کاربر:Khosro/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۴۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]]
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|بندانگشتی|1148x1148پیکسل]]
{{جعبه زندگینامه
{{جعبه اطلاعات سیاست‌مدار
| اندازه جعبه      =
| نام              = میرزا حسن مستوفی‌الممالک
| عنوان            =  
| تصویر           = مستوفی الممالک؛2.jpg
| تصویر             = اسماعیل امیرخیزی.jpg
| شرح تصویر       = میرزا حسن مستوفی‌الممالک آشتیانی
| اندازه تصویر     =  
| نام کامل        =  
| عنوان تصویر      =محمد اسماعیل امیرخیزی
| معروف به         = مستوفی‌الممالک
| تاریخ مرگ         = ۲۷ بهمن ۱۳۴۴
| نام مستعار      = آقا
| مکان مرگ          = تهران
| زادروز          = ۱۲۵۳ خورشیدی
| عرض جغرافیایی محل دفن =  
| شهر تولد        = تهران
| طول جغرافیایی محل دفن =  
| کشور تولد        = ایران
| latd =  
| تاریخ مرگ        = ۶ شهریور ۱۳۱۱ خورشیدی
| latm =  
| شهر مرگ          = تهران
| lats =  
| کشور مرگ        = ایران
| latNS =  
| نام همسر         = عصمت‌الدوله (دختر ناصرالدین شاه قاجار)
| longd =
| فرزندان          = فرزندان متعدد
| longm =
| خویشاوندان سرشناس = میرزا یوسف مستوفی‌الممالک (پدر، صدراعظم ناصرالدین شاه)
| longs =
| تحصیلات          = صرف و نحو عربی، ادبیات، شرعیات، زبان فرانسه
| longEW =
| دین             = اسلام (گرایش‌های صوفیانه)
| محل زندگی         = تبریز، تهران، استانبول، برلین، بغداد
| حزب سیاسی        =
| ملیت              =  
| سمت              = نخست‌وزیر ایران (شش دوره: ۱۲۸۹–۱۳۰۶ خورشیدی)
| نژاد              =
وزیر مالیه
| تابعیت            =  
وزیر جنگ (چند دوره)
| تحصیلات          = مکتب‌خانه‌های تبریز (ادب فارسی و عربی)
وزیر دربار احمد شاه
| دانشگاه          =
| پست‌های قبلی      = صدراعظم موقت، موسس و عضو مجمع انسانیت
| پیشه             = نویسنده، شاعر، مورخ، ادیب، معلم
| فعالیت‌ها         =  
| سال‌های فعالیت    = ۱۲۸۲–۱۳۴۴
| قبل از           =
| کارفرما          = وزارت معارف
| بعد از           =
| نهاد              = انجمن ایالتی آذربایجان، کمیته میلیون ایرانی
| وب‌گاه رسمی      =
| نماینده          = نماینده اردبیل در انجمن ایالتی آذربایجان
| امضا            =
| شناخته‌شده برای    = نقش در نهضت مشروطیت، همکاری با ستارخان و خیابانی، آثار تاریخی و ادبی
| زیرنویس          =
| نقش‌های برجسته    = منشی و مستشار ستارخان، عضو هیئت مدیره قیام آزادیستان
}}
| سبک              = قصیده‌سرایی، نثر تاریخی
'''میرزا حسن مستوفی‌الممالک آشتیانی'''، (متولد سال ۱۲۵۳، تهران - درگذشته ۶ شهریور ۱۳۱۱، تهران) یکی از برجسته‌ترین رجال سیاسی و دولتمردان دوران قاجار و اوایل پهلوی، نمادی از وطن‌دوستی، پاک‌دستی و تلاش برای اصلاحات اداری و سیاسی ایران بود. او سومین پسر میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، صدراعظم [[ناصرالدین شاه]]، در رمضان ۱۲۹۱ هجری قمری (۱۲۵۳ خورشیدی) در تهران به دنیا آمد. خاندان مستوفی بیش از یک قرن مقام مستوفی‌الممالک (وزیر دارایی) را در اختیار داشتند و میرزا حسن در ده‌سالگی این لقب را از پدر به ارث برد. تحصیلات مقدماتی او تحت نظر معلم سرخانه و محمودخان ملک‌الشعرا، شامل صرف و نحو عربی، ادبیات و شرعیات بود. او زبان فرانسه را به خوبی می‌دانست و گرایش‌های صوفیانه‌ای داشت که بر رفتار بزرگ‌منشانه‌اش تأثیر گذاشت. عموم مردم او را «آقا» خطاب می‌کردند که نشانه‌ای از احترام عمومی به شخصیت ملی‌اش بود.
| تأثیرگذاران      = ستارخان، شیخ محمد خیابانی، سیدحسن تقی‌زاده
| تأثیرپذیرفتگان    = محمدحسین شهریار
| شهر خانگی         =  
| تلویزیون          =
| لقب              = هنر، گرامی
| حزب              =
| جنبش              = نهضت مشروطیت، قیام آزادیستان
| مخالفان           =  
| هیئت              =
| دین              =اسلام
| مذهب              =
| منصب              = رئیس دارالفنون، رئیس فرهنگ آذربایجان
| مکتب              =
| آثار              = قیام آذربایجان و ستارخان، تاریخ فرهنگ و ادب آذربایجان، تصحیح بوستان سعدی، تصحیح دیوان عنصری، قطعات منتخبه زبان فارسی
| خویشاوندان سرشناس =
| فرزندان           =  
| جوایز            =
| امضا              =  
| اندازه امضا       =
| وبگاه             =  
| پانویس            =  
| اتهام‌ها        =
| مجازات            =
|نام=محمد اسماعیل امیرخیزی|تاریخ تولد=۱۹ آذر ۱۲۵۵|مکان تولد=تبریز، محله امیرخیز}}
'''محمد اسماعیل امیرخیزی'''، (متولد ۱۹ آذر ۱۲۵۵، تبریز - درگذشته ۲۷ بهمن ۱۳۳۴، تهران) متخلص به هنر و گرامی، فرزند محمدتقی، نویسنده، شاعر، پژوهشگر، ادیب، محقق، مورخ و از رجال برجسته [[جنبش مشروطه ایران|نهضت مشروطیت ایران]]، در محله امیرخیز تبریز زاده شد. او تا ۱۴ سالگی مقدمات ادب فارسی و عربی را در مکتب‌خانه‌های تبریز فرا گرفت و سپس در تجارتخانه پدرش (دکان بزازی) مشغول به کار شد. اسماعیل امیرخیزی در سن ۲۷ سالگی به حج رفت و در استانبول با مفاهیم مشروطه و جمهوری از طریق جراید و گفتگوها آشنا شد. از آغاز نهضت مشروطیت به آزادی‌خواهان پیوست و به عنوان نماینده اردبیل در انجمن ایالتی آذربایجان شرکت کرد. پس از اعتبار یافتن سردار ملّی [[ستارخان]]، به عنوان منشی ظاهری و مستشار باطنی او منصوب شد و در دستگاه او عاملی مؤثر بود.


پس از افتتاح مجلس شورای ملی دوره دوم، همراه ستارخان به تهران رفت، اما پس از حادثه پارک اتابک (تیرخوردن ستارخان)، با اجازه او به تبریز بازگشت. در ۱۳۳۰ قمری/۱۹۱۲ میلادی به دلیل تجاوز روس‌ها و فشار استبداديان به استانبول هجرت کرد، سپس به دعوت [[سیّدحسن تقی‌زاده|سیدحسن تقی‌زاده]] به برلین رفت و در کمیته میلیون ایرانی فعالیت کرد. در ۱۳۳۳ قمری/۱۹۱۵ میلادی برای کمک به میلیون به بغداد رفت، اما پس از سقوط بغداد به دست انگلیس، به استانبول بازگشت و دو سال ماند. پس از ۷ سال دوری، با خروج روس‌ها از آذربایجان، به تبریز بازگشت و در ۱۲۹۸ شمسی به وزارت معارف پیوست و در دبیرستان محمودیه تدریس کرد. محمداسماعیل امیرخیزی به [[شیخ محمد خیابانی]] پیوست و با پیشنهاد او به هیئت مدیره قیام درآمد؛ پیشنهاد تغییر نام آذربایجان به آزادیستان از او بود. از یاران و مشاوران شیخ بود و در انتخاب ریاست گارد ملی، کلنل [[محمدتقی‌ پسیان|محمدتقی خان پسیان]] را پیشنهاد داد (هرچند سید مرتضی دیبا منصوب شد). او در فرستادن مجاهدان به اهر، پیشنهاد نگهداشتن نیروها در پل آجی را داد. پس از قتل خیابانی، از سیاست کناره گرفت و به امور فرهنگی روی آورد.
میرزا حسن مستوفی‌الممالک در جوانی، پس از تضعیف موقعیت خانوادگی در دربار [[مظفرالدین شاه]]، به اروپا سفر کرد و پنج تا هفت سال اقامت داشت. این دوره بر افکار او تأثیر عمیقی گذاشت و ثروت پدری را در زندگی اشرافی از دست داد. بازگشت او در سال ۱۳۲۵ ق به ایران، همزمان با [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] بود و به اصرار [[میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم|اتابک]] اعظم، وارد سیاست شد. او مجمع انسانیت را تشکیل داد و با دکتر مصدق فعالیت کرد. او تا بمباران مجلس، وزیر جنگ بود و پس از فتح تهران، وزیر مالیه کابینه سپهدار و سپس وزیر دربار [[احمد شاه]] شد. مستوفی‌الممالک شش بار (از ۱۳۲۸ ق تا ۱۳۳۶ ق) نخست‌وزیر گردید و در دوره‌های مختلف، وزیر جنگ، داخله، مالیه و مشاور بود. دوره‌های نخست‌وزیری او با رویدادهای کلیدی همراه بود: ترور [[سید عبدالله بهبهانی]]، [[میرزا محمدعلی خان تربیت|محمدعلی تربیت]] و مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله؛ جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط روس، انگلیس و عثمانی؛ تهدید پایتخت توسط روس‌ها؛ مهاجرت به کرمانشاه و اسلامبول؛ تعطیلی مجلس سوم؛ قحطی بزرگ ۱۲۹۷؛ ترور نافرجام [[سید حسن مدرس]]؛ خلع سلاح مجاهدین؛ استخدام مستشاران خارجی؛ پاسخ به اولتیماتوم انگلیس؛ اعلام بی‌طرفی در جنگ جهانی اول؛ رد پیشنهاد انگلیس برای قوای متحدالشکل؛ تأسیس ذوب‌آهن و کتابخانه ملی؛ قانون نظام وظیفه؛ اصلاح حقوق مستخدمین و کسر حقوق کارمندان.


