کاربر:Khosro/صفحه تمرین NOINDEX: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۵۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|بندانگشتی|887x887پیکسل]]
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|بندانگشتی|1148x1148px]]
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده | نام = ابراهیم صفایی | تصویر = ابراهیم صفایی؛3.jpg | توضیح تصویر = ابراهیم صفایی، نویسنده و تاریخ‌نگار ایرانی | نام اصلی = | زمینه فعالیت = | ملیت = | تاریخ تولد = ۳۰ آبان ۱۲۹۲ | محل تولد = ملایر | والدین =  | تاریخ مرگ = سال ۱۳۸۶ | محل مرگ = | علت مرگ = | محل زندگی = | مدفن = | در زمان حکومت = پهلوی، جمهوری اسلامی | اتفاقات مهم =  | نام دیگر = | لقب = | بنیانگذار = انجمن تاریخ (۱۳۴۷) | پیشه = نویسنده، تاریخ‌نگار، روزنامه‌نگار، شاعر | سال‌های نویسندگی = | سبک نوشتاری = تاریخ‌نگاری اسنادی، شعر کلاسیک | کتاب‌ها = نهضت مشروطه ایران بر پایه اسناد وزارت خارجه، رهبران مشروطه، پنجاه نامه تاریخی، اسناد سیاسی دوران قاجاریه و... | مقاله‌ها = | نمایشنامه‌ها = | فیلم‌نامه‌ها = | دیوان اشعار = | تخلص = | فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها) = | همسر = | شریک زندگی = | فرزندان = | تحصیلات = حقوق و ادبیات، علوم عربی مقدماتی | دانشگاه = | حوزه = | شاگرد = | استاد =  | علت شهرت =  | تأثیرگذاشته بر =  | تأثیرپذیرفته از =  | وبگاه = | imdb_id = | جوایز = | گفتاورد =  | امضا =}}
{{جعبه زندگینامه
'''ابراهیم صفایی'''، (متولد ۳۰ آبان ۱۲۹۲، ملایر – درگذشته ۱۳۸۶)، نویسنده، تاریخ‌نگار، روزنامه‌نگار و شاعر ایرانی، از چهره‌های فرهنگی معاصر ایران بود که آثارش عمدتاً بر تاریخ قاجار و [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] تمرکز دارد. ابراهیم صفایی تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش ملایر و متوسطه را در مدرسه آمریکایی همدان گذراند و علوم عربی مقدماتی آموخت. در تهران، با انجمن ادبی حکیم نظامی و تحت نظر وحید دستگردی دانش ادبی‌اش را گسترش داد. او در سال ۱۳۱۵ روزنامه خوزستان را در اهواز و سپس هفته‌نامه عسس را در تهران منتشر کرد. پس از مشاغل اداری، قضایی و فرهنگی، از ۱۳۴۶ به پژوهش تاریخی پرداخت و بیش از ۴۰ کتاب معتبر بر اساس اسناد منتشر کرد. در سال ۱۳۴۷، ابراهیم صفایی انجمن تاریخ را تأسیس کرد و نشریه پژوهش انجمن را تا ۱۳۵۷، به صورت فصلی منتشر نمود. عضویت در کنگره تاریخ (۱۳۴۹)، کنگره تاریخ و فرهنگ ایران (۱۳۵۰) و انجمن تاریخ فرهنگستان (۱۳۵۱) از دستاوردهای ابراهیم صفایی بود. آثار اصلی او عبارتند از: «نهضت مشروطه ایران بر پایه اسناد وزارت خارجه» (۱۳۷۰)، «رهبران مشروطه» (۱۳۶۲، ۲۴ زندگینامه رهبران با تحلیل بر اساس اسناد)، «پنجاه نامه تاریخی» (۲۵۳۵ ش)، «اسناد سیاسی دوران قاجاریه» (۲۵۳۵ ش)، «گزارش‌های سیاسی علاءالملک» (۱۳۶۲)، «خاطره‌های تاریخی» (۱۳۶۸)، «چهل خاطره از چهل سال» (۱۳۷۳)، و بیش از ۲۰ عنوان دیگر در اسناد مشروطه، نامه‌ها و خاطرات. ابرهیم صفایی شعر کلاسیک سرود و قبر صائب تبریزی را در سال ۱۳۱۷ کشف کرد.
| اندازه جعبه = ۳۰۰پیکسل
| عنوان = آیت‌الله العظمی میرزای شیرازی (میرزای بزرگ)
| نام = سید محمد حسن حسینی شیرازی
| تصویر = میرزای شیرازی؛1.jpg
| اندازه تصویر = ۲۴۰پیکسل
| عنوان تصویر = میرزای شیرازی
| زادروز = ۱۵ جمادی‌الاولی ۱۲۳۰ ه‍.ق (۱۲۹۴ خورشیدی / ۱۸۱۵ میلادی)
| زادگاه = شیراز، ایران
| تاریخ مرگ = ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ ه‍.ق (۱۳۷۳ خورشیدی / ۲۰ فوریه ۱۸۹۵ میلادی)
| مکان مرگ = سامرا، عراق عثمانی
| محل دفن = نجف اشرف، صحن شریف حضرت علی(ع) کنار قبر شیخ مرتضی انصاری
| محل زندگی = شیراز • اصفهان • نجف • سامرا
| ملیت = ایرانی
| تابعیت = ایران (دوره قاجار)
| پیشه = فقیه، اصولی، مرجع تقلید شیعه
| سال‌های فعالیت = حدود ۱۲۵۰–۱۳۱۲ ه‍.ق
| شناخته‌شده برای = صدور فتوای تحریم تنباکو (سرآغاز جنبش مشروطه)
| نقش‌های برجسته = مرجع مطلق شیعیان پس از شیخ انصاری • تأسیس حوزه علمیه سامرا • رهبر نهضت تنباکو
| لقب = میرزای بزرگ • میرزای دوم • مجدّد شیرازی
| جنبش = نهضت تحریم تنباکو
| دین = اسلام
| مذهب = شیعه اثناعشری
| منصب = مرجعیت عام شیعه (۱۲۸۱–۱۳۱۲ ه‍.ق)
| مکتب = اصولی (مکتب شیخ انصاری)
| آثار = ذخیرة العباد فی یوم المعاد • حاشیه بر مکاسب • رساله فی الرضاع • تقریرات اصول شیخ انصاری • صراط النجاة (استفتائات)
| خویشاوندان سرشناس = سید علی شیرازی (فرزند و ناشر استفتائات) • مجدالاشراف (دایی و سرپرست)
| پانویس = رهبر نهضت تحریم تنباکو و یکی از تأثیرگذارترین مراجع تقلید قرن نوزدهم میلادی
|image size=240پیکسل}}
'''میرزای شیرازی'''، با نام کامل سید محمدحسن حسینی شیرازی، (متولد ۱۵ جمادی‌الاولی ۱۲۳۰ هـ. ق، شیراز - درگذشته ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ هـ. ق، عراق، سامرا) یکی از برجسته‌ترین مراجع تقلید شیعه در قرن نوزدهم میلادی بود که نقش محوری در تحولات سیاسی و مذهبی ایران ایفا کرد. او در کودکی پدر خود را از دست داد، اما تحت سرپرستی دایی‌اش، مجدالاشراف، قرار گرفت و از هوش سرشاری برخوردار بود. تحصیلات مقدماتی را در شیراز آغاز کرد و در دوازده سالگی به فراگیری فقه پرداخت. در هجده سالگی به اصفهان مهاجرت کرد و از محضر علمایی چون شیخ محمدتقی اصفهانی و سید حسن بیدآبادی بهره برد و پیش از بیست سالگی اجازه اجتهاد دریافت کرد. پس از ده سال اقامت در اصفهان، در سال ۱۲۵۹ ه‍. ق، به عتبات عالیات رفت و در نجف از درس شیخ محمد حسن نجفی (صاحب جواهر) و شیخ مرتضی انصاری استفاده کرد. پس از درگذشت شیخ انصاری در سال ۱۲۸۱ ه‍. ق، با اصرار شاگردان برجسته، مرجعیت عام شیعیان را پذیرفت و به مدت سی سال در این مقام ماند. میرزای شیرازی در سال ۱۲۹۱ ه‍. ق، به سامرا مهاجرت کرد و حوزه علمیه‌ای تأسیس نمود که هدف آن اسکان شیعیان، تقویت حوزه‌های علمی و تقریب بین شیعه و سنی بود. وی فعالیت‌های اجتماعی گسترده‌ای داشت، از جمله تعمیر حرم امامین عسکریین، ساخت مدرسه، پل، حمام و رسیدگی به محرومان. میرزای شیرازی علاقه‌مند به شعر و ادب بود و فضایل اخلاقی همچون تواضع، سعه صدر و رفتار پدرانه با شاگردان را دارا بود. شاگردان برجسته‌ای چون [[آخوند ملا محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]]، سید محمد کاظم یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی و همچنین [[شیخ فضل‌الله نوری]] تربیت کرد. آثار فقهی و اصولی متعددی از جمله کتاب طهارت، رساله در رضاع، حاشیه بر نجات‌العباد و تقریرات اصول شیخ انصاری از او برجای مانده‌است. مهم‌ترین اقدام سیاسی وی صدور فتوای تحریم تنباکو در سال ۱۳۰۸ هجری قمری بود که علیه قرارداد استعماری انگلیس با [[ناصرالدین شاه]] صادر شد. این فتوا، که استعمال تنباکو را محاربه با امام زمان دانست، منجر به قیام سراسری در شهرهایی چون شیراز، تبریز، اصفهان و تهران گردید و سرانجام شاه را وادار به لغو امتیاز کرد. این نهضت سرآغاز [[جنبش مشروطه ایران]] محسوب می‌شود و قدرت روحانیت شیعه در برابر استعمار را نشان داد. میرزای شیرازی در ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ هجری قمری در سن ۸۲ سالگی در سامرا درگذشت و پیکرش در نجف، کنار حرم امام علی (ع) دفن شد. زندگی او نمادی از وحدت، جهاد علمی و مقاومت سیاسی است.<ref name=":0">[https://rasekhoon.net/article/show/112689 آیت الله العظمی میرزای شیرازی - راسخون]</ref><ref name=":1">[https://de.wikishia.net/view/Seyyed_Muhammad_Hasan_Schirazi سید محمدحسن شیرازی - ویکی شیا]</ref><ref name=":2">[http://pajoohe.ir/%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C__a-47915.aspx سید محمد حسن میرزای شیرازی (میرزای شیرازی) - پژوهه]</ref><ref name=":3">[https://taqribstudies.ir/%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C/ آیت الله میرزای شیرازی - پژوهشگاه مطالعات تقریبی]</ref><ref name=":4">[https://farhangziarat.hzrc.ac.ir/article_106654_79ff2dbe8d15eaff9288f0b858814664.pdf کتاب «وحدت در سیره میرزای شیرازی»، تألیف عبدالرحیم اباذری - فرهنگ زیارت]</ref>


