کاربر:Khosro/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۳۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|1148x1148px]]'''شیخ عبدالله مازندرانی'''، معروف به ملا عبدالله مازندرانی (متولد ۱۲۱۹ ه.ش، لنگرود - درگذشته آبان ۱۲۹۱، نجف عراق) یکی از برجسته‌ترین مراجع تقلید شیعه در اواخر دوره قاجار و دوران [[جنبش مشروطه ایران]] بود. او در سال ۱۲۵۶ قمری (۱۲۱۹ شمسی) در لنگرود (دیوشل) یا بابل (بارفروش) مازندران زاده شد. پدرش، شیخ محمدنصیر دیوشلی گیلانی، از روحانیون سرشناس گیلان بود که به بابل مهاجرت کرده و در آنجا ساکن شد. عبدالله از کودکی در دامان والدین مذهبی تربیت یافت و به دلیل نبوغ سرشار، از نوجوانی به تحصیل علوم اسلامی روی آورد. او مراحل مقدماتی و سطوح متوسط و عالی را در بابل نزد استادانی چون ملا محمد مقدس اشرفی و پدرش فرا گرفت. سپس برای تکمیل دروس به عتبات عالیات عزیمت کرد؛ ابتدا در کربلا نزد علامه شیخ زین‌العابدین مازندرانی و شیخ حسن اردکانی، و سپس در نجف اشرف نزد بزرگان چون میرزا حبیب‌الله رشتی، شیخ مهدی کاشف‌الغطا و شیخ محمد فاضل ایروانی درس خواند. وی به مقام اجتهاد نائل آمد و از شاگردان خاص میرزا رشتی بود، به طوری که طبق وصیت استاد، بر پیکر او نماز خواند و بر کرسی تدریسش تکیه زد.
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|بندانگشتی|1148x1148پیکسل]]'''زین‌العابدین مراغه‌ای'''، (متولد حدود ۱۲۵۳ تا ۱۲۵۵ هـ.ق، مراغه - درگذشته ۱۳۲۸ هـ.ق، استانبول) نویسنده‌ای برجسته در ادبیات انتقادی ایران اواخر دوره قاجار و یکی از پیشگامان رمان‌نویسی فارسی بود که در شهر مراغه متولد شد. نیاکان وی از کردهای منطقه ساوجبلاغ مکری، که امروزه مهاباد نامیده می‌شود، بودند و در اصل پیرو مذهب شافعی به شمار می‌رفتند، اما پس از مهاجرت به مراغه به مذهب تشیع گرویدند و به تجارت روی آوردند. این خانواده با کسب ثروت قابل توجه به «روچیلدهای مراغه» معروف شدند. پدرش مشهدی علی از تاجران شناخته‌شده مراغه بود. زین‌العابدین مراغه‌ای در هشت سالگی به مکتبخانه رفت و پس از هشت سال تحصیل، در سن شانزده سالگی تحصیلات را رها کرد و به حجره پدر پیوست تا در امور تجاری کمک کند. در بیست سالگی برای گسترش تجارت به اردبیل سفر کرد، اما در آنجا سرمایه خود را از دست داد و مجبور شد همراه برادرش در حدود سال ۱۲۷۶ هجری قمری به قفقاز مهاجرت کند. ابتدا در شهر کوتائیسی ساکن شد که ایرانیان کمی در آن زندگی می‌کردند، و با کار و تجارت سرمایه‌ای گرد آورد. سپس به تفلیس رفت و از سوی کنسولگری ایران به عنوان نایب کنسول مهاجران ایرانی منصوب گردید، مهاجرانی که برای کار در راه‌آهن تفلیس به آنجا آمده بودند. او با کمک به هموطنان نیازمند، اندوخته خود را از دست داد و به کریمه مهاجرت کرد. در کریمه با واردات کالا از استانبول و فروش آن سرمایه‌ای به دست آورد. در زمان جنگ میان روسیه و عثمانی در سال‌های ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۵ هجری قمری، به شهر یالتا نقل مکان کرد که شهری خوش آب و هوا بود و امپراتور روسیه الکساندر دوم به توسعه آن پرداخته بود. در یالتا تجارت وی رونق گرفت و به عنوان «تاجر راستگوی ایرانی» شهرت یافت. شاهزاده یلیساوتا ساویتا، همسر فرمانده محافظان تزار، از مشتریان ثابت مغازه او بود و وی را به ملکه روسیه معرفی کرد. به دلیل نارضایتی از عملکرد کارگزاران کنسولگری ایران در استانبول، تابعیت روسیه را پذیرفت. در استانبول ازدواج کرد و صاحب سه فرزند شد. با وجود زندگی مرفه در یالتا، دوری فرزندان از زبان و فرهنگ فارسی و مذهب تشیع او را ناراحت کرد. سرانجام اموال خود در یالتا را فروخت، خانواده را به استانبول منتقل کرد و حج را به جا آورد. زین‌العابدین مراغه‌ای با کمک علاءالملک، سفیر ایران در عثمانی، و ارفع‌الدوله، وزیرمختار ایران در روسیه، پس از چهار سال تلاش در اواخر سال ۱۳۲۱ هجری قمری، که همزمان با آغاز جنگ روسیه و ژاپن بود، تابعیت ایرانی خود را بازگرداند و تا پایان عمر در استانبول اقامت گزید. او در ربیع‌الآخر ۱۳۲۸ هجری قمری در سن هفتاد و سه سالگی درگذشت. او در دوران اقامت طولانی در روسیه و عثمانی، با زبان روسی و ادبیات ترکی آشنا شد و مطبوعات فارسی‌زبانی مانند شمس استانبول و [[روزنامه حبل‌المتین|حبل‌المتین]] کلکته را مطالعه کرد. از اندیشه‌های متفکرانی چون [[میرزا ملکم‌خان]]، میرزا علی‌خان امین‌الدوله و [[میرزا آقاخان کرمانی]] تأثیر پذیرفت و با [[عبدالرحیم طالبوف تبریزی|عبدالرحیم طالبوف]] آشنا بود و از کتاب احمد او الهام گرفت. [[سیّدحسن تقی‌زاده|سید حسن تقی‌زاده]] و [[علی‌اکبر دهخدا]] با وی دیدار کردند. مهم‌ترین اثر وی سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ در سه جلد است که جلد اول بدون نام نویسنده در ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۵ هجری قمری منتشر شد و تا دوازده سال نویسنده آن ناشناخته ماند. این کتاب تصویر جامعی از اوضاع اجتماعی ایران ارائه می‌دهد و در بیداری سیاسی پیش از [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] تأثیرگذار بود.  


شیخ عبدالله مازندرانی از جوانی به تدریس پرداخت و حوزه‌ای پررونق در نجف برپا کرد. تخصصش در فقه، اصول، هیئت و رجال بود و بیش از دویست شاگرد تربیت کرد، از جمله آیت‌الله شیخ علی زاهد نجفی، سید تقی رودباری، شیخ عبدالله معزی، سید مهدی ثقه‌الاسلام مازندرانی، شیخ شعبان رشتی نجفی و دیگران. وی از مراتب مرجعیت عام دوری می‌جست، اما شیعیان ایران، به ویژه در گیلان، مازندران و آذربایجان، او را مرجع تقلید خویش قرار دادند. حواشی وی بر رساله‌های عملیه چون جامع عباسی و مکاسب شیخ انصاری، و آثاری چون «اهبه العباد» و رساله در وقف، از جمله تألیفات اوست. علامه سید محسن امین، آقا بزرگ تهرانی و دیگران در توصیف او از عنوان‌هایی چون «علامه محقق، فقیه ارزشمند و اصولی ماهر» و «از اعاظم علما و مدرسین نجف» یاد کرده‌اند.
== خاندان و زادگاه و تحصیلات ==
زین‌العابدین مراغه‌ای در حدود سال ۱۲۵۳ هجری قمری در شهر مراغه به دنیا آمد. نیاکان او از کردهای ناحیه ساوجبلاغ مکری بودند که امروزه به مهاباد معروف است و در اصل پیرو مذهب شافعی به شمار می‌رفتند. آنان پس از مهاجرت به مراغه به مذهب تشیع روی آوردند و به تجارت مشغول شدند. این ترکیب قومی، مذهبی و تجاری بر شکل‌گیری شخصیت وی تأثیر گذاشت. خانواده زین‌العابدین با اندوختن ثروت زیاد به «روچیلدهای مراغه» شهرت یافتند.  


