ایران پدیا

کاربر:Khosro/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۵۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]]
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]]
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
{{Infobox civil conflict
| نام                    = ناظم‌الاسلام کرمانی
| title = استبداد صغیر
| تصویر                  =نظام‌الاسلام کرمانی.jpg
| partof = جنبش مشروطه ایران
| توضیح تصویر            = میرزا محمد بن علی ملقب به ناظم‌الاسلام
| image = استبداد صغیر.jpg
| نام اصلی              = میرزا محمد بن علی
| caption =  
| زمینه فعالیت          =  
| date = ۲ تیر ۱۲۸۷ تا ۲۵ تیر ۱۲۸۸ (۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق)
| ملیت                  =
| place = تهران، تبریز، رشت، اصفهان، ایران
| تاریخ تولد            = ۱۲۸۰ قمری (۱۲۴۱ خورشیدی)
| causes = مخالفت محمدعلی شاه با مشروطیت، حمایت روسیه از استبداد
| محل تولد              = کرمان
| methods = سرکوب سیاسی، بمباران مجلس، قیام‌های مردمی، مبارزه مسلحانه
| والدین                = علی
| result = فتح تهران، خلع محمدعلی شاه، تاجگذاری احمدشاه، احیای مشروطیت
| تاریخ مرگ              = ۱۳۳۷ قمری (۱۲۹۸ خورشیدی)
| side1 = مشروطه‌خواهان {{سخ}} توده مردم {{سخ}} مجاهدان تبریز، رشت، و اصفهان {{سخ}} علمای عتبات (آخوند خراسانی، میرزا حسین نائینی) {{سخ}} روشنفکران (تقی‌زاده)
| محل مرگ                = کرمان
| side2 = طرفداران استبداد {{سخ}} محمدعلی شاه {{سخ}} نیروهای قزاق {{سخ}} برخی علما (شیخ فضل‌الله نوری)
| علت مرگ                = آنفلوانزا
| leadfigures1 = ستارخان {{سخ}} باقرخان {{سخ}} صمصام‌السلطنه {{سخ}} محمدولی خان تنکابنی {{سخ}} آخوند خراسانی
| محل زندگی              =
| leadfigures2 = محمدعلی شاه
| مختصات محل زندگی      =
| casualties1 = صدها کشته از مشروطه‌خواهان
| مدفن                  =
| casualties2 = کشته‌شدگان نیروهای دولتی و قزاق
| در زمان حکومت          = ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه، احمدشاه (قاجار)
| image_size = 270 پیکسل
| اتفاقات مهم            = انقلاب مشروطه، تشکیل مجلس شورای ملی، به توپ بستن مجلس، فتح تهران
| نام دیگر              =
| لقب                    = ناظم‌الاسلام
| بنیانگذار              =
| پیشه                  = نویسنده، روزنامه‌نگار، معلم، قاضی
| سال‌های نویسندگی        =
| سبک نوشتاری            = نثر ساده و روان، تاریخ‌نگاری مستند
| کتاب‌ها                = تاریخ بیداری ایرانیان، شمس‌التصاریف، شمس‌اللغات، خلاصه‌العوامل، مقامات حریری، علائم‌الظهور
| مقاله‌ها                =
| نمایشنامه‌ها            =
| فیلم‌نامه‌ها            =
| دیوان اشعار            =
| تخلص                  =
| فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها) =
| همسر                  =  
| شریک زندگی            =
| فرزندان                =
| تحصیلات                = علوم دینی (فقه، اصول، منطق، صرف و نحو)، ادبیات فارسی و عربی، ریاضیات، هیئت قدیم
| دانشگاه                =  
| حوزه                  =
| شاگرد                  =  
| استاد                  =  
| علت شهرت              = نگارش تاریخ بیداری ایرانیان، فعالیت در جنبش مشروطه، روزنامه‌نگاری
| تأثیرگذاشته بر        = تاریخ‌نگاری مشروطه، روشنفکری مذهبی
| تأثیرپذیرفته از       = میرزا آقاخان کرمانی، ملکم‌خان، مستشارالدوله، سید محمد طباطبایی
| وبگاه                  =
| imdb_id                =
| جوایز                  =
| گفتاورد                =  
| امضا                  =  
}}
}}
'''ناظم‌الاسلام کرمانی'''، (با نام اصلی میرزا محمد بن علی)، (متولد ۱۲۴۱، کرمان - درگذشته ۱۲۹۸، کرمان) نویسنده، روزنامه‌نگار، معلم و قاضی برجسته دوره [[جنبش مشروطه ایران|انقلاب مشروطه]] بود. ناظم‌السلام از کودکی شوق شدیدی به یادگیری نشان داد و از هفت‌سالگی به تحصیل فارسی، عربی، صرف، نحو، حساب، منطق و هیئت پرداخت. در نوجوانی از محضر استادانی چون [[میرزا آقاخان کرمانی]]، شیخ احمد روحی و میرزا حسن خان خبیرالملک بهره برد و در ۲۰سالگی قادر به تدریس این علوم شد. در ۲۸سالگی برای تکمیل تحصیلات به تهران مهاجرت کرد و در حوزه‌های میرزا ابوالحسن جلوه، سید شهاب‌الدین شیرازی، حاج میرزا حسن آشتیانی و حاج شیخ هادی نجم‌آبادی حاضر شد. همزمان با [[جنبش تنباکو]]، گرایش به افکار تجددخواهانه و آزادی‌خواهی یافت و تحت تأثیر آثار [[میرزا ملکم‌خان]] و مستشارالدوله قرار گرفت.
'''استبداد صغیر'''، (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش، ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق) دوره‌ای بحرانی در تاریخ مشروطیت ایران بود که با تلاش [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] قاجار برای بازگرداندن قدرت مطلقه و انحلال مجلس شورای ملی آغاز شد. این دوره با به توپ بستن مجلس در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م) شروع شد و با سرکوب گسترده آزادی‌خواهان، تبعید نمایندگان، و اعدام برخی علما ادامه یافت. محمدعلی شاه، با حمایت نیروهای قزاق و روسیه، حکومتی استبدادی تشکیل داد، اما مقاومت‌های مردمی در تبریز، رشت، و اصفهان، به رهبری چهره‌هایی چون [[ستارخان]] و صمصام‌السلطنه، این استبداد را به چالش کشید. علمای عتبات، مانند [[آخوند ملا محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]]، با فتواهای جهاد، و مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، به بسیج مردم کمک کردند. نقش خارجی‌ها، به‌ویژه حمایت روسیه از شاه و موضع دوگانه انگلیس، بحران را پیچیده کرد. این دوره با فتح تهران در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م) پایان یافت که به خلع محمدعلی شاه و تاجگذاری [[احمد شاه]] منجر شد. نقدهای مثبت این دوره را پیروزی مقاومت مردمی می‌دانند، در حالی که منتقدان به دخالت خارجی و رادیکالیسم پس از فتح اشاره دارند. استبداد صغیر [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] را احیا کرد و آگاهی سیاسی مردم را تقویت نمود.<ref name=":0">[https://mashruteh.org/wiki/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87_-_%D8%A7%D8%B2_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF_%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1_%D8%AA%D8%A7_%D9%81%D8%AA%D8%AD_%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86 انقلاب مشروطه - از استبداد صغیر تا فتح تهران - مشروطه]</ref><ref name=":1">[https://www.cgie.org.ir/fa/article/266471/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1 استبداد صغیر - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]</ref><ref name=":2">کتاب «تاریخ مشروطه ایران» - احمد کسروی</ref>