نقدهای مثبتی که از ابراهیم صفایی شده است عبارتند از: کتاب «رهبران مشروطه» را «درست‌ترین پژوهش» نهضت مشروطیت می‌دانند که بدون تعصب، خوبی‌ها و بدی‌ها، خدمت‌ها و خیانت‌ها را آشکار می‌کند و راه نوینی در تاریخ‌نگاری می‌گشاید. آثارش مرجع محققان است و روایت‌های مردم‌نگارانه مانند داستان فتح‌الله وزیرزاده، رنج‌های مردم ناشناخته را ثبت می‌کند. نقدهای منفی او عبارتند از: رویکرد درباری، تمرکز بر سلاطین (مانند «شاه شهید» برای ناصرالدین شاه) و نادیده گرفتن مظالم حکومتی؛ جعل، تحریف و یک‌سویه‌نویسی؛ تکیه بر منابع رسمی بدون مستندات کافی؛ نسبت‌های جاه‌طلبی، فراماسونری و پیمان‌شکنی به رهبران مشروطه که بدبینی ایجاد می‌کند. صفایی تاریخ را از دریچه روزنامه‌نگار می‌دید و به جای وزرا، درباره وزیرزاده‌ها نوشت. او در سال ۱۳۸۶، درگذشت و میراث دوگانه‌ی او، نوآوری در اسناد تاریخی و انتقاد از جهت‌گیری سلطنت‌طلبانه بود.<ref name=":0">[https://www.parsi.wiki/fa/wiki/481711/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85-%D8%B5%D9%81%D8%A7%DB%8C%DB%8C ابراهیم صفایی - پارسی ویکی]</ref><ref name=":1">[https://rasekhoon.net/article/show/121683/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%D9%89-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%AF%D9%89-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85-%D8%B5%D9%81%D8%A7%DB%8C%D9%89-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B1%D9%87%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87 بررسى انتقادى ديدگاه ابراهيم صفايى درباره «رهبران مشروطه» - راسخون]</ref><ref name=":2">[https://www.bashgaheadabiyat.com/product-author/ebrahim-safaee/ ابراهیم صفایی - باشگاه ادبیات]</ref><ref name=":3">[https://www.ibna.ir/news/313968/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85-%D8%B5%D9%81%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%B1%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D8%B1%DB%8C%DA%86%D9%87-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%DB%8C%DA%A9-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%85%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AF ابراهیم صفایی، تاریخ را از دریچه نگاه یک روزنامه‌نگار می‌دید - ایبنا]</ref>
== زندگی اولیه و تحصیلات ==
سید محمدحسن حسینی شیرازی، معروف به میرزای شیرازی یا میرزای بزرگ، در صبح روز ۱۵ جمادی‌الاولی سال ۱۲۳۰ هجری قمری در خانواده‌ای متدین در شیراز چشم به جهان گشود. پدرش، سید محمود خوشنویس، عالمی دینی بود که در طفولیت میرزا درگذشت. سرپرستی او را دایی‌اش، سید میرزا حسین موسوی معروف به مجدالاشراف، بر عهده گرفت. از کودکی هوش و استعداد سرشاری نشان داد و دایی‌اش برنامه‌ای خاص برای تربیت وی تدارک دید، از جمله استخدام آموزگاری خوش‌نویس با حقوق ماهانه ده تومان برای آموزش نوشتاری.


== زندگی و تحصیلات ابراهیم صفایی ==
میرزای شیرازی از چهار سالگی به مکتبخانه رفت و ظرف دو سال قرآن و کتاب‌های ادبیات فارسی را فرا گرفت. از شش سالگی صرف و نحو عربی را آغاز کرد و در هشت سالگی مطالعات مقدماتی را به پایان رساند. سپس تحت تعلیم میرزا ابراهیم شیرازی، به آیات قرآن، احادیث و هنر خطابه پرداخت. در هشت سالگی، به درخواست معلم، پس از نماز در مسجد وکیل شیراز بر منبر رفت و بخشی از کتاب اخلاقی ابواب‌الجنان را از حفظ خواند.
ابراهیم صفایی در ۳۰ آبان ۱۲۹۲، در ملایر زاده شد. او فرزند فخرالدین بود و در خانواده‌ای متوسط رشد کرد.  


او دوره دبستان را در ملایر گذراند و با خانواده به همدان مهاجرت کرد و سپس دوره متوسطه را در مدرسه آمریکایی همدان به پایان رساند و علوم عربی مقدماتی را فراگرفت.  
در دوران نوجوانی، پیش از مهاجرت به اصفهان، به عنوان نویسنده اداری فعالیت کرد و راه پدر را ادامه داد. همچنین در پانزده سالگی کتاب شرح لمعه را در حوزه شیراز تدریس نمود.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> '''(راسخون)(ویکی شیا)'''


=== تحصیلات عالی و فعالیت‌های ادبی اولیه ===
=== تحصیلات در شیراز و اصفهان ===
ابراهیم صفایی پس از مهاجرت به تهران، در رشته‌های حقوق و ادبیات تحصیل کرد. او در انجمن ادبی حکیم نظامی، تحت نظر وحید دستگردی، دانش ادبی خود را گسترش داد و با شعر کلاسیک و سبک سنتی آشنا شد. این دوره تأثیر عمیقی بر فعالیت‌های ادبی و پژوهشی بعدی او گذاشت.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />
میرزای شیرازی تحصیلات مقدماتی را در شیراز آغاز کرد و در دوازده سالگی فقه و اصول را نزد شیخ محمدتقی شیرازی، بزرگ‌ترین استاد شرح لمعه در شیراز، فرا گرفت. همیشه پیش از درس مطالعه می‌کرد و شرح‌ها را یادداشت می‌نمود. در ضمن تحصیل، خود به تدریس لمعه پرداخت و استاد به توان علمی‌اش پی برد.