تا ۱۳۱۴ شمسی، اسماعیل امیرخیزی اداره مدرسه فردوسی را بر عهده داشت، سپس به تهران رفت و ریاست دارالفنون را عهده‌دار شد. در ۱۳۲۱ شمسی به تبریز بازگشت و ریاست فرهنگ آذربایجان را بر عهده گرفت، اما دو سال بعد به تهران آمد و از ۱۳۲۵ شمسی دوباره ریاست دارالفنون را بر عهده داشت. در ۱۳۲۸ شمسی بازنشسته شد و در ۲۷ بهمن ۱۳۴۴ شمسی، در تهران درگذشت و در بهشت زهرا دفن شد. آثارش شامل تصحیح بوستان [[سعدی]]، تصحیح دیوان عنصری، قیام آذربایجان و ستارخان، تاریخ فرهنگ و ادب آذربایجان، قطعات منتخبه زبان فارسی و اشعار و مقالات متعدد در جراید است. اسماعیل امیرخیزی معلم شهریار بود و تأثیرگذار بر ادبیات آذربایجان؛ تأکید بر حفظ زبان فارسی، تعلیم دختران، تشکیل شورای فرهنگ، و آموزش بزرگسالان داشت. با وجود مجاهدات، قربانی توطئه سکوت شد و نامش در سایه ستارخان و خیابانی قرار گرفت.<ref name=":0">[https://www.iichs.ir/fa/news/1041/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C محمد اسماعیل امیرخیزی - پژوهشکده تاریخ معاصر]</ref><ref name=":1">[https://hamnava.ir/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%B2%D9%88%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B4%D8%B4-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D9%85 امیرخیزی، معلمی که زود فراموشش کردیم! - هم‌نوا]</ref><ref name=":2">[https://www.cgie.org.ir/fa/article/225766/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C امیرخیزی - مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی]</ref><ref name=":3">[https://nasrnews.ir/detail/36428/%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D8%8C-%DB%8C%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%DB%8C%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D8%AE%D8%A7%D9%86 اسماعیل امیرخیزی، یار و یاور ستارخان - نصرنیوز]</ref><ref name=":4">[https://azarpazhouh.ir/1403/slider/%d9%85%d8%b4%d8%b1%d9%88%d8%b7%d9%87-2/ نقش «اسماعیل امیرخیزی» در مشروطیت - آذرپژوه]</ref><ref name=":5">[https://azariha.org/11448/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D8%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B7%D8%A6%D9%87-%D8%B3%DA%A9%D9%88%D8%AA/ امیرخیزی، قربانی «توطئه سکوت» - آذری‌ها]</ref><ref name=":6">[https://shanjaan.ir/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%DB%8C%D8%B2%DB%8C-%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%D9%86%D8%AF%D9%87-%D9%88-%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4/ محمد اسماعیل امیرخیزی نویسنده و پژوهشگر - شانجان]</ref>
میرزا حسن در دوره پنجم نخست‌وزیری (۵ بهمن ۱۳۰۱)، با مخالفت مدرس و سوسیالیست‌ها روبرو شد. مدرس او را «شمشیر مرصع» نامید و با [[احمد قوام|قوام‌السلطنه]] مقایسه کرد. مستوفی در نطق مشهور خود گفت: «نه آجیل می‌دهیم، نه آجیل می‌گیریم.» او پس از سه سال خانه‌نشینی، در ۱۶ خرداد ۱۳۰۵ ششمین بار نخست‌وزیر شد، اما در سال ۱۳۰۶ به دلیل اعتراض کارمندان به کسر حقوق، استعفا داد. او گرایش روسوفیلی داشت، اما وابستگی به روسیه نداشت. در عرصه فرهنگی، نیمی از ثروت را وقف کرد: باغ‌های ونک برای مدرسه عالی دختران (دانشگاه الزهرا) و در قحطی ۱۲۹۷، املاکی فروخت تا ۱۶۰ هزار نفر را نجات دهد. او ایده [[نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران|ملی شدن صنعت نفت ایران]] را مطرح کرد و کاپیتولاسیون را لغو نمود. مستوفی‌الممالک در ۶ شهریور ۱۳۱۱ (۲۵ ربیع‌الثانی ۱۳۵۱ ق) بر اثر سکته قلبی درگذشت و در آرامگاه خانوادگی‌اش در ونک دفن شد. کارنامه او ترکیبی از موفقیت‌ها (مانند بی‌طرفی در جنگ) و ناکامی‌ها (مانند سهل‌انگاری در برابر [[رضاشاه پهلوی|رضاخان]]) است، اما وجاهت ملی‌اش او را به آخرین سیاستمدار سنتی ایران تبدیل کرد.<ref name=":0">[https://www.iichs.ir/fa/news/947/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%81%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%A7%D9%84%DA%A9 میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک - پژوهشکده تاریخ معاصر] 1</ref><ref name=":1">[https://www.iichs.ir/fa/news/8262/%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1-%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%B1%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%A8%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%85%DB%8C-%D8%A2%D9%85%D8%AF شمشیر جواهرنشانی که برای روزهای سلام به‌کار می‌آمد - پژوهشکده تاریخ معاصر] 2</ref><ref name=":2">[https://www.edub.ir/education/view/19837:%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1%DB%8C+%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%81%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%A7%D9%84%DA%A9+%D8%AF%D8%B1+%D8%B3%D9%BE%D9%87%D8%B1+%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C+%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1 اثرگذاری مستوفی‌الممالک در سپهر سیاسی قاجار - بانک مقالات ایران]</ref><ref name=":3">[https://www.rouydad24.ir/fa/news/387533/%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%81%DB%8C-%D8%A2%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D9%86%D8%AA%DB%8C%7C-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%81%DB%8C-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%A8-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%86%D9%87-%D9%86%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%D8%A8%D9%86%D8%AF-%D8%AE%D9%88%D8%AF-%D8%B1%D8%A7-%D8%AA%D8%B4%DA%A9%DB%8C%D9%84-%D8%AF%D8%A7%D8%AF مستوفی چگونه در دوران التهاب، کابینه نیم‌بند خود را تشکیل داد؟ - رویداد ۲۴]</ref><ref name=":4">[http://pajoohe.ir/%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%81%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%81%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%A7%D9%84%DA%A9__a-39107.aspx حسن مستوفی (مستوفی الممالک) - پژوهه]</ref><ref name=":5">[https://www.ibna.ir/news/251479/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B2-%D9%88-%D9%86%D8%B4%DB%8C%D8%A8-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%81%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%A7%D9%84%DA%A9-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%86%D9%88%D9%87-%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D8%B4%D8%A7%D9%87 فراز و نشیب‌های زندگی مستوفی‌الممالک به روایت نوه ناصرالدین‌شاه - ایبنا]</ref>


== زندگی و تحصیلات ==
== خاندان و زندگی اولیه ==
محمد اسماعیل امیرخیزی، متخلص به هنر و گرامی، در ۱۹ آذر ۱۲۵۵ شمسی (۵ ذی‌الحجه ۱۲۹۴ قمری) در محله تاریخی امیرخیز تبریز، از محله‌های قدیمی و معروف این شهر، به دنیا آمد. پدرش، محمدتقی، تاجر بزازی بود و دکانی در بازار تبریز داشت. خانواده او از طبقه متوسط بودند و در محیطی فرهنگی و تجاری رشد کردند. محمد اسماعیل تا ۱۴ سالگی، به دلیل شرایط خانوادگی، در تجارتخانه پدرش مشغول به کار شد و در کنار آن به تحصیل پرداخت. این تجربه اولیه در بازار تبریز او را با فرهنگ و اجتماع شهر آشنا کرد و زمینه‌ساز گرایش‌های بعدی‌اش به مسائل اجتماعی و سیاسی شد. تبریز در آن دوره مرکز فعالیت‌های فکری و سیاسی بود که تأثیر زیادی بر شکل‌گیری شخصیت او داشت.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":6" /> 
[[پرونده:کودکی مستوفی‌الممالک.jpg|جایگزین=کودکی مستوفی‌الممالک|بندانگشتی|کودکی مستوفی‌الممالک]]
خاندان آشتیانی از خاندان‌های برجسته و اثرگذار در ساختار دیوانی عصر قاجار بود که منصب مستوفی‌الممالکی – به معنای وزارت مالیه و نظارت بر دخل‌وخرج دولت – را برای بیش از یک قرن در اختیار داشت. ریشه این خاندان به آشتیان در استان مرکزی بازمی‌گردد و اعضای آن به سبب مهارت در امور مالی و اداری، در دربار ناصرالدین شاه و جانشینانش جایگاه ویژه‌ای یافتند.