در ۱۳۱۲ قمری به عتبات سفر کرد و از درس میرزا محمدحسن شیرازی و میرزا محمدحسین نجفی اصفهانی (شهرستانی) بهره برد، اما به دلیل فوت شیرازی و ناسازگاری هوا، بازگشت. در تهران، به حوزه سید محمد طباطبایی پیوست که او را «مؤسس مشروطیت ایران» می‌دانست. با تأسیس مدرسه اسلام توسط طباطبایی، مسئولیت نظم و تدریس را بر عهده گرفت و به فرمان اتابک (علی‌اصغر خان) لقب ناظم‌الاسلام یافت. او شاهد مستقیم حوادثی چون واگذاری امتیاز تالبوت، قتل [[ناصرالدین شاه]]، تشکیل مجلس شورای ملی، به توپ بستن مجلس، دوره استبداد صغیر، فتح تهران توسط مجاهدان ملی، عزل [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] و به تخت نشستن [[احمد شاه|احمدشاه]] بود. این رویدادها او را به نواندیش سیاسی و مشروطه‌خواه تبدیل کرد. گرایش‌های سیاسی‌اش شامل ظلم‌ستیزی، رفع عقب‌ماندگی، انتقاد از جهل عمومی، آگاه‌سازی قشرها جامعه، ضرورت آزادی سیاسی، اجرای قانون، مشروطه‌خواهی و اعتدال و نفی خشونت بود. او نظریه‌پرداز نبود، بلکه مورخ سیاسی بود که تحولات را بر اساس دیده‌ها و شنیده‌های مستقیم ثبت می‌کرد.
== زمینه‌های استبداد صغیر ==
انقلاب مشروطیت در سال ۱۲۸۵ ش، با فرمان [[مظفرالدین شاه]]، مجلس شورای ملی و قانون اساسی را تأسیس کرد. این تحول، نوید دموکراسی می‌داد، اما محمدعلی شاه، که در ۱۲۸۵ ش به تخت نشست، از ابتدا مخالف مشروطه بود و خواستار قدرت مطلقه بود. او با حمایت روسیه، که به دنبال حفظ منافع خود بود، علیه مجلس توطئه کرد. علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، با فتواهای حمایتی، مشروطه را تقویت کردند. مطبوعات، مانند حبل‌المتین، توطئه‌های شاه را افشا کردند و افکار عمومی را بسیج نمودند.<ref name=":1" /><ref name=":3">[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4693/4711/37502/%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1 داستان استبداد صغیر - حوزه]</ref><ref name=":2" />