== فعالیت‌های حرفه‌ای و روزنامه‌نگاری ==
در هجده سالگی، به توصیه استاد، به اصفهان مهاجرت کرد که آن زمان دارالعلم محسوب می‌شد. در مدرسه صدر ساکن شد و از محضر علمایی چون شیخ محمدتقی اصفهانی (صاحب هدایه المسترشدین)، سید حسن بیدآبادی (مدرس) و محمد ابراهیم کرباسی بهره برد. آموزش خصوصی نزد شیخ محمدتقی گرفت و پس از مرگ وی در پایان ۱۲۴۸ هجری قمری، به درس بیدآبادی پیوست و پیش از بیست سالگی اجازه اجتهاد دریافت کرد. ده سال در اصفهان ماند و اجازه دوم اجتهاد را نیز کسب نمود.
[[پرونده:ابراهیم صفایی.jpg|جایگزین=ابراهیم صفایی|بندانگشتی|280x280پیکسل|ابراهیم صفایی]]
ابراهیم صفایی در سال ۱۳۱۵، به اهواز رفت و روزنامه «خوزستان» را منتشر کرد. پس از بازگشت به تهران، هفته‌نامه «عسس» را بنیان گذاشت که به مسائل اجتماعی و فرهنگی می‌پرداخت. این فعالیت‌ها جایگاه او را به‌عنوان روزنامه‌نگاری با دیدگاه انتقادی تثبیت کرد. او در کنار روزنامه‌نگاری، در وزارت فرهنگ استخدام شد و به پژوهش و همکاری با دیگر مطبوعات ادامه داد.  


=== کشف قبر صائب تبریزی ===
در این دوره، با دخترعمویش ازدواج کرد و صاحب دختری و پسری به نام علی شد. همسر اولش در سال ۱۳۰۳ هجری قمری درگذشت و از همسر دوم صاحب پسر و دختری گردید.<ref name=":0" /><ref name=":1" />
در سال ۱۳۱۷ هجری شمسی، طی سفری به اصفهان، ابراهیم صفایی قبر صائب تبریزی، شاعر برجسته دوره صفوی، را شناسایی کرد. او شرح این کشف را در مجله «ارمغان» منتشر کرد که توجه محافل ادبی را جلب نمود و نشان‌دهنده علاقه او به تاریخ و ادبیات کلاسیک ایران بود.


=== مشاغل اداری و قضایی ===
== مهاجرت به عتبات و تکمیل مراتب علمی ==
ابراهیم صفایی پس از تحصیل در تهران، در مشاغل اداری، قضایی و فرهنگی مشغول شد. او در این دوره به پژوهش تاریخی علاقه‌مند شد و زمینه را برای فعالیت‌های بعدی‌اش فراهم کرد. این تجربه‌ها دیدگاه روزنامه‌نگارانه او را به تاریخ تقویت کرد، به‌ویژه در بررسی اسناد و روایت‌های تاریخی.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />
میرزای شیرازی در سال ۱۲۵۹ ه‍. ق، اصفهان را به قصد زیارت عتبات ترک کرد و ابتدا به کاظمین و سپس به کربلا رفت. پس از زیارت، تصمیم به بازگشت گرفت اما در راه نجف بیمار شد و ناچار در نجف ماندگار شد. در نجف ابتدا از درس شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) بهره برد و سپس به حلقه درس شیخ مرتضی انصاری پیوست. میرزای شیرازی چنان در درس انصاری درخشید که شیخ او را «سلطان القرائح» (سلطان استعدادها) نامید.


== فعالیت‌های پژوهشی و تأسیس انجمن تاریخ ==
پس از وفات شیخ انصاری در ۱۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۱ ه‍. ق، شاگردان برجسته از جمله آخوند خراسانی، سید محمد فشارکی، میرزا محمدتقی شیرازی و دیگران با اصرار بسیار مرجعیت عام را به میرزای شیرازی واگذار کردند. وی ابتدا از پذیرش سرباز زد و حتی قصد ترک نجف کرد، اما به دلیل اصرار علما و مقلدان پذیرفت و تا پایان عمر مرجع مطلق شیعه باقی ماند.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />
از سال ۱۳۴۶، ابراهیم صفایی صفایی به گردآوری و انتشار اسناد تاریخی قرن اخیر پرداخت. در سال ۱۳۴۷، انجمن تاریخ را تأسیس کرد و نشریه «پژوهش انجمن» را تا خرداد ۱۳۵۷ به‌صورت فصلی منتشر نمود. این نشریه بستری برای ارائه اسناد و تحلیل‌های تاریخی بود و به پژوهشگران کمک کرد تا به منابع معتبر دسترسی یابند.  


=== عضویت در نهادهای فرهنگی ===
=== مهاجرت تاریخی به سامرا و تأسیس حوزه علمیه جدید ===
صفایی در سال ۱۳۴۹، به عضویت کنگره تاریخ درآمد و در سال ۱۳۵۰ در کنگره تاریخ و فرهنگ ایران شرکت کرد. او در سال ۱۳۵۱ به انجمن تاریخ فرهنگستان پیوست. این عضویت‌ها جایگاه او را به‌عنوان تاریخ‌نگاری متعهد به اسناد رسمی تثبیت کرد.<ref name=":0" /><ref name=":2" />
میرزای شیرازی در سال ۱۲۹۱ ه‍.ق به علل متعدد از جمله شیوع وبا در نجف، فشارهای سیاسی عثمانی، و مهم‌تر از همه، هدف بزرگ‌تر ایجاد حوزه‌ای مستقل و امن برای شیعیان، به همراه جمع کثیری از علما و طلاب به سامرا مهاجرت کرد. این مهاجرت جمعی یکی از بزرگ‌ترین جابه‌جایی‌های علمی تاریخ تشیع محسوب می‌شود.<ref name=":1" /><ref name=":3" />


== آثار ادبی و پژوهشی ==
در سامرا، میرزای شیرازی حوزه علمیه‌ای عظیم تأسیس کرد که در مدت کوتاهی بیش از پنج هزار طالب علم را در خود جای داد. او شخصاً نظارت بر ساخت مساجد، مدارس، پل‌ها، حمام‌های عمومی و بازار داشت و بخش زیادی از اموال خود و وجوهات شرعی را صرف آبادانی شهر کرد. هدف اصلی این حوزه، علاوه بر تربیت فقیه، تقویت موقعیت شیعه در برابر عثمانی و ایجاد فضای تقریب با اهل سنت بود.<ref name=":0" /><ref name=":4" />
[[پرونده:کتاب رهبران مشروطه.jpg|جایگزین=کتاب رهبران مشروطه، اثر ابراهیم صفایی|بندانگشتی|200x200پیکسل|کتاب رهبران مشروطه، اثر ابراهیم صفایی]]
ابراهیم صفایی بیش از ۴۰ کتاب معتبر بر اساس اسناد تاریخی منتشر کرد که عمدتاً بر دوره قاجار و مشروطه تمرکز دارند. آثار شاخص شامل:  
* نهضت مشروطه ایران بر پایه اسناد وزارت خارجه (۱۳۷۰، واحد نشر اسناد)
* رهبران مشروطه (۱۳۶۲، انتشارات جاویدان، شامل ۲۴ زندگینامه با تحلیل اسنادی)
* پنجاه نامه تاریخی (۲۵۳۵ ش، چاپ حیدری)
* اسناد سیاسی دوران قاجاریه (۲۵۳۵ ش، چاپ حیدری)
* اسناد نویافته (چاپ شرق)
* برگ‌های تاریخ (۲۵۳۵ ش، چاپ حیدری)
* اسناد برگزیده دوران قاجاریه (۲۵۳۵ ش، چاپ حیدری)
* گزارش‌های سیاسی علاءالملک (۱۳۶۲، چاپ پارت)
* خاطره‌های تاریخی (۱۳۶۸، چاپخانه سکه)
* نخست وزیران، جلد ۱ (انجمن تاریخ)
* ده نفر پیشتاز
* چهل خاطره از چهل سال (۱۳۷۳، انتشارات علمی)
* اسناد مشروطه
* مدارک تاریخی
* نامه‌های تاریخی
* یکصد سند تاریخی
* دودمان عمید
* نهضت ادبی ایران در عصر قاجار
* آیینه خاطرات
* مرقعات
* یادداشت‌های سفر همدان
* دوره مجله انجمن تاریخ
* مرزهای ناآرام
* آیینه تاریخ
* تاریخچه هنرستان دختران و پسران
* تاریخچه هنرستان موسیقی ملی
* تاریخچه هنرستان عالی موسیقی
* سفرنامه طوالش
* ترجمه اپرای اُرفه و اُریدس
* آشفتگی در دربار مظفرالدین شاه
* پژوهشی در شناخت ریشه دودمان طباطبایی
* سوگنامه
* دوره دو ساله هفته‌نامه عسس