نقش سیاسی عبدالله مازندرانی در انقلاب مشروطه برجسته بود. وی، همراه [[آخوند ملا محمدکاظم خراسانی]] و حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی، به عنوان «آیات ثلاثه» یا «ارکان ثلاثه مشروطه» شناخته شد. از آغاز جنبش مشروطه، با صدور فتواها، اعلامیه‌ها و تلگرام‌ها، مشروطه را تأیید و استبداد قاجار را محکوم کرد. پس از صدور فرمان مشروطیت توسط [[مظفرالدین شاه]] و افتتاح مجلس اول (۱۳۲۴ قمری)، مجلس را تبریک گفت و بر التزام به قوانین شرعی تأکید ورزید. او در نامه‌ای به شاه نوشت: «... نهایت موجب شکرگذاری حضرت رب العزه... فوائد عظمیه برای ملت و دولت است...» پس از بمب‌گذاری [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] و محاصره تبریز، تلگرامی فوری برای حمایت و دفاع واجب بر مسلمانان ارسال کرد و نوشت: «... حمایت فوری دفاع عاجل بر هر مسلم واجب؛ محمد کاظم خراسانی، عبدالله مازندرانی». وی تحریم کالاهای روسی را اعلام و از مسلمانان روسیه برای کمک به انقلابیون تبریز درخواست یاری کرد. او در برابر [[شیخ فضل‌الله نوری]]، که مشروطه را خلاف شرع می‌دانست، تلگرامی فرستاد و او را «عامل فساد» خواند. همچنین، اجرای احکام الهی و جلوگیری از نشر الحاد را در متمم قانون اساسی ضروری دانست.
اجداد زین‌العابدین از خوانین منطقه ساوجبلاغ بودند و طریقه تسنن و مذهب شافعی داشتند، اما بعدها به کیش تشیع گرویدند و در مراغه به کسب و کار پرداختند. پدرش مشهدی علی از تاجران ثروتمند مراغه بود و وی را به اردوی آزادی‌خواهان و اصلاح‌طلبان ملحق کرد.  


پس از [[استبداد صغیر]] (۱۳۲۶ قمری)، نقش نجف پررنگ‌تر شد. شیخ عبدالله مازندرانی و همفکرانش، فتوای جهاد علیه اشغال روس‌ها صادر کردند، دروس را تعطیل و کاروان علما را برای حرکت به ایران آماده نمودند، هرچند رحلت آخوند خراسانی مانع شد. وی به محمدعلی شاه لعن فرستاد و اطاعت از او را معادل اطاعت از یزید دانست. پس از فتح تهران و بازسازی مشروطه (۱۳۲۸ قمری)، بر وحدت مجلس تأکید کرد و از الحاد و عملکرد برخی سیاستمداران چون [[سیّدحسن تقی‌زاده|سید حسن تقی‌زاده]] انتقاد نمود. مازندرانی تا پایان عمر (۲۳ ذی‌الحجه ۱۳۳۰ قمری / آبان ۱۲۹۱ شمسی، در ۷۴ سالگی) در نجف ماند و در حرم امیرالمؤمنان دفن شد. میراث او، نه تنها در فقه و اصول، بلکه در پیوند دین با عدالت‌خواهی و مبارزه با استبداد، او را به رهبری بزرگ اما گمنام مشروطه بدل ساخته است.<ref name=":0">[https://www.rangeiman.ir/1389-12-25-15-41-51/425/ زندگینامه ملا عبدالله لنگرودی مازندرانی - رنگ ایمان]</ref><ref name=":1">[https://www.iranicaonline.org/articles/abdallah-mazandarani-shaikh/ شیخ عبدالله مازندرانی - ایرانیکا آنلاین]</ref><ref name=":2">[http://nbo.ir/Product.aspx?ProductID=64 عبدالله مازندرانی - فرهیختگان تمدن شیعی]</ref><ref name=":3">[https://www.iichs.ir/fa/news/25246/%D8%B1%D9%87%D8%A8%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%A7%D9%85%D8%A7-%DA%AF%D9%85%D9%86%D8%A7%D9%85 «رهبری بزرگ اما گمنام» - پژوهشکده تاریخ معاصر]</ref><ref name=":4">[https://www.ibna.ir/news/307390/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87-%DA%AF%D9%85%D9%86%D8%A7%D9%85-%D9%85%D9%84%D8%A7%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C روایتی از زندگی مشروطه خواه گمنام ملاعبدالله مازندرانی - ایبنا]</ref>
نسب خانوادگی مراغه‌ای به خاندانی با پیشینه تجاری بازمی‌گردد و پدرش مشهدی علی از تاجران مراغه بود. گفته می‌شود که اجدادش از کردهای ساوجبلاغ و از خوانین آنجا بودند


== مقدمه، زادروز و خاندان ==
'''(دانشنامه جهان اسلام) (جاذبه‌های مراغه) (جی پالیتیکال) (ایران کتاب)'''
شیخ عبدالله مازندرانی، معروف به ملا عبدالله مازندرانی، در سال ۱۲۵۶ قمری (مطابق با ۱۲۱۹ شمسی) در خانواده‌ای مذهبی و روحانی به دنیا آمد. محل دقیق تولد او محل اختلاف است؛ برخی منابع آن را دیوشل لنگرود (از توابع گیلان) می‌دانند و برخی بارفروش (بابل کنونی در مازندران). پدرش، شیخ محمدنصیر دیوشلی گیلانی، از روحانیون آزاده و سرشناس گیلان بود که به بابل مهاجرت کرده و در آنجا ساکن شد. اجداد عبدالله نیز از عالمان برجسته این دیار بودند، هرچند شرح حال دقیق آنان در منابع ثبت نشده است. عبدالله مازندرانی در امضاهای اجتهادی خود از عنوان «عبدالله الجیلانی المازندرانی» استفاده می‌کرد که نشان‌دهنده ریشه گیلانی و شهرت مازندرانی او به دلیل اقامت و تحصیل در بابل است.<ref name=":0" /><ref name=":1" />


شیخ عبدالله مازندرانی در دامان پرمهر والدین تربیت یافت و از کودکی با ارزش‌های دینی و اخلاقی آشنا شد. این تربیت، زمینه‌ساز شجاعت و استقامت او در برابر مشکلات و مبارزه با استبداد در سال‌های بعد گردید. دو برادرش، شیخ علی و شیخ محمد، نیز در مسیر علم و فقاهت گام نهادند، در حالی که برادر بزرگ‌تر، شیخ جعفر، نخستین معلم ایشان بود و بعدها به هندوستان مهاجرت کرد و به «شمس‌العلمای هندوستان» شهرت یافت.<ref name=":2" /><ref name=":3" />
=== تحصیلات ===
زین‌العابدین مراغه‌ای در هشت سالگی به مکتبخانه رفت و پس از هشت سال تحصیل، در سن شانزده سالگی درس را رها کرد و در حجره پدر مشغول به کار شد. او در کودکی سواد ابتدایی را در مکتب آموخت و سپس وارد عرصه تجارت خانوادگی گردید. '''(دانشنامه جهان اسلام) (جی پالیتیکال)'''