مهم‌ترین اثرش «تاریخ بیداری ایرانیان» است که پس از مشروطیت نگاشته شد و دوره جدیدی در تاریخ‌نگاری ایران گشود. این کتاب، خاطرات روزانه از ذی‌الحجه ۱۳۲۲ تا رجب ۱۳۲۷ قمری، شامل مقدمه‌ای بلند بر زندگی رجال مبارز (مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی، [[میرزارضا کرمانی|میرزا رضا کرمانی]]، سید محمد طباطبایی، [[امیرکبیر]] و سپهسالار)، شرح امتیاز رژی، وقایع اواخر ناصری، انجمن مخفی، حوادث کرمان، غوغای متشرعه و شیخیه، واقعه عمارت بانک، هجرت علما به عبدالعظیم و قم، تحصن در سفارت انگلیس، صدور فرمان مشروطیت، مذاکرات سیاسی، به توپ بستن مجلس و تعطیلی مشروطه است. ناظم‌الاسلام نقطه آغاز ترقی را صدارت امیرکبیر می‌دانست و از ناصرالدین و [[مظفرالدین شاه]] به عنوان دمدمی‌مزاج انتقاد می‌کرد. نثر کتاب ساده و روان است و منابع آن اسناد، تلگرام‌ها و گزارش‌های مستقیم است. دیگر آثارش عمدتاً کتاب‌های درسی مانند «شمس‌التصاریف»، «شمس‌اللغات»، «خلاصه‌العوامل»، «مقامات حریری» و «علائم‌الظهور» بودند. او مدیر روزنامه‌های «نوروز» و «کوکب دری» (از ۱۳۲۵ قمری) بود. پس از ۱۳۳۰ قمری به کرمان بازگشت، ریاست دادگاه تجدیدنظر را بر عهده گرفت و بر اثر آنفلوانزا درگذشت. دیدگاهش روشنفکری مذهبی عرف‌گرا، آزادی‌خواه و اصلاح‌طلب بود که روابط مذهبی و سیاسی را بی‌پرده توصیف می‌کرد.<ref name=":0">[https://akharinkhabar.ir/book/7994786/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%86%D8%A7%D8%B8%D9%85-%C2%AD%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C درباره ناظم‌الاسلام کرمانی - آخرین خبر]</ref><ref name=":1">[https://rasekhoon.net/article/show/1316975 انديشه سياسی ناظم الاسلام کرمانی - راسخون]</ref><ref name=":2">[https://payamema.ir/payam/articlerelation/9849 ناظم الاسلام کرمانی و تاریخ بیداری ایرانیان - پیام ما]</ref><ref name=":3">[https://melliun.org/iran/375790 معرفی کتاب تاریخ بیداری ایرانیان نوشته ناظم الاسلام کرمانی - ملّیون ایران]</ref><ref name=":4">[https://ketabrah.com/author/6420-%D9%86%D8%A7%D8%B8%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C زندگینامه و بهترین کتاب‌های ناظم الاسلام کرمانی - کتابراه]</ref><ref name=":5">[https://kerman-blog.ir/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%86%D8%A7%D8%B8%D9%85%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C/ زندگی‌نامه ناظم‌الاسلام کرمانی - کرمان بلاگ]</ref>  
=== آغاز بحران ===
[[پرونده:بمباران مجلس.jpg|جایگزین=به توپ‌بستن مجلس|بندانگشتی|269x269پیکسل|به توپ‌بستن مجلس]]
در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م)، محمدعلی شاه با نیروهای قزاق و حمایت روسیه، مجلس را بمباران کرد. این اقدام ده‌ها نفر را کشت و نمایندگان را تبعید یا زندانی کرد. شاه حکومتی استبدادی تشکیل داد و آزادی‌خواهان را سرکوب نمود. انگلیس، با موضعی دوگانه، از شاه حمایت کرد تا نفوذ روسیه را تعدیل کند. خاطرات [[سیّدحسن تقی‌زاده|سید حسن تقی‌زاده]] نشان می‌دهد که روشنفکران، مانند خودش، در این دوره به تبعید رفتند و مقاومت را از خارج سازماندهی کردند.<ref name=":0" /><ref name=":4">[http://tarikhirani.ir/fa/news/7564/%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D9%82%DB%8C-%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B5%D8%BA%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D8%AA%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87-%D8%B7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%85 خاطرات تقی‌زاده از دوران استبداد صغیر - تاریخ ایرانی]</ref><ref name=":5">کتاب «انقلاب مشروطه ایران» - عباس میرزا معزالسلطنه</ref>  


== زندگی و تحصیلات ==
== رویدادهای کلیدی ==
میرزا محمد، مشهور به ناظم‌الاسلام کرمانی، فرزند علی، در سال ۱۲۸۰ قمری (۱۲۴۱ خورشیدی، برابر با ۱۸۶۳ میلادی) در شهر کرمان و در دوره پادشاهی [[ناصرالدین شاه]] قاجار به دنیا آمد. او در خانواده‌ای مؤمن و متعهد به احکام شریعت بزرگ شد و دومین فرزند بود. کرمان در آن زمان یکی از مراکز پرتلاطم ایران بود که بنادر جنوبی‌اش در محاصره بریتانیا قرار داشت و ناامنی و آشوب بر سراسر کشور سایه افکنده بود. از هفت‌سالگی به مکتب رفت و تحصیل خواندن و نوشتن فارسی و مقدمات عربی را آغاز کرد. شوق او به آموختن چنان بود که در ۱۵سالگی به تدریس مقدمات و ادبیات پرداخت و در ۲۰سالگی از تحصیل صرف و نحو، حساب، منطق و هیئت قدیم فراغت یافت و قادر به تدریس این علوم شد.<ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":1" /><ref name=":5" />


=== تأثیر محیط کرمان بر شخصیت ناظم‌الاسلام ===
=== سرکوب و مقاومت ===
محیط پرتلاطم کرمان در دوره کودکی و جوانی ناظم‌الاسلام کرمانی نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت و گرایش‌های فکری او داشت. در آن زمان، کرمان با ناامنی‌های داخلی و محاصره بنادر جنوبی توسط بریتانیا مواجه بود که فضای سیاسی و اجتماعی آشوبی را به وجود آورده بود. این شرایط، همراه با معاشرت با شخصیت‌هایی چون میرزا آقاخان کرمانی، نویسنده انقلابی و آزادی‌خواه، زمینه‌ساز گرایش ناظم‌الاسلام به ظلم‌ستیزی و آزادی‌خواهی شد. فضای فکری کرمان، که در آن روشنفکران و علما به بحث درباره اصلاحات و مبارزه با استبداد می‌پرداختند، او را به مطالعه آثار تجددخواهانه‌ای چون نوشته‌های میرزا ملکم‌خان و مستشارالدوله سوق داد. این تأثیرات اولیه، انگیزه او برای مهاجرت به تهران و پیوستن به جریان‌های مشروطه‌خواهانه را تقویت کرد و او را به یکی از فعالان فکری دوره مشروطه تبدیل نمود.<ref name=":5" /><ref name=":0" /><ref name=":1" />  
محمدعلی شاه سرکوب گسترده‌ای را آغاز کرد و صدها نفر در تهران کشته یا زندانی شدند. در تبریز، ستارخان و [[باقر خان|باقرخان]] با کمیته‌های مخفی مقاومت کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی، این قیام‌ها را مشروع دانست. مطبوعات تبعیدی، مانند صور اسرافیل، روحیه مقاومت را حفظ کردند.<ref name=":0" /><ref name=":2" />  


