدیریت دولتی نگاشت که در آن‌ها به ضرورت اصلاحات اقتصادی و اداری تأکید داشت.<ref name=":0" /><ref name=":3" /><ref name=":12" />
| |
| | |
| = نقدهای مثبت و منفی =
| |
| میرزا ملکم‌خان یکی از چهره‌های مرموز و پیچیده‌ی تاریخ ایران است که درباره‌ی او نقدهای فراوانی اهم از مثبت و منفی نوشته شده است.
| |
| | |
| === نقدهای مثبت ===
| |
| میرزا ملکم‌خان از سوی برخی مورخان و روشنفکران به‌عنوان یکی از پیشگامان تجددگرایی و بیداری فکری در ایران ستایش شده است. ناظم‌الاسلام کرمانی او را با متفکرانی چون ولتر و روسو مقایسه کرده و نقش او در ترویج ایده‌های مشروطه‌خواهانه و قانون‌گرایی را برجسته دانسته است. ظل‌السطان، از شاهزادگان قاجار، ملکم‌خان را فیلسوفی برتر از ارسطو نامیده و او را به دلیل معرفی مفاهیم مدرن سیاسی ستوده است.
| |
| | |
| روزنامه «قانون» و رساله‌های او به‌عنوان ابزارهایی برای بیداری ایرانیان و ترویج مفاهیمی چون حقوق شهروندی، پارلمان، و جدایی دین از سیاست شناخته می‌شوند. همچنین، دیدگاه او درباره نقش زنان در پیشرفت جامعه، که آن‌ها را «فرشتگان بشریت» می‌نامید، به‌عنوان ایده‌ای پیشرو در زمان خود مورد تحسین قرار گرفته است. برخی او را وطن‌پرست و اصلاح‌طلبی می‌دانند که برای پیشرفت ایران تلاش کرد و با تأسیس فراموشخانه و انتشار قانون، زمینه‌ساز انقلاب مشروطه شد.<ref name=":0" /><ref name=":6" /><ref name=":7" /><ref name=":11" />
| |
| | |
| === نقدهای منفی ===
| |
| در مقابل، میرزا ملکم‌خان با انتقادهای شدیدی نیز مواجه بوده است. اسماعیل رائین در کتاب «میرزا ملکم‌خان» او را «سیاستمدار هزارچهره» و «جمع اضداد» نامیده و معتقد است که اقدامات او اغلب با منافع شخصی همراه بوده است. اعتمادالسلطنه، از رجال قاجار، ملکم‌خان را به خیانت و سوءاستفاده مالی متهم کرده، به‌ویژه در ماجرای قرارداد رویتر که به دریافت رشوه منجر شد. برخی منابع او را به وابستگی به قدرت‌های خارجی، به‌خصوص بریتانیا، متهم کرده‌اند و معتقدند که فعالیت‌هایش در راستای منافع استعماری بوده است. تأسیس فراموشخانه نیز از سوی علما و برخی رجال قاجار به‌عنوان اقدامی ضددینی و مشکوک تلقی شد که به تضعیف فرهنگ سنتی ایران کمک کرد. منتقدان همچنین او را به خدمتگذاری سلطنت قاجار متهم کرده‌اند.<ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":8" /><ref name=":5" />
| |
| | |
| === ابهامات شخصیت و عملکرد ===
| |
| شخصیت میرزا ملکم‌خان به دلیل پیچیدگی و تناقض‌هایش همواره مورد بحث بوده است. برخی منابع، مانند کتاب «چهره میرزا ملکم‌خان در نشریات ارمنی و روسی»، به زندگی اسرارآمیز او اشاره کرده‌اند و معتقدند که رفتارهای دوگانه او، مانند همکاری با دربار قاجار و همزمان انتقاد از آن، باعث شده تا قضاوت درباره او دشوار باشد. این ابهامات، همراه با اتهامات مالی و سیاسی، جایگاه او را در تاریخ ایران به موضوعی جنجالی تبدیل کرده است. با این حال، تأثیر او بر روشنفکری و اصلاحات غیرقابل انکار است.<ref name=":16">[https://pdtsj.ut.ac.ir/article_88046_2f92fcecd9e21c1b64f347414a66ed0d.pdf کتاب «چهره میرزا ملکم خان در نشریات ارمنی و روسی»]</ref><ref name=":10" /><ref name=":12" />
| |
| | |
| = مرگ و میراث =
| |
| میرزا ملکم‌خان در سال ۱۳۲۶ ه.ق (۱۲۸۷ ه.ش / ۱۹۰۸ م) در زوریخ، سوئیس درگذشت. او در اواخر عمر از فعالیت‌های سیاسی کناره‌گیری کرده و بیشتر در اروپا اقامت داشت. اطلاعات دقیقی درباره جزئیات مرگ او، از جمله علت دقیق درگذشت، در منابع موجود نیست. با این حال، مرگ او پایان دوره‌ای از فعالیت‌های روشنفکری و سیاسی بود که تأثیرات عمیقی بر تاریخ ایران گذاشت.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":15" />
| |
| | |
| فعالیت‌های میرزا ملکم‌خان، به‌ویژه تأسیس فراموشخانه و انتشار روزنامه «قانون»، نقش مهمی در بیداری فکری ایرانیان و زمینه‌سازی برای انقلاب مشروطه ایفا کرد. رساله‌های او، مانند «کتابچه غیبی» و پیشنهاد اصلاح خط فارسی، از جمله آثار ماندگار در تاریخ اندیشه سیاسی ایران هستند. ایده‌های او درباره قانون‌گرایی، حقوق شهروندی، و اقتباس از تمدن غرب، بر نسل‌های بعدی روشنفکران ایرانی، از جمله فعالان مشروطه، تأثیر گذاشت. روزنامه قانون به‌عنوان یکی از اولین نشریات فارسی‌زبان با محتوای اصلاح‌طلبانه، در ترویج مفاهیم مدرن سیاسی نقش داشت و به‌عنوان منبعی برای مطالعه تاریخ روشنفکری ایران شناخته می‌شود.<ref name=":0" /><ref name=":7" /><ref name=":11" /><ref name=":3" />
| |
| | |
| === تأثیر بر روشنفکری و اصلاحات ===
| |
| میرزا ملکم‌خان با معرفی مفاهیم پارلمانی و قانون اساسی، به‌عنوان یکی از پیشگامان تجددگرایی در ایران شناخته می‌شود. دیدگاه او درباره نقش زنان در جامعه و ضرورت آموزش مدرن، از ایده‌های پیشرو در دوره قاجار بود. با این حال، اتهامات مربوط به وابستگی به قدرت‌های خارجی و سوءاستفاده مالی، جایگاه او را در تاریخ ایران پیچیده کرده است. برخی منابع، مانند کتاب «چهره میرزا ملکم‌خان در نشریات ارمنی و روسی»، به تأثیر او در نشریات خارجی اشاره کرده‌اند که نشان‌دهنده نفوذ بین‌المللی اوست. این تناقضات، ملکم را به شخصیتی بحث‌برانگیز تبدیل کرده که همچنان موضوع مطالعه و بررسی است.<ref name=":0" /><ref name=":6" /><ref name=":16" /><ref name=":12" />
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