=== تحصیلات و رشد ادبی ===
میرزا حسن‌خان آشتیانی، معروف به مستوفی‌الممالک، از نسل سوم این خاندان بود که لقب مستوفی‌الممالکی را به صورت موروثی دریافت کرد. این منصب، تنها نماد اقتدار اقتصادی نبود، بلکه پلی میان سنت‌های دیوانی قدیم و تحولات مشروطه محسوب می‌شد و خاندان آشتیانی را در زمره نخبگان اداری و سیاسی قرار می‌داد.
محمد اسماعیل امیرخیزی در سال ۱۲۶۲ ش، در سن ۷ سالگی، وارد مکتب‌خانه‌ای در تبریز شد و مقدمات ادب فارسی و عربی را آموخت. در سال ۱۲۶۵ ش، به مکتب سید حسین زنوزی، یکی از برجسته‌ترین مکتب‌خانه‌های تبریز، رفت و در آنجا علوم ادبی و دینی را فراگرفت. این مکتب به دلیل حضور اساتید برجسته، نقش مهمی در تربیت ادیبان داشت. پس از اتمام دوره مکتب، او به تکمیل معلومات خود نزد اساتید بزرگ ادامه داد. استعداد فطری‌اش در شعر و ادب او را به یکی از ادیبان جوان و بنام آذربایجان تبدیل کرد. توانایی او در قصیده‌سرایی و نثر ادبی از همان جوانی مورد توجه قرار گرفت. این پایه ادبی بعدها در آثارش، مانند تصحیح متون کهن و نگارش تاریخ، نمود یافت. محیط فرهنگی تبریز، که در آن زمان مرکز نشر جراید و فعالیت‌های روشنفکری بود، به رشد فکری او کمک کرد.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":6" /> 


=== سفر حج و آشنایی با ایده‌های مشروطه ===
میرزا حسن مستوفی‌الممالک در سال ۱۲۵۴ خورشیدی (۱۲۹۲ قمری) در آشتیان – گرچه برخی منابع محل تولد او را تهران دانسته‌اند – به دنیا آمد و سومین پسر میرزا یوسف مستوفی‌الممالک آشتیانی، صدراعظم ناصرالدین شاه، بود. میرزا یوسف، از دولتمردان برجسته عصر ناصری، افزون بر مدیریت امور مالی، در سیاست‌های کلان دولت نیز نقش محوری داشت و مورد اعتماد شاه بود. درگذشت او در سال ۱۳۰۳ قمری، زمانی رخ داد که حسن حدود ۱۱–۱۲ سال داشت؛ رخدادی که علی‌رغم تلخی، سرآغاز ورود جدی او به عرصه قدرت شد.
در سال ۱۲۸۲ ش، در سن ۲۷ سالگی، محمد اسماعیل به سفر حج رفت. در بازگشت، چند روز در استانبول اقامت کرد و از طریق مطالعه جراید عثمانی و گفتگو با روشنفکران، با مفاهیم مشروطه و جمهوری آشنا شد. این تجربه نقطه عطفی در زندگی او بود، زیرا او را با اندیشه‌های آزادی‌خواهی و اصلاحات سیاسی آشنا کرد. این آشنایی زمینه پیوستن او به نهضت مشروطیت را فراهم کرد و دیدگاهش را نسبت به استبداد قاجاری تغییر داد. بازگشت او به تبریز با انگیزه مشارکت در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی همراه بود.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":6" /> 


== نقش در نهضت مشروطیت ==
در سال ۱۳۰۱ قمری، ناصرالدین شاه به پاس خدمات میرزا یوسف، لقب مستوفی‌الممالک را به حسن اعطا کرد و تمام مشاغل پدری را به او واگذار نمود. به دلیل سن کم، نیابت اداره امور به میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر (پدر دکتر مصدق) سپرده شد. هدایت‌الله، که پیش‌تر چند سال از کار برکنار بود، بار دیگر به صحنه بازگشت و موظف شد امور دیوانی را اداره کند و در جلسات رسمی، حسن نوجوان را همراهی و راهنمایی نماید. نقل کرده‌اند که گاه او را «مانند عروس» جلو می‌انداخت و خود عقب می‌ایستاد تا شأن ظاهری مستوفی‌الممالک حفظ شود. این دوره، هرچند دشوار، حسن را با ظرایف دستگاه دیوانی آشنا ساخت و به تثبیت لقب «آقا» در میان مردم انجامید. او علاقه‌مند به شطرنج، شکار، تعدد همسر و فرزند بود و در جوانی با دختر ناصرالدین‌شاه (عصمت‌الدوله) ازدواج کرد و صاحب فرزندان متعدد شد.


=== پیوستن به مشروطه‌خواهان و همکاری با ستارخان ===
تحصیلات و تربیت مستوفی‌الممالک در بستر همین محیط خانوادگی و دیوانی شکل گرفت. از حدود پنج‌سالگی، زیر نظر معلم سرخانه، به فراگیری صرف و نحو عربی، ادبیات فارسی و بخشی از علوم دینی روی آورد. نظارت بر تحصیل و تربیت او بر عهده محمودخان ملک‌الشعرا بود که نقشی فراتر از یک معلم صرف ایفا می‌کرد. در کنار این آموزش‌ها، او زبان فرانسه را نیز آموخت؛ مهارتی که بعدها در سفر اروپا و ارتباط با جهان جدید به کارش آمد.
محمد اسماعیل امیرخیزی از آغاز نهضت مشروطیت به جمع آزادی‌خواهان پیوست. در سال۱۲۸۶ ش، به طور رسمی به طرفداران مشروطیت ملحق شد و به عنوان نماینده اردبیل در انجمن ایالتی آذربایجان، که نهادی کلیدی برای هماهنگی مشروطه‌خواهان بود، شرکت کرد. پس از شهرت یافتن ستارخان به دلیل شجاعتش در دفاع از مشروطه، انجمن ایالتی او را به عنوان منشی ظاهری و مستشار باطنی ستارخان منصوب کرد. در دستگاه سردار ملی، نقش مشورتی او بسیار برجسته بود و ستارخان در بسیاری از تصمیم‌گیری‌ها به نظرات او تکیه می‌کرد. امیرخیزی با دانش ادبی و سیاسی خود، به تنظیم مکاتبات، هماهنگی فعالیت‌ها، و ارائه راهبردهای سیاسی کمک کرد. او در حفظ انسجام نیروهای مشروطه‌خواه در تبریز نقش مهمی داشت و به عنوان حلقه اتصال بین انجمن ایالتی و ستارخان عمل کرد. این همکاری نشان‌دهنده تعهد عمیق او به آرمان‌های مشروطیت بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":6" /> 


=== سفر به تهران و بازگشت به تبریز ===
تربیت خانوادگی، او را به درویش‌مسلکی، احترام به شعائر ملی و مذهبی و احساس غرور ملی سوق داد و همین خصلت‌ها، در کنار رفتار بزرگ‌منشانه‌اش، بعدها به او سیمایی «ملی» بخشید. این تربیت سنتی، در جوانی و در جریان سفر طولانی‌اش به اروپا – حدود هفت تا هشت سال اقامت در فرانسه و ایتالیا – با تجربه مستقیم تمدن غرب تکمیل شد و او را برای ایفای نقش در عرصه سیاست مشروطه آماده کرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />
پس از افتتاح مجلس شورای ملی دوره دوم در سال ۱۲۸۸ ش، محمد اسماعیل همراه ستارخان به تهران رفت تا در استقرار نظام مشروطه مشارکت کند. اما پس از حادثه پارک اتابک (۱۲۸۹ شمسی)، که در آن ستارخان تیر خورد و زخمی شد، امیرخیزی با اجازه او به تبریز بازگشت. این بازگشت به دلیل ناامنی‌های سیاسی و نیاز به ادامه فعالیت‌های مشروطه‌خواهانه در آذربایجان بود. او در تبریز به سازماندهی نیروهای محلی و حفظ روحیه آزادی‌خواهان کمک کرد. این دوره نشان‌دهنده وفاداری او به آرمان‌های مشروطه و رابطه نزدیکش با ستارخان بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />


=== هجرت به خارج و فعالیت‌های ملی ===
== سفر به اروپا و بازگشت ==
امیرخیزی در سال۱۲۹۱ ش، به دلیل تجاوز روس‌ها به آذربایجان و فشار استبداديان، محمد اسماعیل به استانبول هجرت کرد. در آنجا به دعوت سیدحسن تقی‌زاده به برلین رفت و در کمیته میلیون ایرانی، که گروهی از فعالان مشروطه‌خواه بود، فعالیت کرد. در سال ۱۲۹۴ ش، برای کمک به میلیون به بغداد سفر کرد، اما پس از سقوط بغداد به دست نیروهای انگلیسی، به استانبول بازگشت و دو سال در آنجا ماند. پس از خروج روس‌ها از آذربایجان در سال ۱۲۹۷، پس از ۷ سال دوری، به تبریز بازگشت. این دوره هجرت نشان‌دهنده تعهد او به مبارزه برای آزادی و استقلال ایران در سطح بین‌المللی بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":6" />  
در پی تضعیف موقعیت خانواده‌اش پس از جلوس مظفرالدین شاه و قدرت‌گیری اطرافیان آذربایجانی دربار، مستوفی در حدود ۲۶ سالگی، از مشاغل دولتی کناره گرفت و راهی اروپا شد. او حدود هفت تا هشت سال در کشورهایی چون فرانسه و ایتالیا اقامت داشت، با نظام‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی غرب آشنا شد و زبان فرانسه‌اش را تکمیل کرد. هرچند بخش مهمی از ثروت پدری را در زندگی اشرافی و تفریحات اروپایی از دست داد، این سفر تأثیری عمیق بر افکارش گذاشت و او را با اندیشه‌های مشروطه‌خواهانه و دموکراتیک آشنا کرد. او در پاریس با مظفرالدین شاه ملاقات کرد، اما تا پس از مرگ شاه بازنگشت.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />


== قیام خیابانی و فعالیت‌های سیاسی بعدی ==
== دوران مشروطه و مناصب اولیه ==
[[پرونده:مستوفی‌الممالک؛1.jpg|جایگزین=مستوفی‌الممالک، نفر اول سمت راست|بندانگشتی|231x231پیکسل|مستوفی‌الممالک، نفر اول سمت راست]]
پس از صدور فرمان مشروطیت در ۱۲۸۵ ش، میرزا حسن به اصرار اتابک اعظم (امین‌السلطان) به ایران بازگشت. او جمعیتی به نام «مجمع انسانیت» تشکیل داد، همراه [[دکتر محمد مصدق]] به فعالیت سیاسی پرداخت و تا بمباران مجلس در ۱۲۸۷ خورشیدی، چند بار وزارت جنگ را بر عهده داشت. پس از فتح تهران و خلقع محمدعلی شاه نیز در کابینه‌های مختلف، از جمله کابینه سپهدار اعظم، به وزارت مالیه و سپس وزارت دربار احمد شاه منصوب شد. با اعمال قدرت دموکرات‌ها، پس از استعفای دولت سپهدار، مستوفی‌الممالک به نخست‌وزیری رسید.


=== پیوستن به شیخ محمد خیابانی و نقش در قیام آزادیستان ===
مستوفی‌الممالک نماینده مجلس از تهران در ادوار اول تا چهارم بود و از لیدرهای جریان دموکرات با گرایش‌های سوسیالیستی به‌شمار می‌رفت. در مجموع، هشت بار رئیس‌الوزرا، شش بار وزیر جنگ، چهار بار وزیر داخله، دو بار وزیر مشاور و یک بار وزیر مالیه شد. انتصاب او به وزارت جنگ بدون سابقه نظامی بود، اما مهارت در تیراندازی و شکار، در آن دوران کافی تلقی می‌شد. او در کابینه‌های مشیرالسلطنه و ناصرالملک نیز وزیر جنگ بود.
محمد اسماعیل امیرخیزی در سال ۱۲۹۹ ش، به شیخ محمد خیابانی، رهبر قیام آزادیستان، پیوست. این قیام از ۱۷ فروردین تا ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ ش، با هدف اصلاحات سیاسی و استقلال آذربایجان از سلطه خارجی شکل گرفت. با پیشنهاد خیابانی، امیرخیزی به هیئت مدیره قیام ملحق شد و نقش مشورتی کلیدی ایفا کرد. او پیشنهاد تغییر نام آذربایجان به «آزادیستان» را مطرح کرد که نشان‌دهنده اعتقادش به آرمان‌های آزادی‌خواهی بود. در انتخاب رئیس گارد ملی، او کلنل محمدتقی خان پسیان را پیشنهاد داد، اما شیخ، سید مرتضی دیبا را منصوب کرد. هنگام اعزام ۲۰۰ مجاهد به اهر برای مقابله با نیروهای مخالف، امیرخیزی پیشنهاد کرد نیروها در پل آجی (محل استراتژیک نزدیک تبریز) نگه داشته شوند تا از پراکندگی جلوگیری شود. این پیشنهاد نشان‌دهنده هوش استراتژیک او بود. او در تنظیم مکاتبات و هماهنگی فعالیت‌های قیام نیز نقش داشت. پس از سرکوب قیام و قتل خیابانی در شهریور ۱۲۹۹، امیرخیزی از فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت و به امور فرهنگی و آموزشی روی آورد. این تصمیم احتمالاً به دلیل فشارهای سیاسی و ناامیدی از شکست قیام بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":4" /><ref name=":6" /> 


=== کناره‌گیری از سیاست و تمرکز بر فرهنگ ===
=== تشکیل مجمع انسانیت و فعالیت‌های اولیه ===
پس از قتل شیخ محمد خیابانی، محمد اسماعیل امیرخیزی به دلیل فضای سنگین سیاسی و سرکوب آزادی‌خواهان، از فعالیت‌های سیاسی فاصله گرفت. او تصمیم گرفت انرژی خود را صرف امور فرهنگی و آموزشی کند. این تغییر جهت نشان‌دهنده انعطاف او در حفظ آرمان‌هایش از طریق آموزش و ادبیات بود. در سال ۱۲۹۸ ش، پیش از قیام، به وزارت معارف پیوسته بود و این زمینه را برای فعالیت‌های بعدی‌اش فراهم کرد. او معتقد بود که آموزش و ترویج فرهنگ می‌تواند به تقویت هویت ملی و بیداری اجتماعی کمک کند، به‌ویژه در آذربایجان که تحت تأثیر تهاجمات خارجی و استبداد داخلی بود. این دوره نشان‌دهنده گذار او از مبارزه سیاسی به نقش‌آفرینی فرهنگی بود که بعدها در تدریس و نگارش آثارش نمود یافت.<ref name=":0" /><ref name=":3" /><ref name=":5" /><ref name=":6" />
پس از بازگشت از اروپا، میرزا حسن مستوفی‌الممالک به تشکیل انجمن‌های سیاسی و نظامی پرداخت. مجمع انسانیت یکی از نخستین سازمان‌های او بود که بر فعالیت‌های آزادی‌خواهانه تمرکز داشت. این فعالیت‌ها او را به سمت‌های کلیدی در دولت‌های مشروطه رساند و نقش واسطه بین دیوان‌سالاری قدیم و نظام جدید را ایفا کرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />


== فعالیت‌های آموزشی و مدیریت فرهنگی ==
== دوره‌های نخست‌وزیری ==
[[پرونده:میرزا حسن خان مستوفی الممالک.jpg|جایگزین=مستوفی‌الممالک در میان جمعی از رجال سیاسی دوران مشروطه|بندانگشتی|260x260پیکسل|مستوفی‌الممالک در میان جمعی از رجال سیاسی دوران مشروطه]]
میرزا حسن مستوفی‌الممالک شش بار نخست‌وزیر شد، که هر دوره با چالش‌های داخلی و خارجی همراه بود. دوره اول در ۱۷ اوت ۱۹۱۵ م (۱۳۲۸ ق / مرداد ۱۲۸۹ ش) پس از رد اولتیماتوم روسیه در مورد شوستر آغاز شد. کابینه او جوان و مشتاق بود و شامل قوام‌السلطنه و شهاب‌الدوله می‌شد. او برای نوسازی اداری، مستشار خارجی استخدام کرد، اما دخالت‌های داخلی و خارجی (مانند ترورها) کابینه را ظرف یک سال سرنگون کرد.