=== اساتید اولیه و پیشرفت در علوم ===
=== نقش خارجی‌ها ===
ناظم‌الاسلام در نوجوانی، شاگردی میرزا عبدالحسین بردسیری (معروف به [[میرزا آقاخان کرمانی]]، نویسنده انقلابی و شهید در راه آزادی)، شیخ احمد روحی (معروف به خبیرالملک) و میرزا حسن خان شد و در محضر آن‌ها علوم عقلیه، نقلیه، منطق و اشارات را تلمذ نمود. میرزا آقاخان کرمانی معلم او در منطق و شرح اشارات بود. ناظم‌الاسلام در حالی که به ادبیات عرب و فارسی تسلط یافته بود، به زبان‌های انگلیسی و فرانسه احاطه پیدا کرد و در علوم ریاضی، تجربی و حکمت الهی دستی وافر یافت. در اوان ۲۰سالگی، ضمن بهره‌گیری از محضر حاج شیخ ابوجعفر مجتهد (فرزند حاج آقا احمد احمدی کرمانی)، درس‌های استاد را به دیگر طلاب آموزش می‌داد. در آن دوران، محصلین روشنفکر علوم معقول را بر فقه و اصول ترجیح می‌دادند و طلاب خوش‌ذوق مانند ناظم‌الاسلام برای رهایی از تحقیر، مدتی را صرف آموختن علم معقول کردند. از این رو، مدتی در اصفهان در محضر اساتید علوم معقول حاضر شد.<ref name=":2" /><ref name=":1" /><ref name=":0" /><ref name=":4" />  
روسیه با اعزام نیرو از محمدعلی شاه حمایت کرد. قرارداد ۱۹۰۷، که ایران را به مناطق نفوذ تقسیم کرد، این دخالت را تسهیل نمود. انگلیس ابتدا از شاه حمایت کرد، اما بعدها به مشروطه‌خواهان نزدیک شد. بر اساس خاطرات حسن تقی‌زاده، روشنفکران تبعیدی از طریق مطبوعات، مانند حبل‌المتین، دخالت خارجی را افشا کردند. این پیچیدگی‌ها بحران را بین‌المللی کرد.<ref name=":4" /><ref name=":5" />  


=== مهاجرت به تهران و تحصیلات عالی ===
== پایان استبداد صغیر ==
در محرم ۱۳۰۹ قمری (۲۸سالگی)، با دلی پرشور و سری پر از اندیشه‌های آزادی‌خواهانه، برای تکمیل تحصیلات عزم تهران کرد. در تهران، در حوزه درس میرزا ابوالحسن جلوه، سید شهاب‌الدین شیرازی، حاج میرزا حسن آشتیانی و حاج شیخ هادی نجم‌آبادی حاضر شد. شیخ هادی نجم‌آبادی، یکی از نخستین بیدارگران راه آزادی و مشروطه، تأثیر زیادی بر او گذاشت. چندی از ورودش نگذشته بود که مسئله رژی و تنباکو پیش‌آمد و شور و شوق درونی نسبت به آزادی، تنفر از ظلم قاجار به اهل کرمان، معاشرت با میرزا آقاخان کرمانی، مطالعه آثار منادیان آزادی مانند میرزا ملکم‌خان و مستشارالدوله، و گرایش به مجتهدین مخالف استبداد، او را به فعالیت‌های سیاسی کشاند. پس از قتل ناصرالدین شاه توسط میرزا رضا کرمانی، کرمانی‌های مقیم تهران اهانت‌های شدیدی تحمل کردند و برخی نام خانوادگی خود را تغییر دادند، که این امر بر او تأثیر گذاشت. او در تهران، به تدریس دروس سطح، شرح لمعه، عربی، صرف، نحو، ادبیات و ریاضیات پرداخت.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":0" />


== فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی ==
=== قیام‌های محلی ===
در دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، مقاومت‌های مردمی در شهرهای مختلف گسترش یافت. در تبریز، ستارخان و باقرخان با تشکیل کمیته‌های مخفی، در برابر نیروهای قزاق ایستادگی کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، این قیام‌ها را مشروع دانستند و به اتحاد مشروطه‌خواهان کمک کردند. مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، با افشای سرکوب‌ها، روحیه مقاومت را تقویت کردند. این قیام‌ها پایه‌های استبداد را سست نمودند.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":2" />


=== پیوستن به حوزه طباطبایی و لقب ناظم‌الاسلام ===
=== فتح تهران ===
ورود به حوزه درس آیت‌الله سید محمد طباطبایی، سرشناس‌ترین روحانی مشروطه‌خواه و رهبر جنبش مشروطه، نقطه عطفی در زندگی او بود. ناظم‌الاسلام او را «مؤسس مشروطیت ایران» می‌دانست. طباطبایی مدرسه حاج رجبعلی (در محله سنگلج تهران، امروزه حوالی پارک شهر) را تأسیس کرد و هر روز در آنجا حوزه درسی تشکیل داد. ناظم‌الاسلام مسئولیت نظم و تدریس را بر عهده گرفت و به همین دلیل، به لقب ناظم‌الاسلام شهرت یافت. این لقب بعدها به فرمان اتابک (علی‌اصغر خان صدراعظم) رسمی شد. در این دوره، شاهد واگذاری امتیاز تالبوت در زمان ناصرالدین شاه بود و به عنوان شاهد عینی، مسائل و حوادث مرتبط را مشاهده کرد. او همزمان، جذب افکار جدید در لباس آزادی‌خواهی، قانون‌خواهی و مشروطه‌خواهی شد.<ref name=":3" /><ref name=":2" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":5" />  
در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م)، نیروهای مشروطه‌خواه از تبریز، رشت، و اصفهان تهران را فتح کردند. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناه برد و از سلطنت خلع شد. احمدشاه، پسر ۱۲ساله او، تاجگذاری کرد و نایب‌السلطنه‌ای برای اداره کشور تعیین شد. عباس میرزا معزالسلطنه، این پیروزی را نتیجه اتحاد مردم و گروه‌های محلی می‌داند. فتح تهران مشروطیت را احیا کرد، هرچند مذاکرات پس از فتح تحت تأثیر دخالت‌های خارجی، به‌ویژه روسیه، قرار داشت.<ref name=":5" /><ref name=":1" />  