=== '''تحصیلات اولیه''' ===
== فعالیت‌های تجاری اولیه و مهاجرت ==
دوران کودکی شیخ عبدالله مازندرانی با عشق به علم و نبوغ سرشار همراه بود. از اوان نوجوانی، راه تحصیل علوم اسلامی را در پیش گرفت و مراحل مقدماتی را نزد برادر بزرگ‌ترش شیخ جعفر و دیگر علمای محلی فرا گرفت. سپس به بابل مهاجرت کرد و ۱۲ سال در آنجا به تحصیل پرداخت. مهم‌ترین استاد او در این مرحله، آیت‌الله العظمی ملا محمد اشرفی (متوفای ۱۳۱۵ قمری) بود که از فقهای عارف بابل به شمار می‌رفت. پدرش، شیخ محمدنصیر، نیز در تربیت علمی و معنوی او نقش بسزایی داشت. این دوره، پایه‌های فقهی و اصولی او را استوار ساخت و او را برای سطوح عالی آماده نمود.<ref name=":0" /><ref name=":2" />
زین‌العابدین مراغه‌ای در بیست سالگی برای تجارت به اردبیل رفت، اما سرمایه خود را از دست داد و ناچار همراه برادرش به قفقاز مهاجرت کرد. مدت اقامت در اردبیل حدود سه سال بود و مهاجرت به قفقاز در حدود سال ۱۲۷۶ هجری قمری و در سن بیست و سه سالگی رخ داد. او در اردبیل و مراغه بنای اعیانی ساخت و اسب و نوکر و تفنگدار فراهم آورد و از پرداخت مالیات خودداری کرد. اما سرمایه‌اش را از دست داد و مانند بسیاری از تجار ورشکسته آن زمان با اندک مایه‌ای راهی قفقاز شد. او پس از مهاجرت به قفقاز در تفلیس اقامت گزید و در عرض سه چهار سال چند هزار منات از بقالی به دست آورد.'''(دانشنامه جهان اسلام) (جاذبه‌های مراغه) (ایران کتاب)'''


== تحصیلات عالی در عتبات و اساتید ==
== اقامت در قفقاز و فعالیت‌های کنسولی ==
پس از تکمیل سطوح مقدماتی و متوسط در بابل، شیخ عبدالله مازندرانی برای ادامه تحصیلات عالی به عتبات عالیات عزیمت کرد. ابتدا به کربلا رفت و نزد علامه شیخ زین‌العابدین مازندرانی (متوفای ۱۳۰۹ قمری)، که از اساتید برجسته بود، به فراگیری علوم پرداخت. همچنین از محضر شیخ حسن اردکانی بهره برد. این دوره، او را با مباحث پیچیده فقه و اصول آشنا ساخت. سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد و در حوزه علمیه پررونق آن زمان، شاگردی بزرگان را کرد. اساتید اصلی او در نجف عبارت بودند از: میرزا حبیب‌الله رشتی (متوفای ۱۳۱۲ قمری)، شیخ مهدی کاشف‌الغطا (متوفای ۱۳۱۳ قمری) و شیخ محمد فاضل ایروانی (متوفای ۱۳۱۶ قمری). شیخ عبدالله مازندرانی به سرعت پیشرفت کرد و به مقام اجتهاد نائل آمد. او از شاگردان ممتاز و خاص میرزا رشتی بود، به طوری که پس از وفات استاد، طبق وصیت او، بر پیکر میرزا نماز خواند و بر کرسی تدریس وی تکیه زد. این جانشینی، نشان‌دهنده اعتماد کامل استاد به شایستگی علمی مازندرانی است.<ref name=":0" /><ref name=":1" />
زین‌العابدین مراغه‌ای به همراه برادرش در شهر کوتائیسی قفقاز اقامت کرد که ایرانیان کمی در آنجا بودند و با کار و تجارت سرمایه‌ای گرد آورد. در این زمان کنسولگری ایران در تفلیس او را به عنوان نایب کنسول مهاجران ایرانی منصوب کرد، مهاجرانی که برای کار در راه‌آهن تفلیس آمده بودند. مراغه‌ای با بخشندگی به هموطنان تهی‌دست کمک کرد و اندوخته خود را از دست داد و به کریمه رفت. ('''دانشنامه جهان اسلام)''' '''(جی پالیتیکال)'''


شیخ عبدالله مازندرانی در نجف، علاوه بر فقه و اصول، در هیئت و رجال نیز تخصص یافت. او از جوانی به تدریس پرداخت و حوزه‌ای مستقل برپا کرد که بیش از دویست شاگرد در آن تربیت شدند. برخی از شاگردان برجسته او عبارتند از: آیت‌الله شیخ علی زاهد نجفی، سید تقی رودباری، شیخ عبدالله معزی، سید مهدی ثقه‌الاسلام مازندرانی، شیخ شعبان رشتی نجفی و دیگران. حوزه او به دلیل عمق علمی و روش تدریس دقیق، مورد توجه طلاب قرار گرفت. علامه سید محسن امین در «اعیان الشیعه» او را «علامه محقق، فقیه ارزشمند و اصولی ماهر» توصیف کرده است. آقا بزرگ تهرانی نیز در «طبقات اعلام الشیعه» از او به عنوان یکی از اعاظم علما و مدرسین نجف یاد می‌کند.<ref name=":2" /><ref name=":3" />
=== مهاجرت به کریمه و رونق تجارت ===
زین‌العابدین مراغه‌ای در کریمه با وارد کردن کالا از استانبول و فروش آن سرمایه‌ای به دست آورد. در زمان جنگ روسیه و عثمانی در سال‌های ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۵ هجری قمری به شهر یالتا نقل مکان کرد. این شهر خوش آب و هوا بود و امپراتور الکساندر دوم به نوسازی آن پرداخته بود. در یالتا کار و اعتبار وی رونق گرفت. شاهزاده یلیساوتا ساویتا، همسر فرمانده محافظان تزار، از مشتریان دائم مغازه برادران مراغه‌ای بود و زین‌العابدین را به ملکه روسیه معرفی کرد. وی در این دوره به تاجر راستگوی ایرانی شهرت یافت. او گاهی به استانبول می‌رفت و کالا خریداری می‌کرد و در کریمه به قیمت بالاتر می‌فروخت تا سرمایه جمع کند. '''(ایران کتاب) (دانشنامه جهان اسلام)'''


=== '''مرجعیت و دوری از شهرت''' ===
== پذیرش تابعیت روسیه و زندگی خانوادگی ==
شیخ عبدالله مازندرانی از مراتب مرجعیت عام دوری می‌جست و ترجیح می‌داد در نجف به تدریس و تألیف بپردازد. با این حال، شیعیان ایران، به ویژه در مناطق گیلان، مازندران و آذربایجان، او را به عنوان مرجع تقلید خویش برگزیدند. بسیاری از وجوهات شرعی به او ارسال می‌شد و رساله‌های عملیه‌اش مورد عمل قرار می‌گرفت. او حواشی ارزشمندی بر رساله‌های معروف نوشت، از جمله حواشی بر «جامع عباسی» و «مکاسب» شیخ انصاری. تألیفات او شامل «اهبه العباد» (در فقه) و رساله‌ای در باب وقف است که نشان‌دهنده دقت فقهی او می‌باشد. این آثار، عمدتاً در نجف تدریس می‌شد و مورد استناد شاگردان قرار می‌گرفت. مازندرانی تا پایان عمر در نجف ماند و حوزه‌اش یکی از مراکز اصلی علمی شیعه بود.<ref name=":1" /><ref name=":0" />
زین‌العابدین مراغه‌ای به دلیل رنجش از کارگزاران کنسولگری ایران در استانبول، تابعیت روسیه را پذیرفت. چند سال بعد در استانبول ازدواج کرد و همسرش را به یالتا برد و صاحب سه فرزند شد. او پس از گذشت مدتی از تابعیت روسیه، تصمیم به ترک آن گرفت و دوباره تابعیت ایران را به دست آورد. '''(دانشنامه جهان اسلام)(جی پالیتیکال)'''