=== تدریس و مدیریت مدرسه فردوسی ===
دوره دوم نخست‌وزیری او در ۲۵ رمضان ۱۳۳۲ ق (اواخر ۱۲۹۳ ش / اوت ۱۹۱۴ م) مصادف با جنگ جهانی اول بود. مستوفی‌الممالک بی‌طرفی ایران را اعلام کرد، اما اشغال توسط روس، انگلیس و عثمانی، مهاجرت به کرمانشاه و قحطی، او را پس از شش ماه وادار به استعفا کرد. او با برکناری رجال وابسته به بیگانگان تلاش کرد، اما ناکام ماند.
محمد اسماعیل امیرخیزی در سال ۱۲۹۸ ش، به وزارت معارف پیوست و در دبیرستان محمودیه (بعدها فردوسی) تبریز به تدریس ادبیات فارسی پرداخت. تا سال ۱۳۱۴ ش، اداره این مدرسه را بر عهده داشت و به تربیت نسل جدیدی از دانش‌آموزان کمک کرد. او به آموزش ادبیات کلاسیک و مدرن اهتمام داشت و با روش‌های نوین تدریس، دانش‌آموزان را به مطالعه متون کهن فارسی تشویق می‌کرد. یکی از شاگردان برجسته او محمدحسین شهریار، شاعر نامدار، بود که تا سال ۱۲۹۹ در این مدرسه درس خواند و خود را مدیون آموزش‌های امیرخیزی می‌دانست. او با وساطت نزد [[محمدتقی بهار|ملک‌الشعرای بهار]]، مقدمه‌ای برای دیوان شهریار فراهم کرد. مدیریت او در مدرسه فردوسی به تقویت آموزش در تبریز کمک کرد و این دوره به عنوان یکی از نقاط اوج فعالیت‌های آموزشی‌اش شناخته می‌شود.  


=== ریاست فرهنگ آذربایجان و دارالفنون ===
=== دوره سوم و چهارم: چالش‌های جنگ و قحطی ===
در سال ۱۳۱۴ ش، امیرخیزی به تهران نقل مکان کرد و ریاست دارالفنون، یکی از معتبرترین مراکز آموزشی ایران، را بر عهده گرفت. در سال ۱۳۲۱ ش، به تبریز بازگشت و به عنوان رئیس فرهنگ آذربایجان منصوب شد. در این سمت، او به توسعه آموزش در منطقه اهتمام ورزید. او به تعلیم دختران و تأسیس مدارس دخترانه اهمیت زیادی داد و شورای فرهنگ را برای بحث در مسائل آموزشی تشکیل داد. همچنین، در آموزش بزرگسالان تلاش کرد و انجمنی از علاقه‌مندان فرهنگ تأسیس نمود تا زبان فارسی را ترویج کند و مسائل فرهنگی را بررسی نماید. در جلسات حزبی، او گفتگوها را به زبان فارسی مصوب کرد تا هویت ملی تقویت شود. در سال ۱۳۲۳ ش، به تهران بازگشت و از ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۸، دوباره ریاست دارالفنون را بر عهده داشت. در ۱۳۲۸ بازنشسته شد، اما تأثیراتش در نظام آموزشی باقی ماند. این دوره نشان‌دهنده تعهد او به پیشرفت فرهنگی و آموزشی ایران بود.<ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":5" /><ref name=":6" /> 
در سال ۱۲۹۳ ش (دوره سوم)، کابینه با پیشروی روس‌ها و شورش نظام‌السلطنه مافی سقوط کرد. دوره چهارم در ۱۲۹۶ ش سه ماه دوام آورد و با قحطی و مشکلات جنگ همراه بود. مستوفی از درآمد شخصی حقوق وزرا را پرداخت و موفق به تخلیه نیروهای متفقین و برکناری حکام جابر شد. قوام‌السلطنه را به خراسان فرستاد و مقدمات انتخابات مجلس چهارم را فراهم کرد.


== آثار و میراث تاریخی و ادبی-فرهنگی ==
=== دوره پنجم: استیضاح مدرس و نطق مشهور ===
[[پرونده:محمد اسماعیل امیرخیزی.jpg|جایگزین=قیام آذربایجان و ستارخان، اثر اسماعیل امیرخیزی|بندانگشتی|240x240پیکسل|قیام آذربایجان و ستارخان، اثر اسماعیل امیرخیزی]]
مستوفی‌الممالک در ۵ بهمن ۱۳۰۱ ش، پس از سقوط قوام، با حمایت سوسیالیست‌ها نخست‌وزیر شد. کابینه نیم‌بند او با مخالفت مدرس روبرو بود. مدرس در خرداد ۱۳۰۲ استیضاح کرد و مستوفی را «شمشیر مرصع» (برای روزهای بزم) و قوام را «شمشیر برنده» نامید. مستوفی در نطق پاسخ، گفت: «من نه آجیل می‌گیرم، نه آجیل می‌دهم» و استعفا داد. این دوره با مذاکرات تجاری با شوروی و اصلاح تعرفه‌ها همراه بود.
محمد اسماعیل امیرخیزی آثار متعددی در حوزه ادبیات و تاریخ از خود به جا گذاشت. او تصحیح بوستان سعدی را در سال‌های ۱۳۱۰ و ۱۳۱۲ ش، در تبریز منتشر کرد که نشان‌دهنده تسلط او بر متون کلاسیک فارسی بود. همچنین، دیوان عنصری را تصحیح کرد که یکی از کارهای برجسته او در احیای متون کهن است. کتاب «قیام آذربایجان و ستارخان» از مهم‌ترین آثار اوست که به شرح نقش مشروطه‌خواهان و سردار ملی در نهضت مشروطیت می‌پردازد و سندی ارزشمند از تاریخ معاصر ایران است. دیگر اثر او، «تاریخ فرهنگ و ادب آذربایجان»، به بررسی سیر تحولات فرهنگی و ادبی منطقه پرداخت و منبعی مهم برای مطالعات منطقه‌ای است. او همچنین «قطعات منتخبه زبان فارسی (نظم و نثر)» را تدوین کرد که گزیده‌ای از آثار ادبی فارسی بود. اشعار و مقالات او در جراید مختلف منتشر شد و مجموعه خطی آثارش در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. او قصیده‌سرای برجسته‌ای بود و یک شعر به سبک سانِت‌های اروپایی سرود که نشان‌دهنده نوآوری او در شعر بود. این آثار نقش او را به عنوان ادیب و مورخ تثبیت کرد. 


=== تأثیر بر ادبیات و آموزش ===
=== دوره ششم: دوران پهلوی و استعفا ===
اسماعیل امیرخیزی تأثیر عمیقی بر ادبیات و آموزش آذربایجان گذاشت. او معلم محمدحسین شهریار در مدرسه فردوسی بود و با آموزش ادبیات کلاسیک، بر سبک شاعری او اثر گذاشت. شهریار خود را مدیون او می‌دانست و مقدمه دیوانش با وساطت امیرخیزی توسط ملک‌الشعرای بهار نوشته شد. او بر حفظ و ترویج زبان فارسی تأکید داشت و در جلسات حزبی، گفتگوها را به فارسی مصوب کرد تا هویت ملی تقویت شود. فعالیت‌های او در شورای فرهنگ و آموزش بزرگسالان به توسعه سواد و فرهنگ در آذربایجان کمک کرد. تأسیس انجمن علاقه‌مندان فرهنگ نیز فضایی برای بحث‌های ادبی و فرهنگی فراهم کرد. او با احیای متون کهن و نگارش تاریخ مشروطیت، به حفظ میراث ادبی و تاریخی ایران کمک کرد. با این حال، به دلیل قرار گرفتن در سایه شخصیت‌هایی مانند ستارخان و خیابانی، نامش کمتر مورد توجه قرار گرفت و قربانی «توطئه سکوت» شد.<ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":1" />
مستوفی‌الممالک در ۱۶ خرداد ۱۳۰۵ ش، به اصرار [[عبدالحسین تیمورتاش]] و [[رضاشاه]]، ششمین بار نخست‌وزیر شد. او انتخابات مجلس ششم را آزاد برگزار کرد و شخصیت‌هایی چون مدرس، مصدق و بهار وارد مجلس شدند. کاپیتولاسیون را لغو کرد و مقدمات راه‌آهن سراسری را فراهم نمود. اما اختلاف با رضاشاه بر سر تمدید قرارداد میلسپو و اعتراض کارمندان به کسر حقوق، او را در سال ۱۳۰۶ به استعفا واداشت. او تا پایان عمر از سیاست کناره‌گیری کرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" />


== درگذشت و ارزیابی میراث ==
== روابط سیاسی و شخصیت ==
محمد اسماعیل امیرخیزی در ۲۷ بهمن ۱۳۴۴ شمسی (۲۵ شوال ۱۳۸۵ قمری) در تهران درگذشت و در بهشت زهرا دفن شد. با وجود نقش برجسته‌اش در مشروطیت، قیام خیابانی، و آموزش، نام او در تاریخ معاصر ایران کمتر شناخته شده است. برخی او را قربانی «توطئه سکوت» می‌دانند، زیرا فعالیت‌هایش در سایه شخصیت‌های بزرگی مانند ستارخان و خیابانی قرار گرفت. با این حال، آثار تاریخی و ادبی او، به‌ویژه «قیام آذربایجان و ستارخان»، سندی ارزشمند از تاریخ مشروطیت است و نقش او در ترویج فرهنگ و آموزش غیرقابل انکار است. او به عنوان ادیب، مورخ، و معلم، به حفظ هویت فرهنگی و ادبی ایران کمک کرد و میراثش در کتابخانه مجلس و آثار شاگردانش مانند شهریار باقی مانده است.<ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":5" /><ref name=":4" />
مستوفی‌الممالک محتاط و بدون موضع سیاسی ثابت بود. مخالفت با مدرس بر سر قرارداد تجاری با روسیه (ماده ترانزیت) و نفت شمال برجسته است. مدرس او را قاصر اما صالح می‌دانست. او با رضاخان همکاری کرد، اما سهل‌انگاری‌اش به دیکتاتوری رضاشاه کمک کرد. وجاهت ملی‌اش حتی در کودتای سال ۱۲۹۹ حفظ شد و از تعرض در امان ماند.
 
