دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه
نمای دریاچه ارومیه
موقعیت	ایران، آذربایجان غربی آذربایجان شرقی
مختصات	۳۷°۴۲′ شمالی ۴۵°۱۹′ شرقی
ورودی‌های اصلی	۲۱ رودخانه دائمی و فصلی و ۴۹ رودخانه مقطعی
خروجی‌های اصلی	تبخیر
مساحت آبخیز	۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع
کشور	ایران
طول	۱۴۰ کیلومتر
عرض	۵۵ کیلومتر
مساحت	۵۲۰۰ کیلومتر مربع
حداکثر عمق	۱۶ متر (۵۲ فوت)
ارتفاع از سطح آبهای آزاد	۱۲۶۷ متر
جزیره‌ها	۱۰۲

دریاچه ارومیه نام دریاچه‌ای در شمال غربی ایران است که مابین استان‌های آذربایجان غربی و شرقی قرار دارد. این دریاچه به‌عنوان بزرگ‌ترين درياچه داخلی ايران و از مهم‌ترين و با ارزش‌ترين اكوسيستم‌های آبی ايران و جهان به‌شمار می‌آيد. حوضه آبریز دریاچه ارومیه با مساحت ۵۱۸۷۶ کیلومتر مربع یکی از شش حوضه آبریز اصلی کشور ایران است. این دریاچه که هم‌نام شهر ارومیه -مرکز استان آذربایجان غربی- است، دومین دریاچه شور از نظر سختی آب در جهان محسوب می‌شود و بیستمین دریاچه بزرگ جهان است.

نام‌گذاری

ارومیه نامی است که به سبب نزدیکی دریاچه به شهر ارومیه، مرکز استان آذربایجان‌غربی، بر این دریاچه گذاشته شده است. در دهه ۱۹۳۰ میلادی و مصادف با سلطنت رضاشاه، نام دریاچه به افتخار این شاه، به رضاییه تغییر یافت؛ اما پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ باز هم به نام پیشین خود، دریاچه ارومیه نام‌گذاری گردید.

نام باستانی این دریاچه، «چیچست» است که به معنای «درخشنده» می‌باشد و احتمالاً به‌دلیل وجود املاح معدنی که در سواحل به صورت کریستال دیده می‌شود، این نام را برای آن برگزیده‌اند.

عکس دریاچه ارومیه در بین ده مورد از بهترین عکس‌های گرفته شده از سیاره زمین در پایان سال ۲۰۱۶

در زبان ترکی به این دریاچه اورمو گولو گفته می‌شود و در لاتین با عنوان لاکوس ماتینوس (به لاتین: Lacus Matianus) آن را می‌شناسند. در حدود سال‌های ۱۰ شمسی تا ۸۸۵ شمسی، این دریاچه «کبودا» یا «کبودان» نامیده می‌شد که ریشه آن از لغت (به فارسی: آزور) (azure) یا (به ارمنی: Կապուտան ծով) یا Kapuyt/Gabuyd بوده است.

امروزه، ساکنان پیرامون دریاچه، آن را به چندین نام می‌شناسند:

فارسی‌زبانان با نام دریاچه ارومیه

آذری‌زبانان با نام اورمو گولو (به ترکی آذربایجانی: Urmu gölü)

و ارمنی‌ها با نام کپوتان (به ارمنی: Կապուտան ծով)

تاریخچه

دریاچه ارومیه در دوران چهارم زمین شناسی به وجود آمده است. یکی از نخستین نشانه‌هایی که در آن به وجود دریاچه ارومیه اشاره شده است در کتیبه سده نهم پیش از میلاد مسیح در شلمنسر سوم (سلطنت بین ۸۵۸–۸۲۴ قبل از میلاد) بوده که دو نام در محل دریاچه ارومیه در آن به چشم می‌خورد: پرسواه (به معنی ایرانیان یا پارسیان) و ماتای (یا میتانی‌ها). البته هنوز مشخص نیست که این نام‌ها به منطقه یا قبیله‌ای اشاره داشته و یا از پیوندی که بین گروهی از نام‌های مردم با شاهان وجود داشته، صحبت می‌کند.

در زمان حکوت مَنّائیان، این دریاچه مرکز پادشاهی آنها بود و محل زندگی آنها احتمالاً در تپه حسنلو در جنوب دریاچه بوده‌ است. منائیان یا مانناها قومی بودند که اقدام به تشکیل حکومتی در جلگه جنوبی دریاچه ارومیه کردند و بیش از یک قرن بر این منطقه تسلط داشتند. منائیان توسط گروهی که متیان نام داشتند از میان برداشته شدند. متیان، مردمان ایرانی مختلفی بودند که با عنوان سکاها، سرمتی‌ها یا کیمری شناخته می‌شدند. در این دوره نام دریاچه نیز متیان بود و هنوز معلوم نیست که این مردمان، نامشان را از دریاچه گرفته‌اند و یا این‌که دریاچه به واسطه حضور آنها به این نام خوانده شده، اما کاملاً مشخص است که نام لاتین دریاچه از همین نام گرفته شده است.