=== نقش در جنبش مشروطه و حوادث کلیدی ===
== دیدگاه مورخان ==
در آستانه انقلاب مشروطیت، ناظم‌الاسلام در جریانات سیاسی و اجتماعی پایتخت فعال بود. تشکیل مجلس شورای ملی، به توپ بستن مجلس اول، حوادث دوره استبداد صغیر، فتح تهران توسط مجاهدان ملی، عزل محمدعلی شاه و به تخت نشستن احمدشاه، از مهم‌ترین رویدادهایی بودند که او را به نواندیش سیاسی تبدیل کردند. او در کنار فعالان مشروطه دیدار و همفکری داشت و بیش از آنکه مرد سیاست باشد، نویسنده تحولات سیاسی بود. گرایش‌های سیاسی‌اش شامل ظلم‌ستیزی، رفع عقب‌ماندگی، انتقاد از جهل عمومی، آگاه‌سازی قشرها، ضرورت آزادی سیاسی، اجرای قانون، مشروطه‌خواهی، اعتدال و نفی خشونت بود. به عنوان مورخ سیاسی، تلاش‌های ملت در مبارزه با استبداد را بر اساس دیده‌ها و شنیده‌های مستقیم توصیف می‌کرد و معیاری برای راهنمایی انسان امروز از سرگذشت گذشته ارائه می‌داد. او روزنامه‌نگار بود و مدیر روزنامه‌های «نوروز» و «کوکب دری» (از سال سوم، ۱۳۲۵ قمری) شد.<ref name=":1" /><ref name=":0" /><ref name=":3" /><ref name=":4" />  
استبداد صغیر نقطه عطفی در تاریخ مشروطیت بود. برخی منابع مقاومت‌های مردمی و فتواهای علما را عامل احیای مشروطه می‌دانند. اما احمد کسروی در «تاریخ مشروطه ایران» معتقد است که اعدام‌هایی مانند [[شیخ فضل‌الله نوری]]، که از استبداد حمایت کرد، به رادیکالیسم سیاسی و شکاف اجتماعی منجر شد. دخالت روسیه، که از محمدعلی شاه حمایت کرد، و موضع دوگانه انگلیس بحران را تشدید نمود. خاطرات سید حسن تقی‌زاده نشان می‌دهد که اختلافات میان علما و روشنفکران، مانند شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی، به پیچیدگی‌ها افزود.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />  


=== فعالیت‌های روزنامه‌نگاری ناظم‌الاسلام ===
=== میراث ===
ناظم‌الاسلام کرمانی به عنوان روزنامه‌نگار، نقش مهمی در آگاه‌سازی جامعه در دوره مشروطه ایفا کرد. او از سال ۱۳۲۵ قمری مدیریت روزنامه‌های «نوروز» و «کوکب دری» را بر عهده داشت. این روزنامه‌ها به ترویج افکار مشروطه‌خواهانه، آزادی‌خواهی و قانون‌مداری اختصاص داشتند و به موضوعاتی چون ظلم‌ستیزی، ضرورت اصلاحات اجتماعی و سیاسی، و انتقاد از استبداد قاجار می‌پرداختند. ناظم‌الاسلام از این پلتفرم‌ها برای اطلاع‌رسانی درباره رویدادهای سیاسی، مانند تشکیل مجلس شورای ملی و تحصن‌های علما، استفاده می‌کرد. او با نثر ساده و روان خود، تلاش داشت تا قشرها مختلف جامعه را با مفاهیم مشروطیت و حقوق ملت آشنا کند. این فعالیت‌ها او را به یکی از چهره‌های برجسته روشنفکری مذهبی تبدیل کرد که از رسانه برای پیشبرد اهداف اصلاح‌طلبانه بهره می‌برد. دیدگاه‌های او در این روزنامه‌ها، از جمله تأکید بر اعتدال و نفی خشونت، با گرایش‌های سیاسی‌اش در «تاریخ بیداری ایرانیان» همخوانی داشت و به گسترش آگاهی عمومی کمک کرد.<ref name=":1" /><ref name=":4" /><ref name=":3" />
فتح تهران در سا ۱۲۸۸ ش، مجلس دوم را تشکیل داد و قانون اساسی را تقویت کرد. عباس میرزا معزالسلطنه در «انقلاب مشروطه ایران» این دوره را نماد قدرت مردم می‌داند. نقش علما و مطبوعات، مانند حبل‌المتین، الگویی برای مبارزات بعدی شد. اما نفوذ خارجی، به‌ویژه روسیه، ضعف استقلال ایران را نشان داد. با این حال اختلافات داخلی میان مشروطه‌خواهان چالش‌هایی برای دموکراسی ایجاد کرد. استبداد صغیر با نمایش مقاومت و محدودیت‌ها، آگاهی سیاسی مردم را افزایش داد و بر تاریخ ایران اثر گذاشت.<ref name=":3" /><ref name=":5" />  
 
=== سفر به عتبات و بازگشت ===
در ۱۳۱۲ قمری، برای خواندن فلسفه و بهره از محضر بزرگان، راهی عتبات عالیات شد و از حوزه درس میرزا محمدحسن شیرازی و میرزا محمدحسین نجفی اصفهانی (شهرستانی) بهره برد. چون از دست میرزای شیرازی، میرزای آشتیانی و سایر علمای دین و علم ایران، رخصت اجتهاد یافت. اما اندکی پس از حضور، به دلیل فوت میرزای شیرازی و ناسازگاری هوای آنجا، به تهران بازگشت.<ref name=":2" /><ref name=":0" /><ref name=":4" />
 
== آثار و میراث ==
 
=== کتاب‌های درسی و دیگر تألیفات ===
آثار مکتوب ناظم‌الاسلام عمدتاً کتاب‌های درسی مدارس دوره مشروطه بودند، از جمله «شمس‌التصاریف»، «شمس‌اللغات»، «خلاصه‌العوامل»، «مقامات حریری» (ترجمه) و «علائم‌الظهور» (درباره علائم ظهور امام زمان). این کتاب‌ها به موضوعاتی چون صرف و نحو عربی می‌پرداختند. آموزگاری تا پایان عمر یکی از افتخارات او بود و همواره به تدریس پرداخت.<ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":3" />
 
