تکفیر
تکفیر، اصطلاحی فقهی است به معنای «کافر شمردن فرد یا گروهی» به دلیل باور یا عمل مخالف با اصول دین. در تاریخ سیاسی ایران، تکفیر ابزاری برای مشروعیت‌زدایی و حذف مخالفان فکری و سیاسی بوده است. در انقلاب مشروطه (۱۲۸۵ش)، مخالفان آزادی‌خواهان و مجلس از تکفیر برای تضعیف مشروطه استفاده کردند. در جمهوری اسلامی، تکفیر همچنان در عرصهٔ سیاسی و مذهبی نقشی مهم ایفا کرده است. احمد کسروی در تاریخ مشروطه ایران (۱۳۲۵ش) بارها به «فتواهای تکفیر مشروطه‌خواهان» اشاره کرده است. پژوهشگرانی چون آدمیت، ناطق و آبراهامیان نیز تکفیر را ابزار اصلی سنت برای مقابله با تجدد معرفی کرده‌اند.
تکفیر در مشروطه
زمینه
با طرح آزادی مطبوعات، قانون‌گذاری و حقوق ملت، شماری از روحانیان این مفاهیم را مغایر با شریعت دانستند. شیخ فضل‌الله نوری در نوشته‌ها و اعلامیه‌های خود آزادی مطبوعات را «کفر» می‌خواند و مشروطه‌خواهان را «مفسد فی‌الارض» معرفی می‌کرد (کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۲۵).
کارکرد
- مشروعیت‌زدایی از آزادی‌خواهان و مجلس.
- ایجاد هراس در میان توده‌های مذهبی.
- بسیج نیروهای سنتی در برابر مفاهیم نو.
کسروی توضیح می‌دهد که تکفیر، یکی از جدی‌ترین ابزارهای مستبدین برای جنگ روانی علیه ملت بود (تاریخ هیجده‌ساله آذربایجان، ۱۳۲۳).
تکفیر در جمهوری اسلامی
در نظام جمهوری اسلامی، تکفیر همچنان ابزاری سیاسی ـ فقهی باقی مانده است. نمونه‌های مهم:
- دههٔ ۱۳۶۰: گروه‌های مخالف (مانند مجاهدین خلق) توسط نهادهای رسمی «مرتد» یا «منافق» اعلام شدند.
- روشنفکران دینی و سکولارها: برخی اندیشمندان مانند دکتر علی شریعتی پس از مرگ یا نویسندگانی مانند سلمان رشدی در سطح جهانی با تکفیر روبه‌رو شدند.
- فتواهای سیاسی: صدور فتواهای تکفیر علیه مخالفان فکری و سیاسی در داخل و خارج کشور، مانند فتوای امام خمینی علیه سلمان رشدی (۱۳۶۷ش).
به گفتهٔ هما ناطق، در جمهوری اسلامی تکفیر «به ابزار نهادی برای طرد و حذف» تبدیل شد (ایرانیان و اندیشه تجدد، ۱۳۷۷).
تحلیل تاریخی
- کسروی: تکفیر در مشروطه ابزار روحانیون مخالف قانون برای خاموش کردن آزادی‌خواهان بود.
- آدمیت: آن را نشانهٔ برخورد سنت فقهی با مفاهیم مدرن می‌داند (فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، ۱۳۵۶).
- آبراهامیان: تکفیر را «ابزار بسیج توده‌ای» در برابر اندیشه‌های نو معرفی می‌کند (ایران بین دو انقلاب، ۱۳۷۷).
- آجودانی: معتقد است که تکفیر نه فقط یک ابزار دینی، بلکه ابزاری سیاسی برای بازتولید قدرت بوده است (مشروطه ایرانی، ۱۳۷۷).
جمع‌بندی
«تکفیر» از مشروطه تا امروز یکی از پرکاربردترین ابزارهای حذف سیاسی در ایران بوده است. در مشروطه، ابزاری علیه آزادی‌خواهان؛ در جمهوری اسلامی، نهادی تثبیت‌شده برای حذف مخالفان فکری و سیاسی. تکفیر را می‌توان پلی میان سنت فقهی و بازی قدرت در تاریخ معاصر ایران دانست.
منابع
- کسروی، احمد. تاریخ هیجده‌سالهٔ آذربایجان. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۳ش.
- کسروی، احمد. تاریخ مشروطهٔ ایران. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۵ش.
- آدمیت، فریدون. فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت. تهران: پیام، ۱۳۵۶.
- ناطق، هما. ایرانیان و اندیشهٔ تجدد. تهران: طرح نو، ۱۳۷۷.
- آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب. ترجمهٔ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی، ۱۳۷۷.
- آجودانی، ماشاءالله. مشروطه ایرانی. تهران: اختران، ۱۳۷۷.