شخصیت او رئوف، مهربان و ثابت در دوستی بود. حلم و گذشتش رقیبان را شرمنده می‌کرد. او از فساد دوری و مناعت داشت، اما کم‌اراده خوانده می‌شد. اراده‌اش در بی‌طرفی جنگ جهانی اول برجسته بود.<ref>اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار - تألیف فریدون آدمیت</ref><ref name=":5" />
 
== اقدامات و دستاوردها ==
[[پرونده:حسن مستوفی الممالک.jpg|جایگزین=میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک|بندانگشتی|200x200پیکسل|میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک]]
دستاوردها و اقدامات مستوفی‌الممالک عبارت بودند از: در سیاست خارجی، اعلام بی‌طرفی در جنگ جهانی اول، ایستادگی در برابر اولتیماتوم‌های روس و انگلیس، رد پیشنهاد انگلیس برای قوای متحدالشکل و لغو کاپیتولاسیون که از نقاط برجسته کارنامه اوست. در سیاست داخلی، او در تصویب قانون نظام وظیفه، اصلاح حقوق مستخدمین، استفاده از کسر حقوق در دوره‌های بحرانی، حمایت از تأسیس صنایع زیربنایی (مانند ذوب‌آهن) و نهادهای فرهنگی (همچون کتابخانه ملی) نقش داشت و پیگیر استخدام مستشاران مالی برای سامان‌دادن به بودجه و مالیه کشور بود.
 
در بحران قحطی بزرگ، بخش چشمگیری از ثروت شخصی خود را صرف خرید غله و نجات جان مردم کرد و جان ۱۶۰ هزار نفر را نجات داد. او همچنین، نیمی از املاک خود را وقف امور عمومی نمود؛ از جمله باغ‌های ونک را برای تأسیس «مدرسه عالی دختران» – که بعدها به دانشگاه الزهرا تبدیل شد – و بخشی از اراضی و موقوفات را در اختیار نهادهای آموزشی و مذهبی، از جمله جامعه ارمنیان، قرار داد. در برخی منابع، طرح اولیه «ملی شدن نفت» به او نسبت داده شده و او را از نخستین کسانی دانسته‌اند که به پیوند دین، جمهوریت و حاکمیت قانون اندیشیده‌است.<ref>انقلاب مشروطه ایران- تألیف عباس میرزا معزالسلطنه</ref><ref>تاریخ بیداری ایرانیان - تألیف ناظم‌الاسلام کرمانی</ref>
 
== درگذشت و میراث ==
مستوفی‌الممالک پس از استعفای سال ۱۳۰۶ و کنارگذاشتن کامل مشاغل حکومتی، در انزوای سیاسی و با حفظ احترام اجتماعی زیست. سرانجام در ۶ شهریور ۱۳۱۱ خورشیدی بر اثر سکته قلبی درگذشت و در آرامگاه خانوادگی خاندان مستوفی در ونک تهران به خاک سپرده شد.
 
میراث او، ترکیبی است از موفقیت‌ها و ناکامی‌ها: از یک‌سو، حفظ نوعی تعادل در سال‌های بحرانی مشروطه و جنگ جهانی اول، مقاومت در برابر فشارهای خارجی، تلاش برای اصلاح ساختار اداری و خدمات عام‌المنفعه گسترده؛ و از سوی دیگر، ناتوانی در مهار روند تمرکز قدرت در دست رضاخان و جلوگیری از استقرار دیکتاتوری. با وجود ابهام‌آفرینی‌ها و روایت‌های گاه متناقض تاریخی، تصویر غالب از او، سیاستمداری رئوف، کم‌تکلف، ملی‌گرا و پایبند به استقلال کشور است که حلقه واسط میان دیوان‌سالاری قدیم و دولت مدرن ایران به‌شمار می‌رود.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ دسامبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۱:۲۵

برای صفحه تمرین.jpg
میرزا حسن مستوفی‌الممالک
مستوفی الممالک؛2.jpg
میرزا حسن مستوفی‌الممالک آشتیانی
شناسنامه
معروف بهمستوفی‌الممالک
نام مستعارآقا
زادروز۱۲۵۳ خورشیدی
زادگاهتهران، ایران
تاریخ مرگ۶ شهریور ۱۳۱۱ خورشیدی
محل مرگتهران، ایران
همسر(ان)عصمت‌الدوله (دختر ناصرالدین شاه قاجار)
فرزندانفرزندان متعدد
خویشاوندان سرشناسمیرزا یوسف مستوفی‌الممالک (پدر، صدراعظم ناصرالدین شاه)
تحصیلاتصرف و نحو عربی، ادبیات، شرعیات، زبان فرانسه
دیناسلام (گرایش‌های صوفیانه)
اطلاعات سیاسی
سمتنخست‌وزیر ایران (شش دوره: ۱۲۸۹–۱۳۰۶ خورشیدی)

وزیر مالیه وزیر جنگ (چند دوره)

وزیر دربار احمد شاه
سمت‌های پیشینصدراعظم موقت، موسس و عضو مجمع انسانیت

میرزا حسن مستوفی‌الممالک آشتیانی، (متولد سال ۱۲۵۳، تهران - درگذشته ۶ شهریور ۱۳۱۱، تهران) یکی از برجسته‌ترین رجال سیاسی و دولتمردان دوران قاجار و اوایل پهلوی، نمادی از وطن‌دوستی، پاک‌دستی و تلاش برای اصلاحات اداری و سیاسی ایران بود. او سومین پسر میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، صدراعظم ناصرالدین شاه، در رمضان ۱۲۹۱ هجری قمری (۱۲۵۳ خورشیدی) در تهران به دنیا آمد. خاندان مستوفی بیش از یک قرن مقام مستوفی‌الممالک (وزیر دارایی) را در اختیار داشتند و میرزا حسن در ده‌سالگی این لقب را از پدر به ارث برد. تحصیلات مقدماتی او تحت نظر معلم سرخانه و محمودخان ملک‌الشعرا، شامل صرف و نحو عربی، ادبیات و شرعیات بود. او زبان فرانسه را به خوبی می‌دانست و گرایش‌های صوفیانه‌ای داشت که بر رفتار بزرگ‌منشانه‌اش تأثیر گذاشت. عموم مردم او را «آقا» خطاب می‌کردند که نشانه‌ای از احترام عمومی به شخصیت ملی‌اش بود.

میرزا حسن مستوفی‌الممالک در جوانی، پس از تضعیف موقعیت خانوادگی در دربار مظفرالدین شاه، به اروپا سفر کرد و پنج تا هفت سال اقامت داشت. این دوره بر افکار او تأثیر عمیقی گذاشت و ثروت پدری را در زندگی اشرافی از دست داد. بازگشت او در سال ۱۳۲۵ ق به ایران، همزمان با جنبش مشروطه بود و به اصرار اتابک اعظم، وارد سیاست شد. او مجمع انسانیت را تشکیل داد و با دکتر مصدق فعالیت کرد. او تا بمباران مجلس، وزیر جنگ بود و پس از فتح تهران، وزیر مالیه کابینه سپهدار و سپس وزیر دربار احمد شاه شد. مستوفی‌الممالک شش بار (از ۱۳۲۸ ق تا ۱۳۳۶ ق) نخست‌وزیر گردید و در دوره‌های مختلف، وزیر جنگ، داخله، مالیه و مشاور بود. دوره‌های نخست‌وزیری او با رویدادهای کلیدی همراه بود: ترور سید عبدالله بهبهانی، محمدعلی تربیت و مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله؛ جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط روس، انگلیس و عثمانی؛ تهدید پایتخت توسط روس‌ها؛ مهاجرت به کرمانشاه و اسلامبول؛ تعطیلی مجلس سوم؛ قحطی بزرگ ۱۲۹۷؛ ترور نافرجام سید حسن مدرس؛ خلع سلاح مجاهدین؛ استخدام مستشاران خارجی؛ پاسخ به اولتیماتوم انگلیس؛ اعلام بی‌طرفی در جنگ جهانی اول؛ رد پیشنهاد انگلیس برای قوای متحدالشکل؛ تأسیس ذوب‌آهن و کتابخانه ملی؛ قانون نظام وظیفه؛ اصلاح حقوق مستخدمین و کسر حقوق کارمندان.