این آثار بر اساس اسناد وزارت خارجه، گزارش‌های سیاسی و خاطرات تنظیم شده‌اند.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />  
== فعالیت‌های عمرانی و اجتماعی در سامرا ==
میرزای شیرازی در طول نوزده سال اقامت در سامرا خدمات اجتماعی گسترده‌ای انجام داد:
* بازسازی کامل حرم امامین عسکریین (ع) پس از ویرانی‌های پیشین
* احداث دو مدرسه بزرگ علمیه (یکی در جوار حرم و دیگری در بخش دیگر شهر)
* ساخت پل بزرگ بر رود دجله که هنوز به نام «جسر میرزای شیرازی» شناخته می‌شود.
* احداث قنات، حمام عمومی، بازار و کاروانسرا
* ایجاد صندوق قرض‌الحسنه برای فقرا و رسیدگی مستقیم به ایتام و بیوه‌زنان
* اختصاص بخشی از وجوهات برای درمان بیماران و تأمین دارو<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />


=== شعر و فعالیت ادبی ===
== ویژگی‌های اخلاقی و روش تربیتی ==
صفایی به سرودن شعر کلاسیک با سبک سنتی پایبند بود. اشعارش در مطبوعات و مجموعه‌های ادبی منتشر شد و نشان‌دهنده تعهد او به ادبیات سنتی ایران بود.<ref name=":2" />  
میرزای شیرازی دارای سجایای اخلاقی برجسته‌ای بود: تواضع بسیار، سعه صدر، شوخ‌طبعی ملایم، و رفتار پدرانه با شاگردان. هرگز کسی را با القاب فقهی خطاب نمی‌کرد و حتی به بزرگ‌ترین شاگردانش با نام کوچک و محبت سخن می‌گفت. در درس، با حوصله به شبهات پاسخ می‌داد و اگر طلبه‌ای اشتباه می‌کرد، با ملایمت اصلاح می‌نمود. علاقه زیادی به شعر فارسی و عربی داشت و خود اشعاری سروده بود.<ref name=":0" /><ref name=":3" />


== دیدگاه‌های ابراهیم صفایی ==
== شاگردان برجسته ==
از حوزه درس میرزای شیرازی در نجف و سامرا، فقیهان و مراجع بزرگی برخاستند که برخی از آن‌ها عبارتند از:
* آخوند ملا محمدکاظم خراسانی (صاحب کفایه و رهبر فتوایی مشروطه)
* سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (صاحب عروه الوثقی)
* شیخ فضل‌الله نوری
* میرزا محمدتقی شیرازی (رهبر انقلاب عراق علیه انگلیس در ۱۹۲۰)
* [[میرزا محمدحسین نائینی]]
* سید اسماعیل صدر
* شیخ الشریعه اصفهانی
* آقا رضا همدانی
* محمدتقی آملی


=== دیدگاه درباره مشروطه و رهبران آن ===
این شاگردان بعدها ستون‌های فقاهت شیعه در قرن چهاردهم هجری شدند.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />
ابراهیم صفایی دیدگاه انتقادی شدیدی نسبت به جنبش مشروطه و رهبران آن داشت. او در کتاب «رهبران مشروطه» (۱۳۶۲)، ۲۴ زندگینامه از رهبران مشروطه را با تحلیل اسنادی ارائه کرد، اما به گفته منتقدان، به برخی رهبران اتهاماتی چون «جاه‌طلبی»، «[[فراماسونری در ایران|فراماسونری]]»، «عدم اعتقاد به مشروطه»، «پیمان‌شکنی»، و «ندامت» وارد کرد. او معتقد بود که «مشروطه‌خواهان واقعی در نهضت حضور نداشتند و بسیاری از رهبران به دنبال منافع شخصی بودند». صفایی همچنین ادعا کرده است که «سید جمال‌الدین اسدآبادی ایرانی نبود» و نقش او را در بیداری مشروطه کم‌اهمیت دانست. او پایه مشروطه را قتل [[ناصرالدین شاه]] دانست و این واقعه را نقطه شروع نهضت معرفی کرد، اما با دید منفی به آن نگریست. این دیدگاه‌ها بدبینی به قیام ضداستبدادی را در آثارش تقویت کرد. با این حال، ناشر کتاب (انتشارات جاویدان) معتقد است که صفایی «راه نوینی در تاریخ‌نگاری گشوده و پیشوایان [[نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران|نهضت ملی]] را آن‌گونه که بوده‌اند معرفی کرده و سیر نهضت را با انعطاف‌ها و انحراف‌ها بازگو کرده است». او علل مشروطه را در ۱۵ بند برشمرد، از جمله «نابسامانی‌های دوره ناصری»، «تأثیر مشروطه عثمانی»، «روزنامه‌های بیدارکننده»، «ضعف [[مظفرالدین شاه]]»، «قیام روحانیون»، «شکست روسیه از ژاپن»، «مداخله انگلیس»، و «شوق وطن‌خواهان».


=== دیدگاه درباره قتل ناصرالدین شاه و قاجار ===
== آثار علمی و فقهی ==
ابراهیم صفایی قاتل ناصرالدین شاه، [[میرزارضا کرمانی|میرزا رضا کرمانی]]، را «جنایتکار» توصیف کرد و قتل او را «غافل‌گیرانه» دانست که «مردم و روحانیون را متأثر کرد». او به دیکتاتوری شاهان قاجار نگاه مثبتی داشت و ناصرالدین شاه را «شاه شهید» نامید، که نشان‌دهنده رویکرد درباری‌اش است. در مقابل، اعدام روحانیون مشروطه‌خواه مانند [[شیخ فضل‌الله نوری]] و [[سید عبدالله بهبهانی]] را «قتل» خواند، که این انتخاب واژگان انتقاداتی را برانگیخت. او مظالم حکومتی دوره قاجار را کم‌رنگ جلوه داد و بر خدمات سلاطین تأکید کرد.  
میرزای شیرازی با وجود مسئولیت سنگین مرجعیت و امور اجتماعی، تألیفات ارزشمندی از خود بر جای گذاشت که بیشتر آن‌ها در اصول فقه و فقه استدلالی است:
* حاشیه جامع بر کتاب «مصباح الفقاهة» شیخ انصاری (در باب طهارت)
* رساله عملیه «ذخیرةالعباد فی یوم‌المعاد» که تا زمان حیاتش بارها چاپ شد
* رساله فی‌الرضاع (مسئله رضاع و احکام آن)
* حاشیه بر رساله «نجاةالعباد» شیخ مرتضی انصاری
* تقریرات درس اصول شیخ مرتضی انصاری (دو جلد، به قلم شاگردانش ثبت شده)
* رساله در قاعده «لا ضرر و لا حرج»
* رساله در مسئله «تقلید میت»
* حاشیه بر «مکاسب» شیخ انصاری (به روایت برخی شاگردان)
* مجموعه استفتائات و فتاوای فقهی که بعدها در کتاب‌های «الفتاوی الشیرازیة» و «صراط النجاة» (توسط پسرش سید علی) گردآوری شد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />


=== دیدگاه درباره ملی شدن صنعت نفت ===
== فتوای تاریخی تحریم تنباکو ==
ابراهیم صفایی درباره [[نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران|نهضت ملی شدن صنعت نفت]] (دهه ۱۳۲۰) نیز دیدگاه منفی داشت. او این جنبش را «بی‌نتیجه» و تحت تأثیر «نفوذ خارجی» توصیف کرد و معتقد بود که «رهبران نهضت ملی، مانند مشروطه، فاقد صداقت و برنامه‌ریزی بودند». این موضع با انتقاداتی مواجه شد که او را به حمایت از منافع دربار و نادیده گرفتن خواست عمومی متهم کردند.<ref name=":0" /><ref name=":1" />  
در سال ۱۳۰۶ ه‍.ق (۱۳۰۸ ه‍.ق به تقویم برخی منابع) ناصرالدین شاه امتیاز انحصاری خرید، فروش و کشت توتون و تنباکو در سراسر ایران را به مدت ۵۰ سال به شرکت انگلیسی «ریجی» (Regie) واگذار کرد. این قرارداد عملاً اقتصاد تنباکو را در دست بیگانگان قرار می‌داد و به کشاورزان و بازرگانان ایرانی زیان سنگین وارد می‌کرد. علما و بازرگانان تبریز و شیراز ابتدا اعتراض کردند و سپس موضوع به میرزای شیرازی در سامرا منتقل شد و او نیز فتوایی صادر کرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":5">[https://iec-md.org/monasebatha/digar/tahrim_tanbaakoo_rohaaniyat.html آیت‌الله میرزای شیرازی (لغو تنباکو) - مرکز تعلیمات اسلامی واشینگتن]</ref>


== نقدهای مثبت بر آثار ==
=== متن دقیق فتوا ===
پس از بررسی دقیق قرارداد و مشورت با علمای همراه، میرزای شیرازی در اواخر سال ۱۳۰۸ ه‍.ق (ذیقعده یا رجب) فتوای معروف خود را صادر کرد:<blockquote>«بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون به بایّ نحو کان حرام و محاربه با امام زمان (عج) است. حرره العبد محمد حسن الحسینی»</blockquote>این فتوا ابتدا به صورت مکتوب برای علمای تهران و سپس به صورت اعلامیه در سراسر کشور پخش شد.<ref name=":5" /><ref name=":2" /><ref name=":1" />


=== نوآوری در تاریخ‌نگاری ===
==== آثار و نتایج فتوا ====
کتاب «رهبران مشروطه» به‌عنوان «درست‌ترین پژوهش» نهضت مشروطیت شناخته می‌شود که «بدون تعصب، خوبی‌ها و بدی‌ها، خدمت‌ها و خیانت‌ها را آشکار می‌کند». ناشر این کتاب می‌گوید: «حقایق را پس از نیم قرن آشکار کرده و راه نوینی در تاریخ‌نگاری گشوده است». ساختار کتاب شامل زندگینامه، فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی، آثار، تحصیلات، عقاید مذهبی-سیاسی، و گزیده سخنرانی‌ها با استناد به ۱۱۶ منبع و فهرست اعلام است. آثار صفایی به دلیل استفاده از اسناد وزارت خارجه و گزارش‌های سیاسی، مرجع محققان تاریخ معاصر است.<ref name=":0" /><ref name=":1" />
* مردم ایران بلافاصله استعمال قلیان و سیگار را ترک کردند؛ حتی در حرمسرای ناصرالدین شاه قلیان‌ها شکست و زنان دربار هم اطاعت کردند.
* بازارهای تنباکو در تبریز، اصفهان، شیراز، مشهد و تهران تعطیل شد.
* اعتراضات مردمی به درگیری مسلحانه در برخی شهرها انجامید.
* دولت انگلیس و ناصرالدین شاه ابتدا فتوا را جعلی خواندند، اما میرزای شیرازی در پاسخ دوم اعلام کرد: «اگر فتوا جعلی است، چرا مردم اطاعت می‌کنند؟»
* سرانجام در جمادی‌الاول ۱۳۰۹ ه‍.ق شاه رسماً قرارداد را لغو کرد و ایران ۵۰۰ هزار لیره غرامت به شرکت انگلیسی پرداخت.


=== رویکرد مردم‌نگارانه ===
این نهضت اولین پیروزی سراسری ملت ایران علیه استعمار در دوره قاجار و سرآغاز جنبش مشروطه محسوب می‌شود.<ref name=":0" /><ref name=":5" /><ref name=":1" />
صفایی تاریخ را از دریچه روزنامه‌نگاری دید و به جای تمرکز بر وزرا، درباره «وزیرزاده‌ها» نوشت. او در آثارش، مانند داستان فتح‌الله وزیرزاده، «رنج‌های مردم ناشناخته» را ثبت کرد و «واقعیت‌های فساد اداری و فقر سیستماتیک» را نشان داد. این رویکرد مردم‌نگارانه، به‌ویژه در «خاطره‌های تاریخی» و «چهل خاطره از چهل سال»، از نقاط قوت او شمرده می‌شود.<ref name=":2" /><ref name=":3" />  


== نقدهای منفی بر آثار ==
== وفات و محل دفن ==
میرزای شیرازی در سحرگاه سه‌شنبه ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ هجری قمری (برابر با ۲۰ فوریه ۱۸۹۵ میلادی) در سن ۸۲ سالگی در سامرا درگذشت. پیکر مطهر ایشان را ابتدا در سامرا در جوار حرم عسکریین دفن کردند، اما طبق وصیت خودش و به درخواست علما و مردم، چند ماه بعد به نجف منتقل و در صحن شریف حضرت علی (ع) کنار قبر استادش شیخ مرتضی انصاری به خاک سپرده شد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />


=== رویکرد درباری و تحریف ===
== جایگاه تاریخی و تأثیرات ماندگار میرزای شیرازی ==
روش تاریخ‌نگاری ابراهیم صفایی به دلیل «درباری بودن» مورد انتقاد است. او به سلاطین قاجار ارادت داشت و مظالم حکومتی را نادیده گرفته است. تمرکز بر «شاه شهید» (ناصرالدین شاه) و کم‌رنگ کردن جنایات حکومتی، تاریخ‌نگاری او را یک‌سویه نشان می‌دهد. همچنین، او اعدام روحانیون مشروطه‌خواه را «قتل» خواند، اما قتل ناصرالدین شاه را جنایت دانست، که این تضاد انتقاداتی را برانگیخت.  
میرزای شیرازی تنها مرجع تقلیدی بود که در تاریخ معاصر تشیع موفق شد همزمان سه حوزه بزرگ علمی (نجف، سامرا و کربلا) را تحت رهبری خود داشته باشد. مهاجرت او به سامرا در سال ۱۲۹۱ ه‍.ق و تأسیس حوزه‌ای با بیش از پنج هزار طلبه، بزرگ‌ترین جابه‌جایی علمی تاریخ حوزه‌های شیعه پس از تأسیس نجف به‌شمار می‌رود. حوزه سامرا تا زمان وفات او (۱۳۱۲ ه‍. ق) مرکز اصلی مرجعیت شیعه بود و پس از او نیز تا چندین دهه فعال ماند.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":3" />


=== جعل و یک‌سویه‌نویسی ===
فتوای تحریم تنباکو در سال ۱۳۰۸ ه‍.ق اولین نمونه موفق از بسیج سراسری مردم ایران با فتوای یک مرجع تقلید بود. این حرکت ثابت کرد که مرجعیت شیعه قادر است در برابر قراردادهای استعماری دولت مرکزی ایستادگی کند و آن را ملغی نماید؛ تجربه‌ای که چهارده سال بعد در انقلاب مشروطه تکرار شد و بسیاری از رهبران مشروطه (مانند آخوند خراسانی، نائینی و شیخ فضل‌الله نوری) مستقیماً از شاگردان میرزای شیرازی بودند.<ref name=":5" /><ref name=":2" />
منتقدان صفایی را به «جعل»، «تحریف»، و «یک‌سویه‌نویسی» متهم می‌کنند. در «رهبران مشروطه»، برخی مطالب بدون مستندات کافی ارائه شده و تکیه بر منابع رسمی-دولتی است. او به رهبران مشروطه اتهاماتی چون «جاه‌طلبی»، «فراماسونری»، و «انحراف مذهبی» وارد کرد که «بدبینی به قیام ضداستبدادی» ایجاد می‌کند. ادعای غیرایرانی بودن سید جمال‌الدین اسدآبادی نیز از موارد بحث‌برانگیز است.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":3" />  


== درگذشت و میراث ==
میرزای شیرازی با رفتار عملی خود نشان داد که مرجعیت شیعه می‌تواند همزمان سه نقش اساسی را ایفا کند:
 