=== نقش آموزشی ناظم‌الاسلام ===
ناظم‌الاسلام کرمانی به عنوان معلم، نقشی برجسته در تربیت نسل جدید در دوره مشروطه داشت. او در مدرسه اسلام، که توسط آیت‌الله سید محمد طباطبایی تأسیس شده بود، مسئولیت تدریس دروسی چون صرف و نحو عربی، ادبیات فارسی و ریاضیات را بر عهده داشت. این مدرسه به ترویج افکار مشروطه‌خواهانه و آگاه‌سازی شاگردان درباره حقوق ملت و قانون‌مداری کمک می‌کرد. ناظم‌الاسلام با استفاده از جایگاه آموزشی خود، ایده‌های آزادی‌خواهی و اصلاحات اجتماعی را به شاگردان منتقل می‌کرد و به پرورش نسلی آگاه و متعهد به آرمان‌های مشروطه کمک نمود. او تا پایان عمر به حرفه آموزگاری افتخار می‌کرد و آن را بخشی از رسالت خود در بهبود وضعیت فرهنگی و اجتماعی ایران می‌دانست. فعالیت‌های آموزشی او مکمل آثار مکتوبش، مانند کتاب‌های درسی، بود که برای تربیت دانش‌آموزان دوره مشروطه تألیف شده بودند.<ref name=":4" /><ref name=":0" /><ref name=":3" />
 
=== تاریخ بیداری ایرانیان ===
[[پرونده:تاریخ بیداری ایرانیان.jpg|جایگزین=تاریخ بیداری ایرانیان|بندانگشتی|240x240پیکسل|تاریخ بیداری ایرانیان]]
مهم‌ترین و مشهورترین اثر او «تاریخ بیداری ایرانیان» است که پس از برقراری مشروطیت نگاشته شد و دوره جدیدی در تاریخ‌نگاری ایران گشود. این کتاب، بیشتر خاطرات روزانه از ذی‌الحجه ۱۳۲۲ تا رجب ۱۳۲۷ قمری، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی تصحیح شده است. بخش اول شامل مقدمه‌ای بلند (به حجم یک مجلد) و سه جلد است. مقدمه شرحی از زندگی رجال مبارز و معاصر مؤلف مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی، میرزا رضا کرمانی، روحانیانی چون سید محمد طباطبایی، و دولت‌مردانی ترقی‌خواه چون امیرکبیر و میرزا حسین‌خان سپهسالار است. ناظم‌الاسلام نقطه آغازین ترقی ایرانیان را دوران صدارت امیرکبیر می‌داند. او شرح مبسوطی در کتاب بیداری ایرانیان از امتیازنامه رژی، دعوای علما و دربار، و نامه‌ها و تلگرام‌های فراوان دو گروه آورده است.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":1" />
 
جلدهای یکم تا سوم بیداری ایرانیان، رویدادهایی از ذی‌الحجه ۱۳۲۲ تا رمضان ۱۳۲۴ قمری، شامل مباحث انجمن مخفی، واقعه کرمان و غوغای متشرعه و شیخیه، واقعه عمارت بانک یا مدرسه چال، تاریخچه وضع ارامنه، شایعه تکفیر مظفرالدین شاه به فتوای سید عبدالله بهبهانی به جرم تحریک ارامنه به قتل سلطان عبدالحمید، هجرت علما به آرامگاه عبدالعظیم و سپس قم، تحصن در سفارت انگلیس، صدور فرمان مشروطیت، و ذکر نام روزنامه‌ها و مدارس دوره مظفری. ناظم‌الاسلام کوشید رویدادها را روزبه‌روز بنویسد. جلد دوم (جلدهای چهارم و پنجم، اضافات و ملحقات)، وقایع شوال ۱۳۲۴ تا رجب ۱۳۲۷، گزارش‌ها تا بیستم صفر ۱۳۲۵ برای چاپ آماده بود، اما با مخالفت [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] و رویارویی شاه و ملت، از نشر خودداری کرد. از جمادی‌الاولی ۱۳۲۶، پس از بستن مجلس به توپ (یوم التوپ) و تعطیلی مشروطه، لحن را احتیاطی کرد. مضمون، منابع (اسناد و گزارش‌های مستقیم)، و سبک منثور ساده و روان، این اثر را بی‌سابقه کرد. او از ناصرالدین و مظفرالدین شاه به عنوان دمدمی‌مزاج و ساده‌لوح یاد می‌کند.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":2" />
 
=== سبک و اهمیت «تاریخ بیداری ایرانیان» ===
کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» نه تنها به دلیل محتوای غنی، بلکه به سبب سبک نگارش و منابع مورد استفاده، اثری بی‌سابقه در تاریخ‌نگاری ایران محسوب می‌شود. ناظم‌الاسلام این اثر را با نثری ساده، روان و قابل فهم برای عموم نگاشت که از سبک‌های پیچیده و متکلف رایج در آن دوره فاصله داشت. او برای نگارش از منابع دست‌اول مانند اسناد رسمی، تلگرام‌های علما و دربار، گزارش‌های مستقیم شاهدان عینی، و مکاتبات سیاسی استفاده کرد. این منابع، که شامل نامه‌های محرمانه و گزارش‌های انجمن‌های مخفی بود، به کتاب اعتباری تاریخی بخشید. سبک وقایع‌نگاری روزبه‌روز او، که از ذی‌الحجه ۱۳۲۲ تا رجب ۱۳۲۷ قمری را دربرمی‌گیرد، امکان ثبت دقیق تحولات مشروطه را فراهم کرد. این اثر به عنوان منبعی کلیدی برای مطالعه تاریخ مشروطیت شناخته می‌شود، زیرا جزئیاتی از مذاکرات سیاسی، تحصن‌ها، و جدال‌های میان ملت و دربار ارائه می‌دهد که در دیگر منابع کمتر یافت می‌شود. ناظم‌الاسلام با این کتاب، دوره جدیدی در تاریخ‌نگاری ایران گشود و الگویی برای ثبت تاریخ به صورت بی‌طرفانه و مستند ارائه داد. اهمیت این اثر در بازتاب عینی رویدادها و حفظ میراث مبارزات ملت ایران برای نسل‌های آینده است.<ref name=":3" /><ref name=":2" /><ref name=":0" />
 