== حمایت از جنبش مشروطه و صدور فتواها ==
=== نارضایتی و بازگشت به تابعیت ایرانی ===
شیخ عبدالله مازندرانی از آغاز جنبش مشروطه، همراه با آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی، به عنوان «آیات ثلاثه» یا «ارکان ثلاثه مشروطه» شناخته شد. این سه مرجع، رهبری مذهبی جنبش را بر عهده گرفتند و با صدور فتواها، اعلامیه‌ها و تلگرام‌ها، مشروطه را تأیید و استبداد قاجار را محکوم کردند. مازندرانی در این دوره، نقش کلیدی در بسیج علما و مردم ایفا نمود. پس از صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه قاجار و افتتاح مجلس اول در سال ۱۳۲۴ قمری، وی تلگرامی برای تبریک به مجلس ارسال کرد و بر التزام به قوانین شرعی تأکید ورزید. او در نامه‌ای به شاه نوشت: <blockquote>«... نهایت موجب شکرگذاری حضرت رب العزه... فوائد عظمیه برای ملت و دولت است...» </blockquote>این حمایت، مشروطه را از منظر شرعی مشروع ساخت و علمای مخالف را در اقلیت قرار داد.<ref name=":3" /><ref name=":4" />
زین‌العابدین مراغه‌ای با وجود زندگی مرفه و تجارت سودآور در یالتا و رعایت آداب ملی و مذهبی، دوری خود و فرزندان از مرکز زبان و فرهنگ فارسی و ترکی و مذهب تشیع باعث نارضایتی وی شد و درصدد بازگرداندن تابعیت و حفظ مذهب برآمد. سرانجام اموالش در یالتا را فروخت و خانه‌ای در استانبول خرید و خانواده را منتقل کرد و حج را به جا آورد. با کمک علاءالملک سفیر ایران در عثمانی و ارفع‌الدوله وزیرمختار ایران در روسیه و یاری ملکه روسیه، پس از چهار سال تلاش در اواخر ۱۳۲۱ هجری قمری که با آغاز جنگ روسیه و ژاپن همزمان بود، تابعیت ایرانی خود را بازگرداند و تا پایان عمر در استانبول زیست. عشق به میهن او را آرام نمی‌گذاشت و خود را به خیانت متهم می‌کرد. تصمیم گرفت مغازه را بفروشد و به استانبول برود و خانواده را آنجا بگذارد و برای حج به مکه رود. سال‌ها با تابعیت روس در استانبول زیست تا با کمک علاءالملک تقاضای ترک تابعیت کرد و در نهم فوریه ۱۹۰۴ میلادی که روز اول جنگ ژاپن و روسیه بود، پذیرفته شد. برای همیشه در ترکیه ماند و از راه قلم به مبارزات سیاسی پرداخت. او در استانبول به نگارش و مطبوعات پرداخت و با روزنامه‌هایی مانند شمس همکاری کرد. '''(جی پالیتیکال) (دانشنامه جهان اسلام) (ایران کتاب) (جی پالیتیکال)'''


شیخ عبدالله مازندرانی در برابر مخالفان مشروطه، مانند شیخ فضل‌الله نوری که آن را خلاف شرع می‌دانست، موضع قاطع گرفت. وی تلگرامی به نوری فرستاد و او را «عامل فساد» خواند و از علما خواست تا با او مقابله کنند. همچنین، اجرای احکام الهی و جلوگیری از نشر الحاد را در متمم قانون اساسی ضروری دانست. این فتواها، جنبش را تقویت کرد و علمای نجف را به مرکز تصمیم‌گیری تبدیل نمود. مازندرانی تأکید داشت که مشروطه باید بر پایه اسلام باشد و از انحرافات غربی جلوگیری شود.<ref name=":0" /><ref name=":1" />
== آشنایی‌های فکری و ادبی ==
زین‌العابدین مراغه‌ای در دوران چهل ساله اقامت در قلمرو روسیه از حدود ۱۲۷۷ تا ۱۳۱۷ هجری قمری، با زبان و ادبیات روسی آشنا شد. با رفت و آمد به استانبول، زبان و ادبیات ترکی را آموخت و با مطبوعات فارسی‌زبان داخل و خارج ایران مانند شمس استانبول و حبل‌المتین کلکته آشنا گردید. از آثار و اندیشه‌های ایرانیانی مانند میرزامالکم خان، میرزاعلی خان امین‌الدوله و میرزاآقاخان کرمانی تأثیر پذیرفت. با متفکرانی از قفقاز و عثمانی دوستی داشت و از آنان الهام گرفت. سیدحسن تقی‌زاده که در سال‌های ۱۳۲۲ و ۱۳۲۳ هجری قمری از راه قفقاز به عثمانی سفر کرده بود، در استانبول به منزل وی رفت و با او گفتگو کرد. علی‌اکبر دهخدا نیز در اواخر عمر مراغه‌ای با وی دیدار کرد و حکایاتی نقل می‌کند که نشان‌دهنده وطن‌پرستی وی است. مراغه‌ای با [[عبدالرحیم طالبوف تبریزی|عبدالرحیم طالبوف]] آشنا بود و از کتاب احمد وی که دو یا سه سال پیش از جلد اول سیاحت‌نامه منتشر شد، تأثیر گرفت و در سیاحت‌نامه از آن یاد کرده است. به اعتراف خود، معانی و بیان و منطق برهان نخوانده و علوم و ادبیات ندیده اما مرد با سواد و کتاب‌خوانده و آشنا به اوضاع زمان و عصر آزادی‌خواهی بود. در اقامت عثمانی با روزنامه شمس استانبول همکاری داشت و مقالات سودمندی در آن و حبل‌المتین کلکته نوشت. '''(ایران کتاب) (دانشنامه جهان اسلام)'''


=== '''دفاع از تبریز و تحریم کالاها''' ===
== سبک ادبی و نقش در ادبیات ==
پس از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه و آغاز استبداد صغیر، محاصره تبریز توسط نیروهای دولتی شدت گرفت. مازندرانی، همراه آخوند خراسانی، تلگرامی فوری برای حمایت ارسال کرد و نوشت: <blockquote>«... حمایت فوری دفاع عاجل بر هر مسلم واجب؛ محمد کاظم خراسانی، عبدالله مازندرانی». </blockquote>این تلگرام، دفاع از تبریز را واجب شرعی اعلام کرد و مسلمانان را به کمک فراخواند. وی همچنین تحریم کالاهای روسی را اعلام نمود تا فشار اقتصادی بر روسیه وارد شود، زیرا روسیه از محمدعلی شاه حمایت می‌کرد. مازندرانی از مسلمانان روسیه درخواست کرد تا به انقلابیون تبریز کمک کنند و این اقدام، جنبش را به سطح بین‌المللی برد.<ref name=":3" /><ref name=":4" />
حاج زین‌العابدین مراغه‌ای بنیانگذار رمان سیاسی-انتقادی در ادبیات ایران و قفقاز به شمار می‌آید. نادر محمدوف در مقاله‌ای وی را بنیانگذار نثر نوین فارسی معرفی کرده است. خود شعر می‌سرود و بر التزام شاعر و نویسنده ایرانی به خلق آثار با مضمون وطن‌پرستانه تأکید داشت. روش وی در ادبیات و تاریخ بیان واقعیت‌ها و پرهیز از خیال‌بافی و اغراق بود. وی ساده‌نویس بود و بر نثرهای مسجع و مقفا انتقاد می‌کرد. او از نخستین کسانی است که نثر خود را به زبان ساده و نزدیک به محاوره مردم نزدیک کرد و تعبیرات و اصطلاحات آنان را به کار گرفت. '''(دانشنامه جهان اسلام)'''


== مواجهه با استبداد صغیر و فتوای جهاد ==
== سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ ==
پس از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه در سال ۱۳۲۶ قمری و آغاز استبداد صغیر، نقش علمای نجف، به ویژه شیخ عبدالله مازندرانی، پررنگ‌تر شد. وی به محمدعلی شاه لعن فرستاد و اطاعت از او را معادل اطاعت از یزید دانست. مازندرانی، همراه آخوند خراسانی، فتوای جهاد علیه نیروهای اشغالگر روس صادر کرد که از محمدعلی شاه حمایت می‌کردند. این فتوا، مسلمانان را به قیام و دفاع واجب فراخواند. علما دروس حوزه را تعطیل کردند و کاروانی از روحانیون را برای حرکت به ایران و پیوستن به مجاهدان آماده نمودند. این کاروان، نماد اتحاد علما با مردم بود، هرچند رحلت ناگهانی آخوند خراسانی در این دوره، مانع از اجرای کامل برنامه شد. مازندرانی تأکید داشت که استبداد، مخالف احکام الهی است و مبارزه با آن، وظیفه شرعی هر مسلمان می‌باشد.<ref name=":3" /><ref name=":4" /> 
مهم‌ترین اثر زین‌العابدین مراغه‌ای سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ است که در سه جلد مستقل نوشته شد. جلد اول بدون نام مؤلف منتشر گردید و تا دوازده سال نویسنده‌اش ناشناخته ماند تا در مقدمه جلد سوم نام حاج زین‌العابدین مراغه‌ای آشکار شد. این کتاب با شور و صمیمیت و لطف زبان در ادبیات عصر بیداری جایگاه ممتازی دارد و طراوت خود را حفظ کرده است. سیاحت‌نامه دایره‌المعارفی جامع از اوضاع اجتماعی ایران در اواخر قرن سیزدهم هجری است که با قلمی تند و بی‌پروا نوشته شده است. در پایان کتاب مثلی آورده و از نویسندگان می‌خواهد به این نگارش روح ببخشند. '''(جاذبه‌های مراغه)'''