# رهبری علمی و تربیت فقهای طراز اول
=== سال‌های پایانی و درگذشت ===
# آبادانی و خدمات اجتماعی گسترده
[[پرونده:ابراهیم صفایی؛1.jpg|جایگزین=ابراهیم صفایی|بندانگشتی|270x270پیکسل|ابراهیم صفایی]]
# ایستادگی سیاسی در برابر استعمار و استبداد بدون ورود مستقیم به ساختار قدرت.<ref name=":4" /><ref name=":0" />
ابراهیم صفایی در سال‌های پایانی عمرش به پژوهش تاریخی و انتشار اسناد ادامه داد. او پس از تأسیس انجمن تاریخ در ۱۳۴۷، نشریه «پژوهش انجمن» را تا خرداد ۱۳۵۷ به‌صورت فصلی منتشر کرد و در این دوره، عضویت در کنگره تاریخ (۱۳۴۹)، کنگره تاریخ و فرهنگ ایران (۱۳۵۰)، و انجمن تاریخ فرهنگستان (۱۳۵۱) را بر عهده داشت. این فعالیت‌ها نشان‌دهنده تعهد او به مستندسازی تاریخ معاصر بود. صفایی در سال ۱۳۸۶ هجری شمسی درگذشت. جزئیات بیشتری درباره محل یا شرایط درگذشت او در دست نیست، اما تأکید بر فعالیت‌های مداوم او در سال‌های آخر بر ثبت اسناد و خاطرات تاریخی است.
 
=== میراث فرهنگی و تأثیرات ===
میراث ابراهیم صفایی در تاریخ‌نگاری معاصر ایران دوگانه است: از یک سو، او با بیش از ۴۰ کتاب معتبر بر اساس اسناد، مرجعی برای محققان ایجاد کرد و راه نوینی در بررسی نهضت مشروطه و دوره قاجار گشود. آثارش، به‌ویژه «رهبران مشروطه»، به‌عنوان «درست‌ترین پژوهش» درباره نهضت مشروطیت شناخته می‌شود که «بدون تعصب، خوبی‌ها و بدی‌ها، خدمت‌ها و خیانت‌ها را آشکار می‌کند». برخی‌ها می‌گویند که «رهبران مشروطه، شاید درست‌ترین پژوهشی است که درباره نهضت مشروطیت ایران نوشته شده» و «حقایق را پس از نیم قرن آشکار کرده و راه نوینی در تاریخ‌نگاری گشوده است». رویکرد مردم‌نگارانه صفایی، که تاریخ را از دریچه روزنامه‌نگاری می‌دید، به ثبت رنج‌های مردم ناشناخته مانند داستان فتح‌الله وزیرزاده کمک کرد و «واقعیت‌های فساد اداری و فقر سیستماتیک» را نشان داد. او همچنین به‌عنوان ترانه‌سرایی که برای مردم ناشناخته دغدغه داشت، شناخته می‌شود. تاریخ‌پژوهی که ترانه هم می‌سرود. شاید برای مردمی که در تاریخ‌نگاری‌هایش گاه و بیگاه دغدغه آن‌ها را داشت.
 
از سوی دیگر، میراث صفایی با انتقادهایی همراه است که رویکرد درباری و تحریف‌گر او را برجسته می‌کند. منتقدان معتقدند آثارش مظالم حکومتی قاجار را کم‌رنگ جلوه می‌دهد و به سلاطین ارادت نشان می‌دهد، که این جهت‌گیری سلطنت‌طلبانه به درک متعادل تاریخ آسیب می‌زند. با این حال، آثارش همچنان در پژوهش‌های تاریخی استفاده می‌شود و بحث‌های تازه‌ای درباره تاریخ‌نگاری اسنادی برانگیخته است.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۲:۵۲

برای صفحه تمرین.jpg
آیت‌الله العظمی میرزای شیرازی (میرزای بزرگ)
سید محمد حسن حسینی شیرازی
میرزای شیرازی؛1.jpg
میرزای شیرازی
زادروز۱۵ جمادی‌الاولی ۱۲۳۰ ه‍.ق (۱۲۹۴ خورشیدی / ۱۸۱۵ میلادی)
شیراز، ایران
درگذشت۲۴ شعبان ۱۳۱۲ ه‍.ق (۱۳۷۳ خورشیدی / ۲۰ فوریه ۱۸۹۵ میلادی)
سامرا، عراق عثمانی
محل زندگیشیراز • اصفهان • نجف • سامرا
ملیتایرانی
تابعیتایران (دوره قاجار)
پیشهفقیه، اصولی، مرجع تقلید شیعه
سال‌های فعالیتحدود ۱۲۵۰–۱۳۱۲ ه‍.ق
شناخته‌شده برایصدور فتوای تحریم تنباکو (سرآغاز جنبش مشروطه)
نقش‌های برجستهمرجع مطلق شیعیان پس از شیخ انصاری • تأسیس حوزه علمیه سامرا • رهبر نهضت تنباکو
لقبمیرزای بزرگ • میرزای دوم • مجدّد شیرازی
جنبشنهضت تحریم تنباکو
دیناسلام
مذهبشیعه اثناعشری
منصبمرجعیت عام شیعه (۱۲۸۱–۱۳۱۲ ه‍.ق)
مکتباصولی (مکتب شیخ انصاری)
آثارذخیرة العباد فی یوم المعاد • حاشیه بر مکاسب • رساله فی الرضاع • تقریرات اصول شیخ انصاری • صراط النجاة (استفتائات)
خویشاوندانسید علی شیرازی (فرزند و ناشر استفتائات) • مجدالاشراف (دایی و سرپرست)
پانویس
رهبر نهضت تحریم تنباکو و یکی از تأثیرگذارترین مراجع تقلید قرن نوزدهم میلادی

میرزای شیرازی، با نام کامل سید محمدحسن حسینی شیرازی، (متولد ۱۵ جمادی‌الاولی ۱۲۳۰ هـ. ق، شیراز - درگذشته ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ هـ. ق، عراق، سامرا) یکی از برجسته‌ترین مراجع تقلید شیعه در قرن نوزدهم میلادی بود که نقش محوری در تحولات سیاسی و مذهبی ایران ایفا کرد. او در کودکی پدر خود را از دست داد، اما تحت سرپرستی دایی‌اش، مجدالاشراف، قرار گرفت و از هوش سرشاری برخوردار بود. تحصیلات مقدماتی را در شیراز آغاز کرد و در دوازده سالگی به فراگیری فقه پرداخت. در هجده سالگی به اصفهان مهاجرت کرد و از محضر علمایی چون شیخ محمدتقی اصفهانی و سید حسن بیدآبادی بهره برد و پیش از بیست سالگی اجازه اجتهاد دریافت کرد. پس از ده سال اقامت در اصفهان، در سال ۱۲۵۹ ه‍. ق، به عتبات عالیات رفت و در نجف از درس شیخ محمد حسن نجفی (صاحب جواهر) و شیخ مرتضی انصاری استفاده کرد. پس از درگذشت شیخ انصاری در سال ۱۲۸۱ ه‍. ق، با اصرار شاگردان برجسته، مرجعیت عام شیعیان را پذیرفت و به مدت سی سال در این مقام ماند. میرزای شیرازی در سال ۱۲۹۱ ه‍. ق، به سامرا مهاجرت کرد و حوزه علمیه‌ای تأسیس نمود که هدف آن اسکان شیعیان، تقویت حوزه‌های علمی و تقریب بین شیعه و سنی بود. وی فعالیت‌های اجتماعی گسترده‌ای داشت، از جمله تعمیر حرم امامین عسکریین، ساخت مدرسه، پل، حمام و رسیدگی به محرومان. میرزای شیرازی علاقه‌مند به شعر و ادب بود و فضایل اخلاقی همچون تواضع، سعه صدر و رفتار پدرانه با شاگردان را دارا بود. شاگردان برجسته‌ای چون آخوند خراسانی، سید محمد کاظم یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی و همچنین شیخ فضل‌الله نوری تربیت کرد. آثار فقهی و اصولی متعددی از جمله کتاب طهارت، رساله در رضاع، حاشیه بر نجات‌العباد و تقریرات اصول شیخ انصاری از او برجای مانده‌است. مهم‌ترین اقدام سیاسی وی صدور فتوای تحریم تنباکو در سال ۱۳۰۸ هجری قمری بود که علیه قرارداد استعماری انگلیس با ناصرالدین شاه صادر شد. این فتوا، که استعمال تنباکو را محاربه با امام زمان دانست، منجر به قیام سراسری در شهرهایی چون شیراز، تبریز، اصفهان و تهران گردید و سرانجام شاه را وادار به لغو امتیاز کرد. این نهضت سرآغاز جنبش مشروطه ایران محسوب می‌شود و قدرت روحانیت شیعه در برابر استعمار را نشان داد. میرزای شیرازی در ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ هجری قمری در سن ۸۲ سالگی در سامرا درگذشت و پیکرش در نجف، کنار حرم امام علی (ع) دفن شد. زندگی او نمادی از وحدت، جهاد علمی و مقاومت سیاسی است.[۱][۲][۳][۴][۵]