میرزا حسن در دوره پنجم نخست‌وزیری (۵ بهمن ۱۳۰۱)، با مخالفت مدرس و سوسیالیست‌ها روبرو شد. مدرس او را «شمشیر مرصع» نامید و با قوام‌السلطنه مقایسه کرد. مستوفی در نطق مشهور خود گفت: «نه آجیل می‌دهیم، نه آجیل می‌گیریم.» او پس از سه سال خانه‌نشینی، در ۱۶ خرداد ۱۳۰۵ ششمین بار نخست‌وزیر شد، اما در سال ۱۳۰۶ به دلیل اعتراض کارمندان به کسر حقوق، استعفا داد. او گرایش روسوفیلی داشت، اما وابستگی به روسیه نداشت. در عرصه فرهنگی، نیمی از ثروت را وقف کرد: باغ‌های ونک برای مدرسه عالی دختران (دانشگاه الزهرا) و در قحطی ۱۲۹۷، املاکی فروخت تا ۱۶۰ هزار نفر را نجات دهد. او ایده ملی شدن صنعت نفت ایران را مطرح کرد و کاپیتولاسیون را لغو نمود. مستوفی‌الممالک در ۶ شهریور ۱۳۱۱ (۲۵ ربیع‌الثانی ۱۳۵۱ ق) بر اثر سکته قلبی درگذشت و در آرامگاه خانوادگی‌اش در ونک دفن شد. کارنامه او ترکیبی از موفقیت‌ها (مانند بی‌طرفی در جنگ) و ناکامی‌ها (مانند سهل‌انگاری در برابر رضاخان) است، اما وجاهت ملی‌اش او را به آخرین سیاستمدار سنتی ایران تبدیل کرد.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]

خاندان و زندگی اولیه

کودکی مستوفی‌الممالک
کودکی مستوفی‌الممالک

خاندان آشتیانی از خاندان‌های برجسته و اثرگذار در ساختار دیوانی عصر قاجار بود که منصب مستوفی‌الممالکی – به معنای وزارت مالیه و نظارت بر دخل‌وخرج دولت – را برای بیش از یک قرن در اختیار داشت. ریشه این خاندان به آشتیان در استان مرکزی بازمی‌گردد و اعضای آن به سبب مهارت در امور مالی و اداری، در دربار ناصرالدین شاه و جانشینانش جایگاه ویژه‌ای یافتند.

میرزا حسن‌خان آشتیانی، معروف به مستوفی‌الممالک، از نسل سوم این خاندان بود که لقب مستوفی‌الممالکی را به صورت موروثی دریافت کرد. این منصب، تنها نماد اقتدار اقتصادی نبود، بلکه پلی میان سنت‌های دیوانی قدیم و تحولات مشروطه محسوب می‌شد و خاندان آشتیانی را در زمره نخبگان اداری و سیاسی قرار می‌داد.

میرزا حسن مستوفی‌الممالک در سال ۱۲۵۴ خورشیدی (۱۲۹۲ قمری) در آشتیان – گرچه برخی منابع محل تولد او را تهران دانسته‌اند – به دنیا آمد و سومین پسر میرزا یوسف مستوفی‌الممالک آشتیانی، صدراعظم ناصرالدین شاه، بود. میرزا یوسف، از دولتمردان برجسته عصر ناصری، افزون بر مدیریت امور مالی، در سیاست‌های کلان دولت نیز نقش محوری داشت و مورد اعتماد شاه بود. درگذشت او در سال ۱۳۰۳ قمری، زمانی رخ داد که حسن حدود ۱۱–۱۲ سال داشت؛ رخدادی که علی‌رغم تلخی، سرآغاز ورود جدی او به عرصه قدرت شد.

در سال ۱۳۰۱ قمری، ناصرالدین شاه به پاس خدمات میرزا یوسف، لقب مستوفی‌الممالک را به حسن اعطا کرد و تمام مشاغل پدری را به او واگذار نمود. به دلیل سن کم، نیابت اداره امور به میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر (پدر دکتر مصدق) سپرده شد. هدایت‌الله، که پیش‌تر چند سال از کار برکنار بود، بار دیگر به صحنه بازگشت و موظف شد امور دیوانی را اداره کند و در جلسات رسمی، حسن نوجوان را همراهی و راهنمایی نماید. نقل کرده‌اند که گاه او را «مانند عروس» جلو می‌انداخت و خود عقب می‌ایستاد تا شأن ظاهری مستوفی‌الممالک حفظ شود. این دوره، هرچند دشوار، حسن را با ظرایف دستگاه دیوانی آشنا ساخت و به تثبیت لقب «آقا» در میان مردم انجامید. او علاقه‌مند به شطرنج، شکار، تعدد همسر و فرزند بود و در جوانی با دختر ناصرالدین‌شاه (عصمت‌الدوله) ازدواج کرد و صاحب فرزندان متعدد شد.

تحصیلات و تربیت مستوفی‌الممالک در بستر همین محیط خانوادگی و دیوانی شکل گرفت. از حدود پنج‌سالگی، زیر نظر معلم سرخانه، به فراگیری صرف و نحو عربی، ادبیات فارسی و بخشی از علوم دینی روی آورد. نظارت بر تحصیل و تربیت او بر عهده محمودخان ملک‌الشعرا بود که نقشی فراتر از یک معلم صرف ایفا می‌کرد. در کنار این آموزش‌ها، او زبان فرانسه را نیز آموخت؛ مهارتی که بعدها در سفر اروپا و ارتباط با جهان جدید به کارش آمد.

تربیت خانوادگی، او را به درویش‌مسلکی، احترام به شعائر ملی و مذهبی و احساس غرور ملی سوق داد و همین خصلت‌ها، در کنار رفتار بزرگ‌منشانه‌اش، بعدها به او سیمایی «ملی» بخشید. این تربیت سنتی، در جوانی و در جریان سفر طولانی‌اش به اروپا – حدود هفت تا هشت سال اقامت در فرانسه و ایتالیا – با تجربه مستقیم تمدن غرب تکمیل شد و او را برای ایفای نقش در عرصه سیاست مشروطه آماده کرد.[۱][۲][۳][۴]

سفر به اروپا و بازگشت

در پی تضعیف موقعیت خانواده‌اش پس از جلوس مظفرالدین شاه و قدرت‌گیری اطرافیان آذربایجانی دربار، مستوفی در حدود ۲۶ سالگی، از مشاغل دولتی کناره گرفت و راهی اروپا شد. او حدود هفت تا هشت سال در کشورهایی چون فرانسه و ایتالیا اقامت داشت، با نظام‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی غرب آشنا شد و زبان فرانسه‌اش را تکمیل کرد. هرچند بخش مهمی از ثروت پدری را در زندگی اشرافی و تفریحات اروپایی از دست داد، این سفر تأثیری عمیق بر افکارش گذاشت و او را با اندیشه‌های مشروطه‌خواهانه و دموکراتیک آشنا کرد. او در پاریس با مظفرالدین شاه ملاقات کرد، اما تا پس از مرگ شاه بازنگشت.[۱][۲][۳]

دوران مشروطه و مناصب اولیه

مستوفی‌الممالک، نفر اول سمت راست
مستوفی‌الممالک، نفر اول سمت راست

پس از صدور فرمان مشروطیت در ۱۲۸۵ ش، میرزا حسن به اصرار اتابک اعظم (امین‌السلطان) به ایران بازگشت. او جمعیتی به نام «مجمع انسانیت» تشکیل داد، همراه دکتر محمد مصدق به فعالیت سیاسی پرداخت و تا بمباران مجلس در ۱۲۸۷ خورشیدی، چند بار وزارت جنگ را بر عهده داشت. پس از فتح تهران و خلقع محمدعلی شاه نیز در کابینه‌های مختلف، از جمله کابینه سپهدار اعظم، به وزارت مالیه و سپس وزارت دربار احمد شاه منصوب شد. با اعمال قدرت دموکرات‌ها، پس از استعفای دولت سپهدار، مستوفی‌الممالک به نخست‌وزیری رسید.

مستوفی‌الممالک نماینده مجلس از تهران در ادوار اول تا چهارم بود و از لیدرهای جریان دموکرات با گرایش‌های سوسیالیستی به‌شمار می‌رفت. در مجموع، هشت بار رئیس‌الوزرا، شش بار وزیر جنگ، چهار بار وزیر داخله، دو بار وزیر مشاور و یک بار وزیر مالیه شد. انتصاب او به وزارت جنگ بدون سابقه نظامی بود، اما مهارت در تیراندازی و شکار، در آن دوران کافی تلقی می‌شد. او در کابینه‌های مشیرالسلطنه و ناصرالملک نیز وزیر جنگ بود.