شیخ عبدالله مازندرانی در این مرحله، اعلامیه‌هایی صادر کرد که مشروطه را تنها راه نجات ملت و دولت از فساد استبداد می‌دانست. وی از مجاهدان تهران، تبریز و اصفهان حمایت کرد و تلگرام‌هایی برای هماهنگی بین گروه‌های انقلابی ارسال نمود. این اقدامات، حوزه نجف را به مرکز فرماندهی جنبش تبدیل کرد و علمای مهاجر را به ایران کشاند. مازندرانی بر وحدت علما و مردم تأکید ورزید و از تفرقه که به نفع استبداد بود، هشدار داد.<ref name=":0" /><ref name=":1" />
=== ساختار و انتشار ===
سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ سفرنامه‌ای درباره شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در میانه دوره قاجار است که در حدود سال ۱۳۲۱ هجری قمری منتشر شد، سه سال پیش از پیروزی مشروطه. ادوارد براون آن را در تحریک نفرت از حکومت [[مظفرالدین شاه]] مؤثر می‌داند. [[ناظم‌الاسلام کرمانی]] می‌گوید رهبران روحانی مشروطه آن را در انجمن‌های مخفی می‌خواندند. داستان ابراهیم بیگ، تاجرزاده ایرانی بزرگ‌شده در مصر، که در بازگشت با واقعیت‌های تلخ روبرو می‌شود. یحیی آرین‌پور آن را نخستین رمان اصیل اجتماعی فارسی می‌داند که زندگی مردم را توصیف کرده است. سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ تنها اثر وی است. مورخان به تأثیر عظیم آن در آگاهی و تهییج مردم اشاره کرده‌اند. سراسر کتاب نقد است که گاه توصیفی و گاه به نقل از دیگری بیان می‌شود. سفرنامه را دستمایه نقد اجتماعی، سیاسی و اخلاقی قرار داده. در حدود ۱۳۲۱ هجری قمری در استانبول منتشر شد و تأثیر زیادی در آگاهی جامعه داشت. جلد اول با عنوان فرعی بلای تعصب او، جلد دوم نتیجه تعصب او، جلد سوم ثمره تعصب او. کتاب آیینه تمام‌قدی از ایران قاجار است. '''(مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی)(بهار ایران)'''


=== '''انتقاد از انحرافات و تأکید بر شرع''' ===
==== محتوای سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ ====
در دوره بازسازی مشروطه پس از فتح تهران در سال ۱۳۲۷ قمری، عبدالله مازندرانی بر وحدت مجلس دوم تأکید کرد و از عملکرد برخی سیاستمداران مانند سید حسن تقی‌زاده انتقاد نمود که به نشر الحاد متهم بودند. وی اعلام کرد که مشروطه باید بر پایه اجرای احکام الهی باشد و از نفوذ افکار ضددینی جلوگیری شود. مازندرانی تلگرام‌هایی به مجلس فرستاد و بر نظارت علما بر قوانین اصرار ورزید تا متمم قانون اساسی، احکام شرعی را تضمین کند. این موضع، او را در برابر افراط‌گرایان سکولار قرار داد، اما حمایت از عدالت‌خواهی و مبارزه با استبداد را حفظ کرد.<ref name=":3" /><ref name=":4" /> 
نویسنده در آغاز سفر در باطوم بسیاری از ایرانیان را با لباس‌های کهنه و چهره‌های زرد می‌بیند و علت را در نبود کار و غفلت دولت و تنبلی ملت می‌جوید که مردم به روسیه، عثمانی و هند می‌روند و در مذلت زندگی می‌کنند. وابستگی ایران به کشورهای دیگر را پدیده‌ای می‌داند که دامن ایران را گرفته در حالی که همه چیز در کشور هست اما هیچ‌کس زحمت تولید نمی‌دهد. وزیر داخله را سرزنش می‌کند که به تکالیفش عمل نمی‌کند و اسباب مهاجرت ایرانیان را بررسی نکرده. در اثنای مسافرت دلش خون شده از ملک پریشان، ملت پریشان و غیره و علت را بی‌کفایتی وزیران می‌داند. به سفرهای هیات وزیران به خارجه اشاره می‌کند که پول مملکت را خرج می‌کنند اما چیزی مفید نمی‌آورند. در زمینه قانون می‌گوید قانون داریم اما آن را حبس کرده‌اند و علت بی‌قانونی را در این می‌بیند که اگر قانون باشد وزیران درآمدهای خود را از دست می‌دهند. دارای‌های کشور به تاراج رفته مانند بلوچستان و هرات. خوش‌گذرانی شاهان و شخصیت وزیران را مؤثر می‌داند. وزرا را فرومایه و چاپلوس و رشوه‌خوار می‌خواند که خیانت می‌کنند. پول حلال همه مشکلات است. در مشهد از نبود کمپانی و شراکت افسوس می‌خورد با وجود ثروت و محصولات. در تهران نیز کمپانی برای ترویج محصولات تشکیل نشده چون امنیت ندارند و در غفلت عمر می‌گذرانند. '''(مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی)'''


== وفات و میراث ==
=== اندیشه‌های سیاسی در سیاحت‌نامه ===
شیخ عبدالله مازندرانی تا پایان عمر در نجف اشرف ماند و حوزه علمیه‌اش را اداره کرد. وی در ۲۳ ذی‌الحجه ۱۳۳۰ قمری (مطابق با آبان ۱۲۹۱ شمسی) در سن ۷۴ سالگی درگذشت. پیکر او در حرم مطهر امیرالمؤمنین علی (ع) در نجف به خاک سپرده شد. این مکان، نماد پیوند او با مراکز اصلی تشیع و میراث علمی‌اش بود. وفات مازندرانی، ضایعه‌ای برای حوزه نجف و جنبش مشروطه به شمار می‌رفت، هرچند شاگردانش راه او را ادامه دادند.<ref name=":0" /><ref name=":1" />
زین‌العابدین مراغه‌ای وطن‌دوستی را نه احساسی بلکه اخلاقی و سیاسی می‌داند. در سیاحت‌نامه عشق به وطن ابراهیم بیگ را به کنش سوق می‌دهد. انسان وطن‌دوست باید معایب وطن را سکوت نکند. وطن‌پرستی تعهد مسئولانه است. به آسیب‌های جامعه مانند فساد اداری، رشوه‌خواری، بی‌عدالتی، ضعف آموزش و عدم آزادی مطبوعات می‌پردازد. نقد اجتماعی برای برانگیختن آگاهی عمومی است. به نقش اجتماع مدنی و مشارکت مردم باور دارد. آزادی و آگاهی ضرورت تحول‌اند. وظیفه روشنفکران فراهم کردن بیداری عمومی است. از چاپ، روزنامه‌نگاری و مباحث عمومی برای گسترش آگاهی نام می‌برد. خطر تعصب، سانسور و خمودی فرهنگی را می‌بیند. حکومت اگر به عدالت و حقوق عمل نکند مشروعیت از دست می‌دهد. رابطه دوسویه بین قدرت و پاسخگویی قائل است. به امر به معروف و نهی از منکر اجتماعی تأکید دارد. تلاش برای عبور از تضاد سنت و نوگرایی دارد و ارکان مشروع هر دو را ترکیب می‌کند. ارزش‌ها و هویت دینی را حفظ می‌کند اما به ابزار نو مانند مطبوعات و آموزش مدرن نیاز دارد. '''(جی پالیتیکال)'''