زندگی اولیه و تحصیلات

سید محمدحسن حسینی شیرازی، معروف به میرزای شیرازی یا میرزای بزرگ، در صبح روز ۱۵ جمادی‌الاولی سال ۱۲۳۰ هجری قمری در خانواده‌ای متدین در شیراز چشم به جهان گشود. پدرش، سید محمود خوشنویس، عالمی دینی بود که در طفولیت میرزا درگذشت. سرپرستی او را دایی‌اش، سید میرزا حسین موسوی معروف به مجدالاشراف، بر عهده گرفت. از کودکی هوش و استعداد سرشاری نشان داد و دایی‌اش برنامه‌ای خاص برای تربیت وی تدارک دید، از جمله استخدام آموزگاری خوش‌نویس با حقوق ماهانه ده تومان برای آموزش نوشتاری.

میرزای شیرازی از چهار سالگی به مکتبخانه رفت و ظرف دو سال قرآن و کتاب‌های ادبیات فارسی را فرا گرفت. از شش سالگی صرف و نحو عربی را آغاز کرد و در هشت سالگی مطالعات مقدماتی را به پایان رساند. سپس تحت تعلیم میرزا ابراهیم شیرازی، به آیات قرآن، احادیث و هنر خطابه پرداخت. در هشت سالگی، به درخواست معلم، پس از نماز در مسجد وکیل شیراز بر منبر رفت و بخشی از کتاب اخلاقی ابواب‌الجنان را از حفظ خواند.

در دوران نوجوانی، پیش از مهاجرت به اصفهان، به عنوان نویسنده اداری فعالیت کرد و راه پدر را ادامه داد. همچنین در پانزده سالگی کتاب شرح لمعه را در حوزه شیراز تدریس نمود.[۱][۲] (راسخون)(ویکی شیا)

تحصیلات در شیراز و اصفهان

میرزای شیرازی تحصیلات مقدماتی را در شیراز آغاز کرد و در دوازده سالگی فقه و اصول را نزد شیخ محمدتقی شیرازی، بزرگ‌ترین استاد شرح لمعه در شیراز، فرا گرفت. همیشه پیش از درس مطالعه می‌کرد و شرح‌ها را یادداشت می‌نمود. در ضمن تحصیل، خود به تدریس لمعه پرداخت و استاد به توان علمی‌اش پی برد.

در هجده سالگی، به توصیه استاد، به اصفهان مهاجرت کرد که آن زمان دارالعلم محسوب می‌شد. در مدرسه صدر ساکن شد و از محضر علمایی چون شیخ محمدتقی اصفهانی (صاحب هدایه المسترشدین)، سید حسن بیدآبادی (مدرس) و محمد ابراهیم کرباسی بهره برد. آموزش خصوصی نزد شیخ محمدتقی گرفت و پس از مرگ وی در پایان ۱۲۴۸ هجری قمری، به درس بیدآبادی پیوست و پیش از بیست سالگی اجازه اجتهاد دریافت کرد. ده سال در اصفهان ماند و اجازه دوم اجتهاد را نیز کسب نمود.

در این دوره، با دخترعمویش ازدواج کرد و صاحب دختری و پسری به نام علی شد. همسر اولش در سال ۱۳۰۳ هجری قمری درگذشت و از همسر دوم صاحب پسر و دختری گردید.[۱][۲]

مهاجرت به عتبات و تکمیل مراتب علمی

میرزای شیرازی در سال ۱۲۵۹ ه‍. ق، اصفهان را به قصد زیارت عتبات ترک کرد و ابتدا به کاظمین و سپس به کربلا رفت. پس از زیارت، تصمیم به بازگشت گرفت اما در راه نجف بیمار شد و ناچار در نجف ماندگار شد. در نجف ابتدا از درس شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) بهره برد و سپس به حلقه درس شیخ مرتضی انصاری پیوست. میرزای شیرازی چنان در درس انصاری درخشید که شیخ او را «سلطان القرائح» (سلطان استعدادها) نامید.

پس از وفات شیخ انصاری در ۱۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۱ ه‍. ق، شاگردان برجسته از جمله آخوند خراسانی، سید محمد فشارکی، میرزا محمدتقی شیرازی و دیگران با اصرار بسیار مرجعیت عام را به میرزای شیرازی واگذار کردند. وی ابتدا از پذیرش سرباز زد و حتی قصد ترک نجف کرد، اما به دلیل اصرار علما و مقلدان پذیرفت و تا پایان عمر مرجع مطلق شیعه باقی ماند.[۱][۲][۳]

مهاجرت تاریخی به سامرا و تأسیس حوزه علمیه جدید

میرزای شیرازی در سال ۱۲۹۱ ه‍.ق به علل متعدد از جمله شیوع وبا در نجف، فشارهای سیاسی عثمانی، و مهم‌تر از همه، هدف بزرگ‌تر ایجاد حوزه‌ای مستقل و امن برای شیعیان، به همراه جمع کثیری از علما و طلاب به سامرا مهاجرت کرد. این مهاجرت جمعی یکی از بزرگ‌ترین جابه‌جایی‌های علمی تاریخ تشیع محسوب می‌شود.[۲][۴]

در سامرا، میرزای شیرازی حوزه علمیه‌ای عظیم تأسیس کرد که در مدت کوتاهی بیش از پنج هزار طالب علم را در خود جای داد. او شخصاً نظارت بر ساخت مساجد، مدارس، پل‌ها، حمام‌های عمومی و بازار داشت و بخش زیادی از اموال خود و وجوهات شرعی را صرف آبادانی شهر کرد. هدف اصلی این حوزه، علاوه بر تربیت فقیه، تقویت موقعیت شیعه در برابر عثمانی و ایجاد فضای تقریب با اهل سنت بود.[۱][۵]

فعالیت‌های عمرانی و اجتماعی در سامرا

میرزای شیرازی در طول نوزده سال اقامت در سامرا خدمات اجتماعی گسترده‌ای انجام داد:

  • بازسازی کامل حرم امامین عسکریین (ع) پس از ویرانی‌های پیشین
  • احداث دو مدرسه بزرگ علمیه (یکی در جوار حرم و دیگری در بخش دیگر شهر)
  • ساخت پل بزرگ بر رود دجله که هنوز به نام «جسر میرزای شیرازی» شناخته می‌شود.
  • احداث قنات، حمام عمومی، بازار و کاروانسرا
  • ایجاد صندوق قرض‌الحسنه برای فقرا و رسیدگی مستقیم به ایتام و بیوه‌زنان
  • اختصاص بخشی از وجوهات برای درمان بیماران و تأمین دارو[۱][۲][۳]

ویژگی‌های اخلاقی و روش تربیتی

میرزای شیرازی دارای سجایای اخلاقی برجسته‌ای بود: تواضع بسیار، سعه صدر، شوخ‌طبعی ملایم، و رفتار پدرانه با شاگردان. هرگز کسی را با القاب فقهی خطاب نمی‌کرد و حتی به بزرگ‌ترین شاگردانش با نام کوچک و محبت سخن می‌گفت. در درس، با حوصله به شبهات پاسخ می‌داد و اگر طلبه‌ای اشتباه می‌کرد، با ملایمت اصلاح می‌نمود. علاقه زیادی به شعر فارسی و عربی داشت و خود اشعاری سروده بود.[۱][۴]

شاگردان برجسته

از حوزه درس میرزای شیرازی در نجف و سامرا، فقیهان و مراجع بزرگی برخاستند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

