ایرج جنتی عطایی

نام و نام خانوادگی: ایرج جنتی عطائی ملیت: ایرانی حرفه: نمایش‌نامه‌نویس/ کارگردان تئاتر/ ترانه‌سرا/ شاعر تحصیلات: - فارغ‌التحصیل رشته‌ی «تئاتر» در دانشکده‌ی هنرهای نمایشی دانشگاه تهران - دکترای رشته‌ی «جامعه‌شناسی هنر» از کالج چلسی تاریخ تولد: ۱۹دی ۱۳۲۵/ ۹ژانويه ۱۹۴۷ محل تولد: مشهد محل‌های سکونت: مشهد/ دزفول/ تهران/ لندن هم‌سر: شهین فرزندان: مزدک و مریم برخی عناوین: - از بنیان‌گذاران گروه «مزدک» در تئاتر - از بزرگان تاریخ ترانه در ایران - از آغازگران «ترانه‌ی نوین» در ایران - برنده‌ی جایزه‌ی «فروغ» در ۱۳۵۱ به‌خاطر ارزش‌های هنری و اجتماعی ترانه‌هایش و تلاش برای ارتقاء فکر و توسعه‌ی فرهنگ با متن ترانه‌ها

ایرج جنتی عطائی در ۱۹دی ۱۳۲۵ در مشهد متولد شد. پدرش بااصالتی تبریزی و مادرش از تبار مهاجران عشق‌آباد بود. مادر در خانه اهل کتاب و مطالعه بود و پدر که از پرسنل نیروی هوائی ارتش بود و از جمله در استودیوی رادیو نیروی هوائی صدابرداری می‌کرد، در خانه به‌طور تجربی سازهای تار و فلوت می‌نواخت و کلام زمزمه‌هایش را از متن سروده‌های شاعرانی چون شهریار، عماد خراسانی، رهی معیری و ... بر حسب نوائی که می‌نواخت تأمین می‌کرد. در همان ایستگاه رادیوئی ترانه‌ها و نمایش‌های رادیوئی هم پخش می‌شد. ایرج ۶-۷ساله بود که نمایشی رادیوئی به‌نام «کوروش» به‌کارگردانی «خسرو شریف‌پور» برای آن رادیو ساخته می‌شد. به‌واسطه‌ی شغل و رابطه‌ی پدر با کارگردان نقش دوره‌ی کودکی «کوروش» به ایرج سپرده شد و این اولین تجربه‌ی هنری او در عالم نمایش بود. ترانه از همان دوره‌ی کودکی شعرهائی نیز برای خودش می‌نوشت تا این که در ۱۶-۱۷سالگی طی رابطه با دوستی در دبیرستان به‌نام «علی‌رضا کاووسی» که ویلون می‌نواخت کار ترانه را به‌طور جدی تجربه کرد. بعد با یک نوازنده‌ی سنتور به‌نام «میلاد کیائی» آشنا شد و با او به ساخت ترانه برای صدای یک خواننده‌ی زن پرداخت. خود ایرج نام این خواننده را «خانم فراست» به‌یاد داشته و عنوان کرده است. محصول کار این ترکیب شب‌های سه‌شنبه از برنامه‌ئی غیرحرفه‌ئی در رادیوایران پخش می‌شد. ایرج از طریق دوست و هم‌محله‌ئی‌اش، «بابک بیات» در ملاقاتی با «سلیمان اکبری» آهنگ‌ساز شاغل در رادیو ملودئی گرفت که روی آن ترانه بنویسد. سروده‌ی ایرج برخلاف تلاش ترانه‌سرائی دیگران بر روی این ملودی از نظر آهنگ‌ساز موفق بود. این ترانه «شکوه» نام گرفت و با صدای «الهه» اجرا و ضبط شد. ترانه‌ی «شکوه» جمعه‌روزی از برنامه‌ی «شما و رادیو» پس از معرفی توسط خواننده با ذکر نام ترانه‌سرای جوان «ایرج جنتی عطائی» شنیده شد. سپس با یکی از درخشان‌ترین چهره‌های آهنگ‌سازی موسیقی پاپ در دهه‌ی ۴۰ و اوایل دهه‌ی ۵۰ خورشیدی به‌نام «پرویز مقصدی» آشنا شد و شروع به هم‌کاری کرد. از نتیجه‌ی هم‌کاری ایرج و «پرویزمقصدی» در دهه‌ی ۴۰ خورشیدی می‌توان به این ترانه اشاره کرد. «گل سرخ» و «غروب آشنائی» با صدای «ویگن دردریان» معروف به «ویگن» «برگشته‌مژگان» با صدای «عارف عارف‌کیا» معروف به «عارف» «قصه‌ی وفا» و «بی‌قرار» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «دریا، دریا» و «نم‌نم بارون» با صدای «آذر محبی تهرانی» معروف به «رامش» «بذار امشب بخوابم» و «لالائی» با صدای «منوچهر سخائی» ایرج جنتی عطائی در همین دوره نیز چندین ترانه با موسیقی «محمد سریر» برای صدای «محمد نوری» سرود. پس از این دوره ترانه‌سرائی را در «استودیو طنین» ادامه داد، مکان و نهادی اساساً مستقل که فعالیت در آن با «تورج نگهبان» و «شهیار قنبری» و آهنگ‌سازانی چون «پرویز اتابکی»، «بابک افشار»، واروژان» موج نوی ترانه را بیش‌تر و بهتر حرکت بخشید. ایرج جنتی عطائی بین سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۷ را دوره‌ئی می‌داند که ترانه در خروج از قالب کهن و مقام سنتی به اوج طلائی خود رسید و البته بر اهمیت نقش پیشینیان این دوره که ترانه‌سرایانی چون «ناصر رستگارنژاد»، «نوذر پرنگ»، «مسعود هوشمند»، «هوشنگ شهابی» و مهم‌تر از همه «پرویز وکیلی» بودند با نگاهی حرفه‌ئی و صمیمانه تأکید می‌کند که تلاش کرده بودند هنجارها، قالب‌ها و ساختار زبانی را در ترانه تغییر دهند و همین‌طور به‌طور خاص از «تورج نگهبان» که در هر ۲دوره ترانه می‌سرود و طی مدت فعالیت ایرج در «استودیو طنین» مشوق او بود و میدان عمل را سخاوتمندانه برای او و ترانه‌سرایان جوان‌تر باز می‌گشود، با احترام یاد می‌کند. او از هم‌دوره‌های ترانه‌ی نوین که اساساً پس او به این کاروان پیوستند، ضمن این‌که کارشان را یکی از دیگری بهتر و زیباتر توصیف کرده است اشاره دارد به آقایان «شهیار قنبری»، «اردلان سرفراز»، «فرهاد شیبانی»، «مسعود امینی»، «کریم محمودی»، «محمدعلی بهمنی»، «حسین منزوی»، «علی‌رضا طبائی»، «مهدی اخوان لنگرودی»، «بامداد جویباری»، «منصور تهرانی»، «اکبر ذوالقرنین»، «سعید دبیری»، «رضا شمسا»، «محمدعلی شیرازی»، و «محمد صالح‌علا» و خانم‌ها «آذر صراف‌پور»، «شهین حنانه»، «مینا اسدی» و «زویا زاکاریان». ترانه‌های «بن‌بست»، «خونه» و «جنگل» در ۱۳۵۲ با سروده‌های ایرج جنتی عطائی، موسیقی «بابک بیات» و اجرای «داریوش اقبالی» منتشر شد. سرایش ترانه‌ی «جنگل» به‌طور مشخص تحت تأثیر «حماسه‌ی سیاهکل» بود و این ترانه‌ها توجه ساواک حکومت پهلوی را به خود جلب کرد و منجر به دستگیری ایرج جنتی عطائی در ۱۳۵۳ شد. پس از آن با محدودیت‌هائی در کار ترانه‌سرائی مواجه بود ولی به‌هر ترتیب از فعالیت باز نماند و در سیری صعودی ترانه‌های درخشان دیگری سرود. از ترانه‌های برجسته‌تر او از آغاز دهه‌ی ۵۰ خورشیدی تا سال ۱۳۵۷ می‌توان به این آثار اشاره کرد:

با موسیقی «پرویز اتابکی» و تنظیم «واروژ هاخباندیان» معروف به «واروژان» «هم‌خونه» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «عروسک شکسته» با صدای «شمسی اشتری» معروف به «نلی»

با موسیقی «علی‌حسین بیات زرندی مطلق» معروف به «بابک بیات» و تنظیم «واروژ هاخباندیان» معروف به «واروژان» «غریبه» (ای خدا) با صدای «عارف عارف‌کیا» معروف به «عارف» «فریاد زیر آب» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «کتیبه» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «هیچ‌کی مثل تو نبود» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش»