=== '''میراث علمی و فقهی''' ===
== مرگ و میراث ==
میراث مازندرانی در حوزه فقه و اصول برجسته است. او بیش از دویست شاگرد تربیت کرد که بسیاری از آنان به مقامات عالی علمی رسیدند. شاگردان کلیدی شامل آیت‌الله شیخ علی زاهد نجفی، سید تقی رودباری، شیخ عبدالله معزی، سید مهدی ثقه‌الاسلام مازندرانی و شیخ شعبان رشتی نجفی بودند. این افراد، آموزه‌های او را در نجف و ایران گسترش دادند. تألیفات مازندرانی، هرچند محدود، عمق علمی‌اش را نشان می‌دهد: حواشی بر «جامع عباسی» و «مکاسب» شیخ انصاری، کتاب «اهبه العباد» در فقه، و رساله‌ای در باب وقف. این آثار، در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شد و مورد استناد قرار می‌گرفت. تخصص او در هیئت و رجال نیز، او را به عالمی جامع‌الاطراف تبدیل کرد.<ref name=":2" /><ref name=":3" />
زین‌العابدین مراغه‌ای در ربیع‌الآخر ۱۳۲۸ هجری قمری در سن هفتاد و سه سالگی در استانبول درگذشت. وی در رشد اندیشه روشنگرانه و ترقی‌خواهانه در آذربایجان و ایران نقش داشت. مواجهه با وطن و فراملی‌گرایی، بازخوانی سنت و مواجهه با تجدد زمینه فکری وی بود. اثر وی در قالب سفرنامه داستانی نقد اجتماعی، بازنمایی وضعیت ایران و دعوت به بیداری سیاسی است. '''(دانشنامه جهان اسلام) (جی پالیتیکال)'''


'''نقش در مشروطه و گمنامی'''
منابع:
 
شیخ عبدالله مازندرانی به عنوان یکی از «ارکان ثلاثه مشروطه» همراه آخوند خراسانی و خلیلی، رهبری مذهبی جنبش را بر عهده داشت. فتواها و تلگرام‌های او، مشروطه را از منظر شرعی تأیید کرد و استبداد را محکوم نمود. وی مشروطه را ابزاری برای اجرای عدالت و احکام الهی می‌دانست و از انحرافات سکولار هشدار داد. با وجود نقش محوری، گمنامی او ناشی از اقامت دائمی در نجف و دوری از شهرت بود. علامه سید محسن امین او را «علامه محقق و فقیه ارزشمند» توصیف کرد و آقا بزرگ تهرانی از او به عنوان «اعاظم مدرسین نجف» یاد نمود. میراث سیاسی او، پیوند دین با عدالت‌خواهی و مبارزه با استبداد است که الهام‌بخش نسل‌های بعد شد. مازندرانی نماد رهبری بزرگ اما گمنام در تاریخ معاصر ایران است.<ref name=":3" /><ref name=":4" />
 
== منابع: ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۸ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۲:۴۶

برای صفحه تمرین.jpg

زین‌العابدین مراغه‌ای، (متولد حدود ۱۲۵۳ تا ۱۲۵۵ هـ.ق، مراغه - درگذشته ۱۳۲۸ هـ.ق، استانبول) نویسنده‌ای برجسته در ادبیات انتقادی ایران اواخر دوره قاجار و یکی از پیشگامان رمان‌نویسی فارسی بود که در شهر مراغه متولد شد. نیاکان وی از کردهای منطقه ساوجبلاغ مکری، که امروزه مهاباد نامیده می‌شود، بودند و در اصل پیرو مذهب شافعی به شمار می‌رفتند، اما پس از مهاجرت به مراغه به مذهب تشیع گرویدند و به تجارت روی آوردند. این خانواده با کسب ثروت قابل توجه به «روچیلدهای مراغه» معروف شدند. پدرش مشهدی علی از تاجران شناخته‌شده مراغه بود. زین‌العابدین مراغه‌ای در هشت سالگی به مکتبخانه رفت و پس از هشت سال تحصیل، در سن شانزده سالگی تحصیلات را رها کرد و به حجره پدر پیوست تا در امور تجاری کمک کند. در بیست سالگی برای گسترش تجارت به اردبیل سفر کرد، اما در آنجا سرمایه خود را از دست داد و مجبور شد همراه برادرش در حدود سال ۱۲۷۶ هجری قمری به قفقاز مهاجرت کند. ابتدا در شهر کوتائیسی ساکن شد که ایرانیان کمی در آن زندگی می‌کردند، و با کار و تجارت سرمایه‌ای گرد آورد. سپس به تفلیس رفت و از سوی کنسولگری ایران به عنوان نایب کنسول مهاجران ایرانی منصوب گردید، مهاجرانی که برای کار در راه‌آهن تفلیس به آنجا آمده بودند. او با کمک به هموطنان نیازمند، اندوخته خود را از دست داد و به کریمه مهاجرت کرد. در کریمه با واردات کالا از استانبول و فروش آن سرمایه‌ای به دست آورد. در زمان جنگ میان روسیه و عثمانی در سال‌های ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۵ هجری قمری، به شهر یالتا نقل مکان کرد که شهری خوش آب و هوا بود و امپراتور روسیه الکساندر دوم به توسعه آن پرداخته بود. در یالتا تجارت وی رونق گرفت و به عنوان «تاجر راستگوی ایرانی» شهرت یافت. شاهزاده یلیساوتا ساویتا، همسر فرمانده محافظان تزار، از مشتریان ثابت مغازه او بود و وی را به ملکه روسیه معرفی کرد. به دلیل نارضایتی از عملکرد کارگزاران کنسولگری ایران در استانبول، تابعیت روسیه را پذیرفت. در استانبول ازدواج کرد و صاحب سه فرزند شد. با وجود زندگی مرفه در یالتا، دوری فرزندان از زبان و فرهنگ فارسی و مذهب تشیع او را ناراحت کرد. سرانجام اموال خود در یالتا را فروخت، خانواده را به استانبول منتقل کرد و حج را به جا آورد. زین‌العابدین مراغه‌ای با کمک علاءالملک، سفیر ایران در عثمانی، و ارفع‌الدوله، وزیرمختار ایران در روسیه، پس از چهار سال تلاش در اواخر سال ۱۳۲۱ هجری قمری، که همزمان با آغاز جنگ روسیه و ژاپن بود، تابعیت ایرانی خود را بازگرداند و تا پایان عمر در استانبول اقامت گزید. او در ربیع‌الآخر ۱۳۲۸ هجری قمری در سن هفتاد و سه سالگی درگذشت. او در دوران اقامت طولانی در روسیه و عثمانی، با زبان روسی و ادبیات ترکی آشنا شد و مطبوعات فارسی‌زبانی مانند شمس استانبول و حبل‌المتین کلکته را مطالعه کرد. از اندیشه‌های متفکرانی چون میرزا ملکم‌خان، میرزا علی‌خان امین‌الدوله و میرزا آقاخان کرمانی تأثیر پذیرفت و با عبدالرحیم طالبوف آشنا بود و از کتاب احمد او الهام گرفت. سید حسن تقی‌زاده و علی‌اکبر دهخدا با وی دیدار کردند. مهم‌ترین اثر وی سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ در سه جلد است که جلد اول بدون نام نویسنده در ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۵ هجری قمری منتشر شد و تا دوازده سال نویسنده آن ناشناخته ماند. این کتاب تصویر جامعی از اوضاع اجتماعی ایران ارائه می‌دهد و در بیداری سیاسی پیش از جنبش مشروطه تأثیرگذار بود.