  • آخوند ملا محمدکاظم خراسانی (صاحب کفایه و رهبر فتوایی مشروطه)
  • سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (صاحب عروه الوثقی)
  • شیخ فضل‌الله نوری
  • میرزا محمدتقی شیرازی (رهبر انقلاب عراق علیه انگلیس در ۱۹۲۰)
  • میرزا محمدحسین نائینی
  • سید اسماعیل صدر
  • شیخ الشریعه اصفهانی
  • آقا رضا همدانی
  • محمدتقی آملی

این شاگردان بعدها ستون‌های فقاهت شیعه در قرن چهاردهم هجری شدند.[۱][۲][۳]

آثار علمی و فقهی

میرزای شیرازی با وجود مسئولیت سنگین مرجعیت و امور اجتماعی، تألیفات ارزشمندی از خود بر جای گذاشت که بیشتر آن‌ها در اصول فقه و فقه استدلالی است:

  • حاشیه جامع بر کتاب «مصباح الفقاهة» شیخ انصاری (در باب طهارت)
  • رساله عملیه «ذخیرةالعباد فی یوم‌المعاد» که تا زمان حیاتش بارها چاپ شد
  • رساله فی‌الرضاع (مسئله رضاع و احکام آن)
  • حاشیه بر رساله «نجاةالعباد» شیخ مرتضی انصاری
  • تقریرات درس اصول شیخ مرتضی انصاری (دو جلد، به قلم شاگردانش ثبت شده)
  • رساله در قاعده «لا ضرر و لا حرج»
  • رساله در مسئله «تقلید میت»
  • حاشیه بر «مکاسب» شیخ انصاری (به روایت برخی شاگردان)
  • مجموعه استفتائات و فتاوای فقهی که بعدها در کتاب‌های «الفتاوی الشیرازیة» و «صراط النجاة» (توسط پسرش سید علی) گردآوری شد.[۱][۲][۳]

فتوای تاریخی تحریم تنباکو

در سال ۱۳۰۶ ه‍.ق (۱۳۰۸ ه‍.ق به تقویم برخی منابع) ناصرالدین شاه امتیاز انحصاری خرید، فروش و کشت توتون و تنباکو در سراسر ایران را به مدت ۵۰ سال به شرکت انگلیسی «ریجی» (Regie) واگذار کرد. این قرارداد عملاً اقتصاد تنباکو را در دست بیگانگان قرار می‌داد و به کشاورزان و بازرگانان ایرانی زیان سنگین وارد می‌کرد. علما و بازرگانان تبریز و شیراز ابتدا اعتراض کردند و سپس موضوع به میرزای شیرازی در سامرا منتقل شد و او نیز فتوایی صادر کرد.[۱][۲][۶]

متن دقیق فتوا

پس از بررسی دقیق قرارداد و مشورت با علمای همراه، میرزای شیرازی در اواخر سال ۱۳۰۸ ه‍.ق (ذیقعده یا رجب) فتوای معروف خود را صادر کرد:

«بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون به بایّ نحو کان حرام و محاربه با امام زمان (عج) است. حرره العبد محمد حسن الحسینی»

این فتوا ابتدا به صورت مکتوب برای علمای تهران و سپس به صورت اعلامیه در سراسر کشور پخش شد.[۶][۳][۲]

آثار و نتایج فتوا

  • مردم ایران بلافاصله استعمال قلیان و سیگار را ترک کردند؛ حتی در حرمسرای ناصرالدین شاه قلیان‌ها شکست و زنان دربار هم اطاعت کردند.
  • بازارهای تنباکو در تبریز، اصفهان، شیراز، مشهد و تهران تعطیل شد.
  • اعتراضات مردمی به درگیری مسلحانه در برخی شهرها انجامید.
  • دولت انگلیس و ناصرالدین شاه ابتدا فتوا را جعلی خواندند، اما میرزای شیرازی در پاسخ دوم اعلام کرد: «اگر فتوا جعلی است، چرا مردم اطاعت می‌کنند؟»
  • سرانجام در جمادی‌الاول ۱۳۰۹ ه‍.ق شاه رسماً قرارداد را لغو کرد و ایران ۵۰۰ هزار لیره غرامت به شرکت انگلیسی پرداخت.

این نهضت اولین پیروزی سراسری ملت ایران علیه استعمار در دوره قاجار و سرآغاز جنبش مشروطه محسوب می‌شود.[۱][۶][۲]

وفات و محل دفن

میرزای شیرازی در سحرگاه سه‌شنبه ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ هجری قمری (برابر با ۲۰ فوریه ۱۸۹۵ میلادی) در سن ۸۲ سالگی در سامرا درگذشت. پیکر مطهر ایشان را ابتدا در سامرا در جوار حرم عسکریین دفن کردند، اما طبق وصیت خودش و به درخواست علما و مردم، چند ماه بعد به نجف منتقل و در صحن شریف حضرت علی (ع) کنار قبر استادش شیخ مرتضی انصاری به خاک سپرده شد.[۱][۲][۳]

جایگاه تاریخی و تأثیرات ماندگار میرزای شیرازی

میرزای شیرازی تنها مرجع تقلیدی بود که در تاریخ معاصر تشیع موفق شد همزمان سه حوزه بزرگ علمی (نجف، سامرا و کربلا) را تحت رهبری خود داشته باشد. مهاجرت او به سامرا در سال ۱۲۹۱ ه‍.ق و تأسیس حوزه‌ای با بیش از پنج هزار طلبه، بزرگ‌ترین جابه‌جایی علمی تاریخ حوزه‌های شیعه پس از تأسیس نجف به‌شمار می‌رود. حوزه سامرا تا زمان وفات او (۱۳۱۲ ه‍. ق) مرکز اصلی مرجعیت شیعه بود و پس از او نیز تا چندین دهه فعال ماند.[۱][۲][۴]

فتوای تحریم تنباکو در سال ۱۳۰۸ ه‍.ق اولین نمونه موفق از بسیج سراسری مردم ایران با فتوای یک مرجع تقلید بود. این حرکت ثابت کرد که مرجعیت شیعه قادر است در برابر قراردادهای استعماری دولت مرکزی ایستادگی کند و آن را ملغی نماید؛ تجربه‌ای که چهارده سال بعد در انقلاب مشروطه تکرار شد و بسیاری از رهبران مشروطه (مانند آخوند خراسانی، نائینی و شیخ فضل‌الله نوری) مستقیماً از شاگردان میرزای شیرازی بودند.[۶][۳]

میرزای شیرازی با رفتار عملی خود نشان داد که مرجعیت شیعه می‌تواند همزمان سه نقش اساسی را ایفا کند:

  1. رهبری علمی و تربیت فقهای طراز اول
  2. آبادانی و خدمات اجتماعی گسترده
  3. ایستادگی سیاسی در برابر استعمار و استبداد بدون ورود مستقیم به ساختار قدرت.[۵][۱]

منابع

  1. ↑ ۱٫۰۰ ۱٫۰۱ ۱٫۰۲ ۱٫۰۳ ۱٫۰۴ ۱٫۰۵ ۱٫۰۶ ۱٫۰۷ ۱٫۰۸ ۱٫۰۹ ۱٫۱۰ ۱٫۱۱ ۱٫۱۲ ۱٫۱۳ آیت الله العظمی میرزای شیرازی - راسخون
  2. ↑ ۲٫۰۰ ۲٫۰۱ ۲٫۰۲ ۲٫۰۳ ۲٫۰۴ ۲٫۰۵ ۲٫۰۶ ۲٫۰۷ ۲٫۰۸ ۲٫۰۹ ۲٫۱۰ ۲٫۱۱ ۲٫۱۲ سید محمدحسن شیرازی - ویکی شیا
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ ۳٫۶ ۳٫۷ سید محمد حسن میرزای شیرازی (میرزای شیرازی) - پژوهه
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ آیت الله میرزای شیرازی - پژوهشگاه مطالعات تقریبی
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ کتاب «وحدت در سیره میرزای شیرازی»، تألیف عبدالرحیم اباذری - فرهنگ زیارت
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ آیت‌الله میرزای شیرازی (لغو تنباکو) - مرکز تعلیمات اسلامی واشینگتن
برگرفته از «https://www.iran-pedia.org/w/index.php?title=کاربر:Khosro/صفحه_تمرین_NOINDEX&oldid=82573»