با موسیقی «علی‌حسین بیات زرندی مطلق» معروف به «بابک بیات» و تنظیم «محمد اوشال» «خونه» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «خورشید خانوم» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «یه نفر یه روز می‌آد» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «خاکستری» با صدای «ابراهیم حامدی» معروف به «ابی» «مولای سبزپوش» با صدای «ابراهیم حامدی» معروف به «ابی»

با موسیقی و تنظیم «واروژ هاخباندیان» معروف به «واروژان» «دریائی» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «شب شیشه‌ئی» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «وقتشه» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «هم‌سفر» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «خوابم یا بیدارم» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «باور کن» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «پل» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «ماه‌پیشونی» با صدای «فائقه آتشین» معروف به «گوگوش» «کندو» با صدای «ابراهیم حامدی» معروف به «ابی» «پوست شیر» با صدای «ابراهیم حامدی» معروف به «ابی» «برادرجان» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «عشق من عاشقم باش» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش»

با موسیقی و تنظیم «علی‌حسین بیات زرندی مطلق» معروف به «بابک بیات» «شهر غم» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «علی کنکوری» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «بن‌بست» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «جنگل» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «رسول رستاخیز» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «طلایه‌دار» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «شب آفتابی» (عروسک) با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش» «خانه‌به‌دوش» با صدای «عبدالحسن ستارپور» معروف به «ستار» «تپش» با صدای «ابراهیم حامدی» معروف به «ابی» «خاتون» با صدای «ابراهیم حامدی» معروف به «ابی» «سایه» با صدای «ابراهیم حامدی» معروف به «ابی» «خورجین» با صدای «ابراهیم حامدی» معروف به «ابی» «سبد» با صدای «ابراهیم حامدی» معروف به «ابی»

با موسیقی «منوچهر طاهرزاده» و تنظیم «منوچهر چشم‌آذر» «شب‌خوون» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش»

با موسیقی «فرید زلاند» و تنظیم «واروژ هاخباندیان» معروف به «واروژان» «یاور همیشه‌مؤمن» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش»

با موسیقی «سیاوش قمیشی» و تنظیم «آندرانیک آساطوریان» معروف به «آندرانیک» «گل بارون‌زده» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش»

با موسیقی و تنظیم «آندرانیک آساطوریان» معروف به «آندرانیک» «جشن دل‌تنگی» با صدای «داریوش اقبالی» معروف به «داریوش»

با موسیقی و تنظیم «اسفندیار منفرزاده» «سقف» با صدای «فرهاد» معروف به فرهاد»

ایرج جنتی عطائی پیش از انقلاب ۱۳۵۷ به انگستان مهاجرت کرد، طی سال‌های اول در تکمیل تحصیلاتش به دکترای رشته‌ی «جامعه‌شناسی هنر» از کالج چلسی نائل شد و تا امروز در تبعید به آفرینش‌گری هنری ادامه داده است و هر بار که باز به عرصه می‌آید هم‌چنان پرطراوت و پربارتر شعاعی از عواطف راستین و جاری را منعکس می‌کند. 