خاندان و زادگاه و تحصیلات

زین‌العابدین مراغه‌ای در حدود سال ۱۲۵۳ هجری قمری در شهر مراغه به دنیا آمد. نیاکان او از کردهای ناحیه ساوجبلاغ مکری بودند که امروزه به مهاباد معروف است و در اصل پیرو مذهب شافعی به شمار می‌رفتند. آنان پس از مهاجرت به مراغه به مذهب تشیع روی آوردند و به تجارت مشغول شدند. این ترکیب قومی، مذهبی و تجاری بر شکل‌گیری شخصیت وی تأثیر گذاشت. خانواده زین‌العابدین با اندوختن ثروت زیاد به «روچیلدهای مراغه» شهرت یافتند.

اجداد زین‌العابدین از خوانین منطقه ساوجبلاغ بودند و طریقه تسنن و مذهب شافعی داشتند، اما بعدها به کیش تشیع گرویدند و در مراغه به کسب و کار پرداختند. پدرش مشهدی علی از تاجران ثروتمند مراغه بود و وی را به اردوی آزادی‌خواهان و اصلاح‌طلبان ملحق کرد.

نسب خانوادگی مراغه‌ای به خاندانی با پیشینه تجاری بازمی‌گردد و پدرش مشهدی علی از تاجران مراغه بود. گفته می‌شود که اجدادش از کردهای ساوجبلاغ و از خوانین آنجا بودند

(دانشنامه جهان اسلام) (جاذبه‌های مراغه) (جی پالیتیکال) (ایران کتاب)

تحصیلات

زین‌العابدین مراغه‌ای در هشت سالگی به مکتبخانه رفت و پس از هشت سال تحصیل، در سن شانزده سالگی درس را رها کرد و در حجره پدر مشغول به کار شد. او در کودکی سواد ابتدایی را در مکتب آموخت و سپس وارد عرصه تجارت خانوادگی گردید. (دانشنامه جهان اسلام) (جی پالیتیکال)

فعالیت‌های تجاری اولیه و مهاجرت

زین‌العابدین مراغه‌ای در بیست سالگی برای تجارت به اردبیل رفت، اما سرمایه خود را از دست داد و ناچار همراه برادرش به قفقاز مهاجرت کرد. مدت اقامت در اردبیل حدود سه سال بود و مهاجرت به قفقاز در حدود سال ۱۲۷۶ هجری قمری و در سن بیست و سه سالگی رخ داد. او در اردبیل و مراغه بنای اعیانی ساخت و اسب و نوکر و تفنگدار فراهم آورد و از پرداخت مالیات خودداری کرد. اما سرمایه‌اش را از دست داد و مانند بسیاری از تجار ورشکسته آن زمان با اندک مایه‌ای راهی قفقاز شد. او پس از مهاجرت به قفقاز در تفلیس اقامت گزید و در عرض سه چهار سال چند هزار منات از بقالی به دست آورد.(دانشنامه جهان اسلام) (جاذبه‌های مراغه) (ایران کتاب)

اقامت در قفقاز و فعالیت‌های کنسولی

زین‌العابدین مراغه‌ای به همراه برادرش در شهر کوتائیسی قفقاز اقامت کرد که ایرانیان کمی در آنجا بودند و با کار و تجارت سرمایه‌ای گرد آورد. در این زمان کنسولگری ایران در تفلیس او را به عنوان نایب کنسول مهاجران ایرانی منصوب کرد، مهاجرانی که برای کار در راه‌آهن تفلیس آمده بودند. مراغه‌ای با بخشندگی به هموطنان تهی‌دست کمک کرد و اندوخته خود را از دست داد و به کریمه رفت. (دانشنامه جهان اسلام) (جی پالیتیکال)

مهاجرت به کریمه و رونق تجارت

زین‌العابدین مراغه‌ای در کریمه با وارد کردن کالا از استانبول و فروش آن سرمایه‌ای به دست آورد. در زمان جنگ روسیه و عثمانی در سال‌های ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۵ هجری قمری به شهر یالتا نقل مکان کرد. این شهر خوش آب و هوا بود و امپراتور الکساندر دوم به نوسازی آن پرداخته بود. در یالتا کار و اعتبار وی رونق گرفت. شاهزاده یلیساوتا ساویتا، همسر فرمانده محافظان تزار، از مشتریان دائم مغازه برادران مراغه‌ای بود و زین‌العابدین را به ملکه روسیه معرفی کرد. وی در این دوره به تاجر راستگوی ایرانی شهرت یافت. او گاهی به استانبول می‌رفت و کالا خریداری می‌کرد و در کریمه به قیمت بالاتر می‌فروخت تا سرمایه جمع کند. (ایران کتاب) (دانشنامه جهان اسلام)

پذیرش تابعیت روسیه و زندگی خانوادگی

زین‌العابدین مراغه‌ای به دلیل رنجش از کارگزاران کنسولگری ایران در استانبول، تابعیت روسیه را پذیرفت. چند سال بعد در استانبول ازدواج کرد و همسرش را به یالتا برد و صاحب سه فرزند شد. او پس از گذشت مدتی از تابعیت روسیه، تصمیم به ترک آن گرفت و دوباره تابعیت ایران را به دست آورد. (دانشنامه جهان اسلام)(جی پالیتیکال)

نارضایتی و بازگشت به تابعیت ایرانی

زین‌العابدین مراغه‌ای با وجود زندگی مرفه و تجارت سودآور در یالتا و رعایت آداب ملی و مذهبی، دوری خود و فرزندان از مرکز زبان و فرهنگ فارسی و ترکی و مذهب تشیع باعث نارضایتی وی شد و درصدد بازگرداندن تابعیت و حفظ مذهب برآمد. سرانجام اموالش در یالتا را فروخت و خانه‌ای در استانبول خرید و خانواده را منتقل کرد و حج را به جا آورد. با کمک علاءالملک سفیر ایران در عثمانی و ارفع‌الدوله وزیرمختار ایران در روسیه و یاری ملکه روسیه، پس از چهار سال تلاش در اواخر ۱۳۲۱ هجری قمری که با آغاز جنگ روسیه و ژاپن همزمان بود، تابعیت ایرانی خود را بازگرداند و تا پایان عمر در استانبول زیست. عشق به میهن او را آرام نمی‌گذاشت و خود را به خیانت متهم می‌کرد. تصمیم گرفت مغازه را بفروشد و به استانبول برود و خانواده را آنجا بگذارد و برای حج به مکه رود. سال‌ها با تابعیت روس در استانبول زیست تا با کمک علاءالملک تقاضای ترک تابعیت کرد و در نهم فوریه ۱۹۰۴ میلادی که روز اول جنگ ژاپن و روسیه بود، پذیرفته شد. برای همیشه در ترکیه ماند و از راه قلم به مبارزات سیاسی پرداخت. او در استانبول به نگارش و مطبوعات پرداخت و با روزنامه‌هایی مانند شمس همکاری کرد. (جی پالیتیکال) (دانشنامه جهان اسلام) (ایران کتاب) (جی پالیتیکال)

آشنایی‌های فکری و ادبی

زین‌العابدین مراغه‌ای در دوران چهل ساله اقامت در قلمرو روسیه از حدود ۱۲۷۷ تا ۱۳۱۷ هجری قمری، با زبان و ادبیات روسی آشنا شد. با رفت و آمد به استانبول، زبان و ادبیات ترکی را آموخت و با مطبوعات فارسی‌زبان داخل و خارج ایران مانند شمس استانبول و حبل‌المتین کلکته آشنا گردید. از آثار و اندیشه‌های ایرانیانی مانند میرزامالکم خان، میرزاعلی خان امین‌الدوله و میرزاآقاخان کرمانی تأثیر پذیرفت. با متفکرانی از قفقاز و عثمانی دوستی داشت و از آنان الهام گرفت. سیدحسن تقی‌زاده که در سال‌های ۱۳۲۲ و ۱۳۲۳ هجری قمری از راه قفقاز به عثمانی سفر کرده بود، در استانبول به منزل وی رفت و با او گفتگو کرد. علی‌اکبر دهخدا نیز در اواخر عمر مراغه‌ای با وی دیدار کرد و حکایاتی نقل می‌کند که نشان‌دهنده وطن‌پرستی وی است. مراغه‌ای با عبدالرحیم طالبوف آشنا بود و از کتاب احمد وی که دو یا سه سال پیش از جلد اول سیاحت‌نامه منتشر شد، تأثیر گرفت و در سیاحت‌نامه از آن یاد کرده است. به اعتراف خود، معانی و بیان و منطق برهان نخوانده و علوم و ادبیات ندیده اما مرد با سواد و کتاب‌خوانده و آشنا به اوضاع زمان و عصر آزادی‌خواهی بود. در اقامت عثمانی با روزنامه شمس استانبول همکاری داشت و مقالات سودمندی در آن و حبل‌المتین کلکته نوشت. (ایران کتاب) (دانشنامه جهان اسلام)