تشکیل مجمع انسانیت و فعالیت‌های اولیه

پس از بازگشت از اروپا، میرزا حسن مستوفی‌الممالک به تشکیل انجمن‌های سیاسی و نظامی پرداخت. مجمع انسانیت یکی از نخستین سازمان‌های او بود که بر فعالیت‌های آزادی‌خواهانه تمرکز داشت. این فعالیت‌ها او را به سمت‌های کلیدی در دولت‌های مشروطه رساند و نقش واسطه بین دیوان‌سالاری قدیم و نظام جدید را ایفا کرد.[۱][۲][۳][۴]

دوره‌های نخست‌وزیری

مستوفی‌الممالک در میان جمعی از رجال سیاسی دوران مشروطه
مستوفی‌الممالک در میان جمعی از رجال سیاسی دوران مشروطه

میرزا حسن مستوفی‌الممالک شش بار نخست‌وزیر شد، که هر دوره با چالش‌های داخلی و خارجی همراه بود. دوره اول در ۱۷ اوت ۱۹۱۵ م (۱۳۲۸ ق / مرداد ۱۲۸۹ ش) پس از رد اولتیماتوم روسیه در مورد شوستر آغاز شد. کابینه او جوان و مشتاق بود و شامل قوام‌السلطنه و شهاب‌الدوله می‌شد. او برای نوسازی اداری، مستشار خارجی استخدام کرد، اما دخالت‌های داخلی و خارجی (مانند ترورها) کابینه را ظرف یک سال سرنگون کرد.

دوره دوم نخست‌وزیری او در ۲۵ رمضان ۱۳۳۲ ق (اواخر ۱۲۹۳ ش / اوت ۱۹۱۴ م) مصادف با جنگ جهانی اول بود. مستوفی‌الممالک بی‌طرفی ایران را اعلام کرد، اما اشغال توسط روس، انگلیس و عثمانی، مهاجرت به کرمانشاه و قحطی، او را پس از شش ماه وادار به استعفا کرد. او با برکناری رجال وابسته به بیگانگان تلاش کرد، اما ناکام ماند.

دوره سوم و چهارم: چالش‌های جنگ و قحطی

در سال ۱۲۹۳ ش (دوره سوم)، کابینه با پیشروی روس‌ها و شورش نظام‌السلطنه مافی سقوط کرد. دوره چهارم در ۱۲۹۶ ش سه ماه دوام آورد و با قحطی و مشکلات جنگ همراه بود. مستوفی از درآمد شخصی حقوق وزرا را پرداخت و موفق به تخلیه نیروهای متفقین و برکناری حکام جابر شد. قوام‌السلطنه را به خراسان فرستاد و مقدمات انتخابات مجلس چهارم را فراهم کرد.

دوره پنجم: استیضاح مدرس و نطق مشهور

مستوفی‌الممالک در ۵ بهمن ۱۳۰۱ ش، پس از سقوط قوام، با حمایت سوسیالیست‌ها نخست‌وزیر شد. کابینه نیم‌بند او با مخالفت مدرس روبرو بود. مدرس در خرداد ۱۳۰۲ استیضاح کرد و مستوفی را «شمشیر مرصع» (برای روزهای بزم) و قوام را «شمشیر برنده» نامید. مستوفی در نطق پاسخ، گفت: «من نه آجیل می‌گیرم، نه آجیل می‌دهم» و استعفا داد. این دوره با مذاکرات تجاری با شوروی و اصلاح تعرفه‌ها همراه بود.

دوره ششم: دوران پهلوی و استعفا

مستوفی‌الممالک در ۱۶ خرداد ۱۳۰۵ ش، به اصرار عبدالحسین تیمورتاش و رضاشاه، ششمین بار نخست‌وزیر شد. او انتخابات مجلس ششم را آزاد برگزار کرد و شخصیت‌هایی چون مدرس، مصدق و بهار وارد مجلس شدند. کاپیتولاسیون را لغو کرد و مقدمات راه‌آهن سراسری را فراهم نمود. اما اختلاف با رضاشاه بر سر تمدید قرارداد میلسپو و اعتراض کارمندان به کسر حقوق، او را در سال ۱۳۰۶ به استعفا واداشت. او تا پایان عمر از سیاست کناره‌گیری کرد.[۱][۲][۳][۴][۵]

روابط سیاسی و شخصیت

مستوفی‌الممالک محتاط و بدون موضع سیاسی ثابت بود. مخالفت با مدرس بر سر قرارداد تجاری با روسیه (ماده ترانزیت) و نفت شمال برجسته است. مدرس او را قاصر اما صالح می‌دانست. او با رضاخان همکاری کرد، اما سهل‌انگاری‌اش به دیکتاتوری رضاشاه کمک کرد. وجاهت ملی‌اش حتی در کودتای سال ۱۲۹۹ حفظ شد و از تعرض در امان ماند.

شخصیت او رئوف، مهربان و ثابت در دوستی بود. حلم و گذشتش رقیبان را شرمنده می‌کرد. او از فساد دوری و مناعت داشت، اما کم‌اراده خوانده می‌شد. اراده‌اش در بی‌طرفی جنگ جهانی اول برجسته بود.[۷][۶]

اقدامات و دستاوردها

میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک
میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک

دستاوردها و اقدامات مستوفی‌الممالک عبارت بودند از: در سیاست خارجی، اعلام بی‌طرفی در جنگ جهانی اول، ایستادگی در برابر اولتیماتوم‌های روس و انگلیس، رد پیشنهاد انگلیس برای قوای متحدالشکل و لغو کاپیتولاسیون که از نقاط برجسته کارنامه اوست. در سیاست داخلی، او در تصویب قانون نظام وظیفه، اصلاح حقوق مستخدمین، استفاده از کسر حقوق در دوره‌های بحرانی، حمایت از تأسیس صنایع زیربنایی (مانند ذوب‌آهن) و نهادهای فرهنگی (همچون کتابخانه ملی) نقش داشت و پیگیر استخدام مستشاران مالی برای سامان‌دادن به بودجه و مالیه کشور بود.

در بحران قحطی بزرگ، بخش چشمگیری از ثروت شخصی خود را صرف خرید غله و نجات جان مردم کرد و جان ۱۶۰ هزار نفر را نجات داد. او همچنین، نیمی از املاک خود را وقف امور عمومی نمود؛ از جمله باغ‌های ونک را برای تأسیس «مدرسه عالی دختران» – که بعدها به دانشگاه الزهرا تبدیل شد – و بخشی از اراضی و موقوفات را در اختیار نهادهای آموزشی و مذهبی، از جمله جامعه ارمنیان، قرار داد. در برخی منابع، طرح اولیه «ملی شدن نفت» به او نسبت داده شده و او را از نخستین کسانی دانسته‌اند که به پیوند دین، جمهوریت و حاکمیت قانون اندیشیده‌است.[۸][۹]

درگذشت و میراث

مستوفی‌الممالک پس از استعفای سال ۱۳۰۶ و کنارگذاشتن کامل مشاغل حکومتی، در انزوای سیاسی و با حفظ احترام اجتماعی زیست. سرانجام در ۶ شهریور ۱۳۱۱ خورشیدی بر اثر سکته قلبی درگذشت و در آرامگاه خانوادگی خاندان مستوفی در ونک تهران به خاک سپرده شد.

میراث او، ترکیبی است از موفقیت‌ها و ناکامی‌ها: از یک‌سو، حفظ نوعی تعادل در سال‌های بحرانی مشروطه و جنگ جهانی اول، مقاومت در برابر فشارهای خارجی، تلاش برای اصلاح ساختار اداری و خدمات عام‌المنفعه گسترده؛ و از سوی دیگر، ناتوانی در مهار روند تمرکز قدرت در دست رضاخان و جلوگیری از استقرار دیکتاتوری. با وجود ابهام‌آفرینی‌ها و روایت‌های گاه متناقض تاریخی، تصویر غالب از او، سیاستمداری رئوف، کم‌تکلف، ملی‌گرا و پایبند به استقلال کشور است که حلقه واسط میان دیوان‌سالاری قدیم و دولت مدرن ایران به‌شمار می‌رود.[۱][۲][۳]

منابع

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک - پژوهشکده تاریخ معاصر 1
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ شمشیر جواهرنشانی که برای روزهای سلام به‌کار می‌آمد - پژوهشکده تاریخ معاصر 2
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ اثرگذاری مستوفی‌الممالک در سپهر سیاسی قاجار - بانک مقالات ایران
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ مستوفی چگونه در دوران التهاب، کابینه نیم‌بند خود را تشکیل داد؟ - رویداد ۲۴
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ حسن مستوفی (مستوفی الممالک) - پژوهه
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ فراز و نشیب‌های زندگی مستوفی‌الممالک به روایت نوه ناصرالدین‌شاه - ایبنا
  7. ↑ اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار - تألیف فریدون آدمیت
  8. ↑ انقلاب مشروطه ایران- تألیف عباس میرزا معزالسلطنه
  9. ↑ تاریخ بیداری ایرانیان - تألیف ناظم‌الاسلام کرمانی
برگرفته از «https://www.iran-pedia.org/w/index.php?title=کاربر:Khosro/صفحه_تمرین&oldid=82792»