در پانصد سال گذشته نواحی اطراف دریاچه محل سکونت مردمان ایرانی شامل آذربایجانی‌ها بوده است.

کیفیت آب

دریاچه ارومیه پس از بحرالمیت، دومین دریاچه شور از نظر سختی آب در جهان محسوب می‌شود و بیستمین دریاچه بزرگ جهان است. دریاچه ارومیه یکی از دریاچه‌های نادر و غیرعادی در جهان است که آب آن از نمک اشباع شده و از نظر اندازه، عمق، ترکیبات شیمیایی آب آن، نوع رسوب، اکولوژی و گردش آب دارای اختصاصات ویژه است. درباره علل شوری آب دریاچه ارومیه، باید از وجود سنگ‌های گچی و نمکی نئوژن در حوضه آبریز آن نام برد. از جمله عوامل دیگر شوری دریاچه ارومیه، عامل تبخیر می‌باشد . طبق محاسبات انجام شده، میزان تبخیر سالانه از سطح دریاچه، حدود ۲/۱ متر می‌باشد. این مقدار با توجه به عمق متوسط دریاچه که 6 متر می باشد، رقم بالایی است.

از نظر طبقه بندی شيميايی، آب درياچه اروميه تيپ «كلره» داشته و باقيمانده خشك عناصر محلول در آب آن در دوران پرآبی در حدود ۲۲۰-۲۸۰ گرم در ليتر می‌باشد.البته در دوران کم‌آبی غلظت املاح بیشتر از مقادیر بیان شده می‌باشد. حجم آب درياچه در مساحت ۵۸۲۲ كيلومتر مربع و با عمق متوسط ۴/۵ متر بالغ بر ۳۱ ميليارد متر مكعب تخمين زده می‌شود.

آب این دریاچه از نظر ترکیب شیمیایی جزو آب‌های کلروره سدیک سنگین و سرد می‌باشد که سختی و قابلیت هدایت الکتریکی بالایی داشته و مواد جامد باقیمانده پس از تبخیر آن، قابل توجه است. این دریاچه به‌علت شوری زیاد از نظر صنعتی و کشاورزی قابل استفاده نیست ولی از نظر اقتصادی منبع غنی برای تهیه نمک طعام و درمانی و نیز عصاره‌های درمانی می‌باشد. از نظر درمانی، آب آن که از نوع آب‌های کلروره سدیک است خاصیت هیپرتونیک دارد که این دسته آب‌ها آرام‌بخش بوده و موجب اتساع عروق محیطی می‌شوند.

ارزش‌های ملی

– ارزش حفاظتی به جهت داشتن انواع گونه‌های حیات وحش

– ارزش حفاظتی به جهت داشتن انواع گونه‌های پوشش گیاهی در سطح جزایر

– ایجاد تعادل طبیعی در منطقه آذربایجان

– ارزش توریستی ، تفریحی و اجتماعی

– داشتن عنوان‌های پارک ملی، اندوخت‌گاه زیست سپهر و تالاب بین‌المللی

– ارزش طبی (لجن‌درمانی)

– ذخیره‌گاه زیست سپهر

– تالاب بین‌المللی (ثبت شده در کنوانسیون رامسر)

جزایر

حال و گذشته مشت عثمان کوچک‌ترین جزیره دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه دارای بیش از ۱۰۰ جزیره بزرگ و کوچک است که همه آنها از سوی سازمان یونسکو به‌عنوان اندوخته طبیعی جهان به ثبت رسیده است. مهم‌ترین این جزایر عبارتند از:

جزیره کبودان (قویون داغی) با ۳۱۲۵ هکتار مساحت

جزیره اشک با ۱۲۵۰ هکتار مساحت

جزیره اسپیر با ۱۲۵۰ هکتار مساحت

جزیره آرزو با ۸۰۰ هکتار مساحت

جزایر نه‌گانه (محل تخم‌گذاری پرندگان)

ویژگی‌های زیستی

حوضه دریاچه ارومیه جزو تقسیم‌بندی‌های مرکز تنوع گیاهان WWf و IUCN قرار دارد. در حوضه اکولوژیکی دریاچه ارومیه ۵۴۶ گونه گیاهی به ثبت رسیده است.

گونه‌های گیاهی

جوامع گیاهی اصلی عبارتند از:

گیاهان شورپسند Halophytic

گیاهان شن‌پسند pseammaphytic

گیاهان خشکی‌زی Xerophytic

گیاهان آب‌پسند Hydrophtic

دریاچه ارومیه شامل انبوه فراوانی از جلبک های سبز – آبی می باشد، تولید بالای این جلبک‌ها اساس زنجیره غذایی را ایجاد می‌کند.