سبک ادبی و نقش در ادبیات

حاج زین‌العابدین مراغه‌ای بنیانگذار رمان سیاسی-انتقادی در ادبیات ایران و قفقاز به شمار می‌آید. نادر محمدوف در مقاله‌ای وی را بنیانگذار نثر نوین فارسی معرفی کرده است. خود شعر می‌سرود و بر التزام شاعر و نویسنده ایرانی به خلق آثار با مضمون وطن‌پرستانه تأکید داشت. روش وی در ادبیات و تاریخ بیان واقعیت‌ها و پرهیز از خیال‌بافی و اغراق بود. وی ساده‌نویس بود و بر نثرهای مسجع و مقفا انتقاد می‌کرد. او از نخستین کسانی است که نثر خود را به زبان ساده و نزدیک به محاوره مردم نزدیک کرد و تعبیرات و اصطلاحات آنان را به کار گرفت. (دانشنامه جهان اسلام)

سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ

مهم‌ترین اثر زین‌العابدین مراغه‌ای سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ است که در سه جلد مستقل نوشته شد. جلد اول بدون نام مؤلف منتشر گردید و تا دوازده سال نویسنده‌اش ناشناخته ماند تا در مقدمه جلد سوم نام حاج زین‌العابدین مراغه‌ای آشکار شد. این کتاب با شور و صمیمیت و لطف زبان در ادبیات عصر بیداری جایگاه ممتازی دارد و طراوت خود را حفظ کرده است. سیاحت‌نامه دایره‌المعارفی جامع از اوضاع اجتماعی ایران در اواخر قرن سیزدهم هجری است که با قلمی تند و بی‌پروا نوشته شده است. در پایان کتاب مثلی آورده و از نویسندگان می‌خواهد به این نگارش روح ببخشند. (جاذبه‌های مراغه)

ساختار و انتشار

سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ سفرنامه‌ای درباره شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در میانه دوره قاجار است که در حدود سال ۱۳۲۱ هجری قمری منتشر شد، سه سال پیش از پیروزی مشروطه. ادوارد براون آن را در تحریک نفرت از حکومت مظفرالدین شاه مؤثر می‌داند. ناظم‌الاسلام کرمانی می‌گوید رهبران روحانی مشروطه آن را در انجمن‌های مخفی می‌خواندند. داستان ابراهیم بیگ، تاجرزاده ایرانی بزرگ‌شده در مصر، که در بازگشت با واقعیت‌های تلخ روبرو می‌شود. یحیی آرین‌پور آن را نخستین رمان اصیل اجتماعی فارسی می‌داند که زندگی مردم را توصیف کرده است. سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ تنها اثر وی است. مورخان به تأثیر عظیم آن در آگاهی و تهییج مردم اشاره کرده‌اند. سراسر کتاب نقد است که گاه توصیفی و گاه به نقل از دیگری بیان می‌شود. سفرنامه را دستمایه نقد اجتماعی، سیاسی و اخلاقی قرار داده. در حدود ۱۳۲۱ هجری قمری در استانبول منتشر شد و تأثیر زیادی در آگاهی جامعه داشت. جلد اول با عنوان فرعی بلای تعصب او، جلد دوم نتیجه تعصب او، جلد سوم ثمره تعصب او. کتاب آیینه تمام‌قدی از ایران قاجار است. (مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی)(بهار ایران)

محتوای سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ

نویسنده در آغاز سفر در باطوم بسیاری از ایرانیان را با لباس‌های کهنه و چهره‌های زرد می‌بیند و علت را در نبود کار و غفلت دولت و تنبلی ملت می‌جوید که مردم به روسیه، عثمانی و هند می‌روند و در مذلت زندگی می‌کنند. وابستگی ایران به کشورهای دیگر را پدیده‌ای می‌داند که دامن ایران را گرفته در حالی که همه چیز در کشور هست اما هیچ‌کس زحمت تولید نمی‌دهد. وزیر داخله را سرزنش می‌کند که به تکالیفش عمل نمی‌کند و اسباب مهاجرت ایرانیان را بررسی نکرده. در اثنای مسافرت دلش خون شده از ملک پریشان، ملت پریشان و غیره و علت را بی‌کفایتی وزیران می‌داند. به سفرهای هیات وزیران به خارجه اشاره می‌کند که پول مملکت را خرج می‌کنند اما چیزی مفید نمی‌آورند. در زمینه قانون می‌گوید قانون داریم اما آن را حبس کرده‌اند و علت بی‌قانونی را در این می‌بیند که اگر قانون باشد وزیران درآمدهای خود را از دست می‌دهند. دارای‌های کشور به تاراج رفته مانند بلوچستان و هرات. خوش‌گذرانی شاهان و شخصیت وزیران را مؤثر می‌داند. وزرا را فرومایه و چاپلوس و رشوه‌خوار می‌خواند که خیانت می‌کنند. پول حلال همه مشکلات است. در مشهد از نبود کمپانی و شراکت افسوس می‌خورد با وجود ثروت و محصولات. در تهران نیز کمپانی برای ترویج محصولات تشکیل نشده چون امنیت ندارند و در غفلت عمر می‌گذرانند. (مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی)

اندیشه‌های سیاسی در سیاحت‌نامه

زین‌العابدین مراغه‌ای وطن‌دوستی را نه احساسی بلکه اخلاقی و سیاسی می‌داند. در سیاحت‌نامه عشق به وطن ابراهیم بیگ را به کنش سوق می‌دهد. انسان وطن‌دوست باید معایب وطن را سکوت نکند. وطن‌پرستی تعهد مسئولانه است. به آسیب‌های جامعه مانند فساد اداری، رشوه‌خواری، بی‌عدالتی، ضعف آموزش و عدم آزادی مطبوعات می‌پردازد. نقد اجتماعی برای برانگیختن آگاهی عمومی است. به نقش اجتماع مدنی و مشارکت مردم باور دارد. آزادی و آگاهی ضرورت تحول‌اند. وظیفه روشنفکران فراهم کردن بیداری عمومی است. از چاپ، روزنامه‌نگاری و مباحث عمومی برای گسترش آگاهی نام می‌برد. خطر تعصب، سانسور و خمودی فرهنگی را می‌بیند. حکومت اگر به عدالت و حقوق عمل نکند مشروعیت از دست می‌دهد. رابطه دوسویه بین قدرت و پاسخگویی قائل است. به امر به معروف و نهی از منکر اجتماعی تأکید دارد. تلاش برای عبور از تضاد سنت و نوگرایی دارد و ارکان مشروع هر دو را ترکیب می‌کند. ارزش‌ها و هویت دینی را حفظ می‌کند اما به ابزار نو مانند مطبوعات و آموزش مدرن نیاز دارد. (جی پالیتیکال)

مرگ و میراث

زین‌العابدین مراغه‌ای در ربیع‌الآخر ۱۳۲۸ هجری قمری در سن هفتاد و سه سالگی در استانبول درگذشت. وی در رشد اندیشه روشنگرانه و ترقی‌خواهانه در آذربایجان و ایران نقش داشت. مواجهه با وطن و فراملی‌گرایی، بازخوانی سنت و مواجهه با تجدد زمینه فکری وی بود. اثر وی در قالب سفرنامه داستانی نقد اجتماعی، بازنمایی وضعیت ایران و دعوت به بیداری سیاسی است. (دانشنامه جهان اسلام) (جی پالیتیکال)

منابع:

برگرفته از «https://www.iran-pedia.org/w/index.php?title=کاربر:Khosro/صفحه_تمرین&oldid=82597»