از او در رسته‌ی ترانه کتاب‌های زیر منتشر شده‌است: • «زمزمه‌های یک شب ۳۰ساله» • «مرا به خانه‌ام ببر»/ گفت‌وگو و گزینه‌ی ترانه، به کوشش یغما گل‌روئی • «سلام کن به عشق، به انسان»/ ترانه‌های سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۸ او هم‌چنین گزیده‌ئی از ترانه‌هایش را بر روی موسیقی تنظیم‌شده توسط زنده‌یاد «آندرانیک آساطوریان» دکلمه کرده و در ۲۰۰۲ منتشر شده است. شعر در پی چاپ اشعارش در مجله‌ی «خوشه» به کوشش «احمد شاملو» و انتشارشان در سایر مجلات ادبی دهه‌ی ۴۰ خورشیدی، در پنجمین شب از شب‌های شعر «خوشه» (۲۸شهریور ۱۳۴۷) به هم‌راه شاعران جوان آن دوره مثل شهید «سعید سلطان‌پور» به شعرخوانی پرداخت. او یک مجموعه‌ی شعر پیش از انقلاب و یک مجموعه در تبعید منتشر شده‌ است. • و آن‌گاه آه ای فرشته/ تهران-انتشارات بامداد-۱۳۵۰ • آواز در زنجیر/ لندن-انتشارات شما-۱۹۸۵ نمایش‌نامه • گربه، مرداب، انتظار • سوگنامه برای تو • شکستن و رَستن • منطقه‌ی ممنوع (انگلیسی) • زخم‌های ما (انگلیسی • فاخته‌ی دهان‌دوخته • پرومته در اوین • رستمی دیگر اسفندیاری دیگر • پروانه‌‌ئی در مشت • رفت و برگشت • یک رؤیای خصوصی • خورشید شب (انگلیسی) • گزینه‌ی نمایش‌نامه‌ها کارگردانی تئاتر بیش‌ترین نمایش‌نامه‌های ایرج جنتی‌عطائی به کارگردانی خود او در تبعید در تورهای مختلف اروپا و آمریکا و استرالیا و نیوزیلند به روی صحنه رفته است. پیش‌تر اما در اواخر دهه‌ی ۴۰ خورشیدی، نمایش‌نامه‌ی «گربه، مرداب، انتظار» به کارگردانی فرهاد مجدآبادی در تهران اجرا شده است. سایر نمایش‌نامه‌هائی که او کارگردانی کرده است: • سوگنامه برای تو (بازیگران: خسرو شکیبائی، اسماعیل بختیاری، مهدی محمدی‌پور، حسین عابد، جلال اسماعیل‌زاده) اجرا به‌مدت چند ماه در سالن تئاتر دانشکده‌ی هنرهای زیبا و بعد به‌دعوت «علی نصیریان» (رئیس وقت اداره‌ی تئاتر)، ۸ شب اجرا از تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۵۶ در خانه‌ی نمایش، گروه تئاتر مزدک، تهران • منطقه‌ی ممنوع (انگلیسی)، اجرا در The Grove Theatre لندن ۱۹۸۰ • زخم‌های ما (انگلیسی)، تور لندن و ادینبورگ ۱۹۸۱، اجرای دوباره Jackson's Lane Theatre لندن ۱۹۹۵ • فاخته‌ی دهان‌دوخته، اجرا در Royal Court Theatre لندن ۱۹۸۵ • رستمی دیگر اسفندیاری دیگر، ۱۹۹۱ • پروانه‌‌ئی در مشت، تور آمریکا، کانادا، استرالیا، نیوزیلند و اجرا در The Questors Theatre لندن ۱۹۹۶؛ اجرا در اختتامیه‌ی سومین فستیوال تئاتر لندن سپتامبر ۲۰۱۵ • پرومته در اوین، اجراشده به زبان‌های فارسی، انگلیسی، آلمانی، هلندی و ضبط رادیوئی در BBC4؛ اجرا در Royal Court Theatre لندن ۱۹۸۷، اجرا در The Lost Theatre لندن ۱۹۹۸ • رفت و برگشت (بازیگران: سوسن و سودابه فرخ‌نیا، محمد مطیع، علی کامرانی)، اجرا در The Questors Theatre لندن ۱۹۹۹ • یک رؤیای خصوصی (بازیگران: بهروز وثوقی، سوسن فرخ‌نیا، گل‌شیفه فراهانی) تور اروپا، آمریکا و کانادا، اجرا در Theatre Royal Drury Lane لندن ۲۰۱۳ (۱۳۹۲) سینما او به سفارش بی.بی.سی (BBC)، انستیتو فیلم بریتانیا (BFI) و شرکت فیلم‌سازی (One Eyed Dog) فیلم‌نامه‌های زیر را نوشته است: • ترانه‌ی ممنوع (Forbidden Song) • در قفس کردن باد (Caging the Wind) • دژخیم (The Executioner) • پناه دادن به دشمن (Sheltering the Enemy) • اجازه‌ی اقامت (Leave to Remain) در ایران پیش از انقلاب، فیلم سینمائی «فدائی» در ۱۳۵۲ بر اساس فیلم‌نامه‌ئی از او به کارگردانی «رضا علامه‌زاده» ساخته شده‌است. طی سال‌های فعالیت ایرج جنتی عطائی در تبعید منتقدان مطبوعات بین‌المللی مطالب فراوانی در پیوند با آثار نمایشی‌اش نوشته‌اند، از جمله: • ایرج جنتی عطائی تئاتر لندن را فتح کرد! Financial Times 14/ 09/ 1985 • با تصویرپردازی و تخیلی شگرف! Morning Star 08/ 07/ 1987 • در صف پیش‌آهنگ نمایش‌نامه‌نویسان امروز جهان Guardian 09/ 07/ 1987 • قرار گرفتن نمایش «پرومته در اوین»در فهرست ۴نمایش برتر سراسر بریتانیا از سوی منتقدین نشریه‌ی تایم اوت Time Out