=== دیدگاه‌های سیاسی و سبک کلی آثار ===
ناظم‌الاسلام نظریه‌پرداز یا فیلسوف سیاسی نبود، بلکه دارای گرایش‌های عمومی سیاسی بود و به تأمل مستقل در امر سیاسی نپرداخت. در لابه‌لای وقایع‌نگاری، دیدگاه‌هایی چون ظلم‌ستیزی، رفع عقب‌ماندگی، انتقاد از جهل، آگاه‌سازی، آزادی سیاسی، قانون، مشروطه‌خواهی، اعتدال و نفی خشونت را بیان کرد. او را می‌توان روشنفکر مذهبی عرف‌گرا، آزادی‌خواه، اصلاح‌طلب و مبارز معرفی کرد که در نوشته‌ها از روابط و جدل‌های دو قدرت مذهبی و سیاسی پرده برمی‌داشت. در واقع تلاش ناظم‌الاسلام در بهبود وضعیت سیاسی و اجتماعی مملکت بود.<ref name=":1" /><ref name=":4" /><ref name=":3" />
 
== سال‌های پایانی و درگذشت ==
ناظم الاسلام پس از کسب تجربیات فراوان و به علت بالا رفتن سن، در ۱۳۳۰ قمری به زادگاه کرمان بازگشت. او ریاست دادگاه تجدیدنظر شهر را بر عهده گرفت و تا پایان عمر در آنجا ماند.<ref name=":4" /><ref name=":3" /><ref name=":5" />
 
=== فعالیت‌های قضایی در کرمان ===
پس از بازگشت به کرمان در سال ۱۳۳۰ قمری، ناظم‌الاسلام کرمانی به عنوان رئیس دادگاه تجدیدنظر شهر منصوب شد. او در این جایگاه، با بهره‌گیری از تجربیاتش در تهران و آگاهی از مفاهیم مشروطه‌خواهی، به رسیدگی عادلانه به پرونده‌های قضایی پرداخت. گرچه اطلاعات محدودی درباره جزئیات فعالیت‌های قضایی او در دست است، اما منابع نشان می‌دهند که او به عنوان قاضی، رویکردی منصفانه و اصلاح‌طلبانه داشت و تلاش کرد تا عدالت را در زادگاه خود برقرار کند. این نقش، مکمل فعالیت‌های پیشین او در زمینه آموزش و روزنامه‌نگاری بود و نشان‌دهنده تعهد او به بهبود جامعه بود.<ref name=":4" /><ref name=":5" />
 
=== درگذشت ===
ناظم‌الاسلام در ۱۳۳۷ قمری (۱۲۹۸ خورشیدی، ۱۹۱۹ میلادی)، بر اثر همه‌گیری آنفلوانزا در کرمان، درگذشت. میراث او به عنوان شاهد عینی مشروطیت، تاریخ‌نگار بی‌باک و معلم، در ثبت تحولات برای نسل‌های آینده ماندگار است.<ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":0" />  


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۷ اکتبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۰:۲۹

برای صفحه تمرین.jpg
استبداد صغیر
بخشی از جنبش مشروطه ایران
استبداد صغیر.jpg
تاریخ۲ تیر ۱۲۸۷ تا ۲۵ تیر ۱۲۸۸ (۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق)
مکانتهران، تبریز، رشت، اصفهان، ایران
علت‌هامخالفت محمدعلی شاه با مشروطیت، حمایت روسیه از استبداد
روش‌هاسرکوب سیاسی، بمباران مجلس، قیام‌های مردمی، مبارزه مسلحانه
نتیجهفتح تهران، خلع محمدعلی شاه، تاجگذاری احمدشاه، احیای مشروطیت
طرف‌های درگیری مدنی
مشروطه‌خواهان
توده مردم
مجاهدان تبریز، رشت، و اصفهان
علمای عتبات (آخوند خراسانی، میرزا حسین نائینی)
روشنفکران (تقی‌زاده)
طرفداران استبداد
محمدعلی شاه
نیروهای قزاق
برخی علما (شیخ فضل‌الله نوری)
چهره‌های شاخص
ستارخان
باقرخان
صمصام‌السلطنه
محمدولی خان تنکابنی
آخوند خراسانی
محمدعلی شاه
تلفات
صدها کشته از مشروطه‌خواهان
کشته‌شدگان نیروهای دولتی و قزاق

استبداد صغیر، (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش، ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق) دوره‌ای بحرانی در تاریخ مشروطیت ایران بود که با تلاش محمدعلی شاه قاجار برای بازگرداندن قدرت مطلقه و انحلال مجلس شورای ملی آغاز شد. این دوره با به توپ بستن مجلس در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م) شروع شد و با سرکوب گسترده آزادی‌خواهان، تبعید نمایندگان، و اعدام برخی علما ادامه یافت. محمدعلی شاه، با حمایت نیروهای قزاق و روسیه، حکومتی استبدادی تشکیل داد، اما مقاومت‌های مردمی در تبریز، رشت، و اصفهان، به رهبری چهره‌هایی چون ستارخان و صمصام‌السلطنه، این استبداد را به چالش کشید. علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی، با فتواهای جهاد، و مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، به بسیج مردم کمک کردند. نقش خارجی‌ها، به‌ویژه حمایت روسیه از شاه و موضع دوگانه انگلیس، بحران را پیچیده کرد. این دوره با فتح تهران در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م) پایان یافت که به خلع محمدعلی شاه و تاجگذاری احمد شاه منجر شد. نقدهای مثبت این دوره را پیروزی مقاومت مردمی می‌دانند، در حالی که منتقدان به دخالت خارجی و رادیکالیسم پس از فتح اشاره دارند. استبداد صغیر جنبش مشروطه را احیا کرد و آگاهی سیاسی مردم را تقویت نمود.[۱][۲][۳]