گونه‌های جانوری

در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه ۳۱۳ گونه جانور وجود دارد.

در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه،۲۷ گونه پستاندار، ۲۱۲ گونه پرنده، ۴۱ گونه خزنده، ۷ گونه دوزیست و ۲۶ گونه ماهی وجود دارد.

دریاچه ارومیه زیست‌گاه زمستان‌گذرانی گروه‌های بزرگی از مرغان آبزی بویژه اردک‌ها و مرغان دراز‌پا Waders می‌باشد. علاوه بر این، بزرگ‌ترین کلنی‌های تولید مثلی فلامینگو در ایران و همچنین پلیکان سفید را پذیرا می‌شود.

دو نوع از پستانداران در معرض نابودی به جزایر پارک ملی دریاچه ارومیه معرفی و جمعیت آنها در این منطقه افزایش یافت. این دو نوع پستاندار، گوزن زرد ایرانی Dama mesopotamica و قوچ و میش ارمنی Ovis orientalis gimelini بود.

مهم‌ترین بی‌مهره آبزی دریاچه ارومیه Artemia urmiana می باشد که یک گونه میگوی بومی آب شور است. این جانور از رده سخت‌پوستان بوده و تأمین‌کننده غذای بسیاری از گونه‌های مهم پرندگان (فلامینگو) می‌باشد.

در دریاچه ارومیه تعداد زیادی زیستگاه‌های آبی و خشکی وجود دارد.

گونه‌های در معرض تهدید پرندگان ثبت شده در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه (سال ۱۳۷۹ IUCN) عبارتند از:

با کلان کوچک، اردک بلوطی، غاز پیشانی سفید کوچک، خروس کولی دشتی، عروس غاز، میش مرغ، اردک مرمری، متای پاسرخ، اردک سرسفید.

تنها موجود زنده محیط آبی دریاچه

شوری بیش از حد آب دریاچه ارومیه بر زندگی آرتمیا تنها موجود زنده محیط آبی این دریاچه نیز تأثیر گذاشته، به‌طوری‌که این شرایط، زیست این آبزی را مختل کرده و تعداد تخم آرتمیا را از ۲۰ تا ۳۰ عدد در هر لیتر آب دریاچه، به یک تا سه تخم کاهش داده است. جلبک در دریاچه ارومیه، آغاز زنجیره غذایی است که مورد استفاده آرتمیا می‌باشد و این سخت‌پوست، زنجیره غذایی پرندگان را تشکیل می‌‌دهد. با ایجاد هرگونه خلل در اکوسیستم و از بین رفتن آرتمیا، جلبک‌ها ازدیاد پیدا کرده و تمامی دریاچه را فرا می‌گیرند و عملاً آن را به یک مرداب تبدیل می‌کنند. همچنین با از بین رفتن آرتمیا، دیگر منبع غذایی برای پرندگان وجود نخواهد داشت.

دریاچه ارومیه تا سال ۱۳۹۶

باوجودی‌که ادعای احیای دریاچه ارومیه به ابزار تبلیغاتی کاندیداهای حکومت تبدیل شده است اما به گفته کارشناسان این دریاچه در خطر خشک شدن کامل قراردارد. مرتضی موسوی سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس گفت: «در حال حاضر دریاچه ارومیه با 70 درصد خشک‌شدگی، نفس‌های آخر را می‌کشد.» نادر قاضی‌پور عضو دیگر مجلس شورای اسلامی نیز گفت «در حال حاضر وضعیت دریاچه ارومیه اسف‌بار و نگران‌کننده است.»

علل و نتایج خشک‌شدن

ایجاد میان‌گذر دریاچه ارومیه یکی از دلایل خشک شدن آن است که این مسئله باعث شده تا آب دریاچه در دو طرف ساکن بماند و در نتیجه، رسوبات دریاچه صدها برابر افزایش یافته است. همچنین ایجاد سدهای بدون کارشناسی از جمله عوامل اصلی خشکی دریاچه ارومیه شده است. اختصاص ۹۰٪ منابع آبی منطقه به بخش کشاورزی، تبخیر زیاد آب به‌دلیل گرم شدن هوا و برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی در پی حفر چاه، از دلایل خشک شدن این دریاچه می‌باشد. کارشناسان ابراز داشته‌اند در صورت خشک شدن این دریاچه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و وضعیت زیست‌محیطی منطقه را تغییر خواهد داد. همچنین پیش‌بینی می‌شود در صورت خشک شدن دریاچه وزش باد و بارش‌های نمکی باعث آواره شدن ۱۱میلیون نفر از ساکنین مناطق هم‌جوار شود. مدیرکل مدیریت بحران استانداری در آذربایجان غربی در رابطه با خطر خشک شدن دریاچه ارومیه گفت: «چنان‌چه دریاچه ارومیه احیا نشود، بیش از ۱۴میلیون نفر جانشان در خطر خواهد بود و انواع بیماری‌ها آنها را تهدید می‌کند.»