زمینه‌های استبداد صغیر

انقلاب مشروطیت در سال ۱۲۸۵ ش، با فرمان مظفرالدین شاه، مجلس شورای ملی و قانون اساسی را تأسیس کرد. این تحول، نوید دموکراسی می‌داد، اما محمدعلی شاه، که در ۱۲۸۵ ش به تخت نشست، از ابتدا مخالف مشروطه بود و خواستار قدرت مطلقه بود. او با حمایت روسیه، که به دنبال حفظ منافع خود بود، علیه مجلس توطئه کرد. علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، با فتواهای حمایتی، مشروطه را تقویت کردند. مطبوعات، مانند حبل‌المتین، توطئه‌های شاه را افشا کردند و افکار عمومی را بسیج نمودند.[۲][۴][۳]

آغاز بحران

 
به توپ‌بستن مجلس

در ۲ ذی‌القعده ۱۳۲۶ ق (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م)، محمدعلی شاه با نیروهای قزاق و حمایت روسیه، مجلس را بمباران کرد. این اقدام ده‌ها نفر را کشت و نمایندگان را تبعید یا زندانی کرد. شاه حکومتی استبدادی تشکیل داد و آزادی‌خواهان را سرکوب نمود. انگلیس، با موضعی دوگانه، از شاه حمایت کرد تا نفوذ روسیه را تعدیل کند. خاطرات سید حسن تقی‌زاده نشان می‌دهد که روشنفکران، مانند خودش، در این دوره به تبعید رفتند و مقاومت را از خارج سازماندهی کردند.[۱][۵][۶]

رویدادهای کلیدی

سرکوب و مقاومت

محمدعلی شاه سرکوب گسترده‌ای را آغاز کرد و صدها نفر در تهران کشته یا زندانی شدند. در تبریز، ستارخان و باقرخان با کمیته‌های مخفی مقاومت کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی، این قیام‌ها را مشروع دانست. مطبوعات تبعیدی، مانند صور اسرافیل، روحیه مقاومت را حفظ کردند.[۱][۳]

نقش خارجی‌ها

روسیه با اعزام نیرو از محمدعلی شاه حمایت کرد. قرارداد ۱۹۰۷، که ایران را به مناطق نفوذ تقسیم کرد، این دخالت را تسهیل نمود. انگلیس ابتدا از شاه حمایت کرد، اما بعدها به مشروطه‌خواهان نزدیک شد. بر اساس خاطرات حسن تقی‌زاده، روشنفکران تبعیدی از طریق مطبوعات، مانند حبل‌المتین، دخالت خارجی را افشا کردند. این پیچیدگی‌ها بحران را بین‌المللی کرد.[۵][۶]

پایان استبداد صغیر

قیام‌های محلی

در دوره استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، مقاومت‌های مردمی در شهرهای مختلف گسترش یافت. در تبریز، ستارخان و باقرخان با تشکیل کمیته‌های مخفی، در برابر نیروهای قزاق ایستادگی کردند. در رشت، جنگلی‌ها به رهبری سپهدار تنکابنی و در اصفهان، بختیاری‌ها به رهبری صمصام‌السلطنه قیام کردند. فتواهای علمای عتبات، مانند آخوند خراسانی و میرزا حسین نائینی، این قیام‌ها را مشروع دانستند و به اتحاد مشروطه‌خواهان کمک کردند. مطبوعات تبعیدی، مانند حبل‌المتین، با افشای سرکوب‌ها، روحیه مقاومت را تقویت کردند. این قیام‌ها پایه‌های استبداد را سست نمودند.[۴][۱][۳]

فتح تهران

در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ق (۱۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م)، نیروهای مشروطه‌خواه از تبریز، رشت، و اصفهان تهران را فتح کردند. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناه برد و از سلطنت خلع شد. احمدشاه، پسر ۱۲ساله او، تاجگذاری کرد و نایب‌السلطنه‌ای برای اداره کشور تعیین شد. عباس میرزا معزالسلطنه، این پیروزی را نتیجه اتحاد مردم و گروه‌های محلی می‌داند. فتح تهران مشروطیت را احیا کرد، هرچند مذاکرات پس از فتح تحت تأثیر دخالت‌های خارجی، به‌ویژه روسیه، قرار داشت.[۶][۲]

دیدگاه مورخان

استبداد صغیر نقطه عطفی در تاریخ مشروطیت بود. برخی منابع مقاومت‌های مردمی و فتواهای علما را عامل احیای مشروطه می‌دانند. اما احمد کسروی در «تاریخ مشروطه ایران» معتقد است که اعدام‌هایی مانند شیخ فضل‌الله نوری، که از استبداد حمایت کرد، به رادیکالیسم سیاسی و شکاف اجتماعی منجر شد. دخالت روسیه، که از محمدعلی شاه حمایت کرد، و موضع دوگانه انگلیس بحران را تشدید نمود. خاطرات سید حسن تقی‌زاده نشان می‌دهد که اختلافات میان علما و روشنفکران، مانند شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی، به پیچیدگی‌ها افزود.[۱][۲][۳]

میراث

فتح تهران در سا ۱۲۸۸ ش، مجلس دوم را تشکیل داد و قانون اساسی را تقویت کرد. عباس میرزا معزالسلطنه در «انقلاب مشروطه ایران» این دوره را نماد قدرت مردم می‌داند. نقش علما و مطبوعات، مانند حبل‌المتین، الگویی برای مبارزات بعدی شد. اما نفوذ خارجی، به‌ویژه روسیه، ضعف استقلال ایران را نشان داد. با این حال اختلافات داخلی میان مشروطه‌خواهان چالش‌هایی برای دموکراسی ایجاد کرد. استبداد صغیر با نمایش مقاومت و محدودیت‌ها، آگاهی سیاسی مردم را افزایش داد و بر تاریخ ایران اثر گذاشت.[۴][۶]

منابع

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ انقلاب مشروطه - از استبداد صغیر تا فتح تهران - مشروطه
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ استبداد صغیر - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ کتاب «تاریخ مشروطه ایران» - احمد کسروی
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ داستان استبداد صغیر - حوزه
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ خاطرات تقی‌زاده از دوران استبداد صغیر - تاریخ ایرانی
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ کتاب «انقلاب مشروطه ایران» - عباس میرزا معزالسلطنه
برگرفته از «https://www.iran-pedia.org/w/index.php?title=کاربر:Khosro/صفحه_تمرین&oldid=81683»