دریاچه ارومیه در سال ۱۴۰۰

مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه در رابطه با وضعیت این دریاچه در سال ۱۴۰۰ گفت:

«سال خورشیدی با پدیده‌های هیدرولوژیکی قرابت ندارد و ما باید سال آبی را در نظر بگیریم. مثلاً امسال را نمی‌توانیم بگوییم چون هنوز سال آبی تمام نشده است، دریاچه در مسیر احیاست. اگر این مسیر ۴۰۰ کیلومتر باشد، ما در کیلومتر ۱۰۰ آن هستیم و ۳۰۰ کیلومتر دیگر باقی مانده است.»

علل وخامت حال دریاچه

به گزارش یکی از خبرگزاری‌های حکومتی، عوامل مؤثر در بحران دریاچه ارومیه به دو بخش تقسیم می‌شود. اول عامل انسانی شامل افزایش جمعیت و نیاز و الزام تأمین غذا، بهره برداری بی‌حساب‌‌وکتاب از منابع آب زیرزمینی و سطحی با هدف گسترش فعالیت‌های کشاورزی، استفاده از الگوهای پُرمصرف در بخش کشاورزی، ناکارآمدی مدیریت در بهره برداری، عدم شفافیت در قوانین و آیین نامه‌ها، تصویب قوانین ناقص حفاظت از منابع آب زیرزمینی، ساخت سدها و بندهای انحرافی، احداث بزرگراه میان گذر کلانتری و مصرف غیراصولی آب. دوم عامل طبیعی شامل کاهش نزولات ناشی از تغییرات آب و هوایی جهانی، افزایش تبخیر به دلیل گرم شدن عمومی آب و هوا و کاهش پوشش گیاهی.

طی چهار دهه‌ی گذشته وسعت زمین‌های زیر کشت آبی، کاشت محصولات آب‌بر، حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز که بر اساس آمار سال ۱۳۹۰، بیش از ۸۸ هزار حلقه بوده است، توسعه‌ی صنایع، باغ‌ ویلاسازی افزایش فراوانی داشته است. ‌

نورالدین خرمی که پژوهشگر حوزه آب است، در رابطه با بحران خشک شدن دریاچه ارومیه می‌گوید:

«علاوه بر عدم اختصاص حقابه از سوی وزارت نیرو و مصرف سهم دریاچه ارومیه برای تأمین آب شرب و کشاورزی، کاهش ۲۲ درصدی بارش باران در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، افزایش دما و به‌تبع آن افزایش تبخیر و همچنین وعده‌های عمل نشده دولت پیشین از دلایل بحران خشک شدن دریاچه ارومیه به‌شمار می‌رود... بحث در مورد وعده‌های عمل نشده و کوتاهی‌ها در حق دریاچه ارومیه بسیار زیاد است؛ و نمی‌توان همه کاستی‌ها را این‌جا آورد، اما تیتروار به چند مورد اشاره می‌کنم. قرار بود  سد کانی سیب بیش از ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب را از زاب انتقال دهد، اما محقق نشد. قرار شد سطح زیر کشت اراضی آبی با پرداخت هزینه به کشاورزان کاهش پیدا کند که این طرح نیز به‌علت عدم تأمین اعتبار و ناتوانی در جلب مشارکت بهره برداران در جامعه کشاورزی توفیقی به دست نیامد. قرار شد از سرشاخه‌های ارس مقدار آبی را برای ترمیم، به‌دریاچه انتقال دهند، اما چون هیچ طرح علمی برای این امر نداشتند و اعتباری هم به آن اختصاص نداده بودند، این طرح هم فقط در حد یک توصیه ماند و اجرایی نشد. چاه‌های غیرمجاز نیز جمع نشد و حتی به‌تعداد آنان اضافه شد و مواردی دیگر...»

کاهش حجم آب

حجم آب دریاچه ارومیه، در شهریورماه ۱۴۰۰، سه میلیارد مترمکعب آب بوده است. درحالی که این میزان در سال گذشته همین موقع، بیش از ۴ میلیارد و ۹۸میلیون مترمکعب بوده است. براین اساس دریاچه ارومیه یک میلیارد و۹۶میلیون مترمکعب کاهش داشته است.

کوتاهی وزارت نیرو

به‌ گفته‌ی فرهاد سرخوش، مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه، حقابه دریاچه ارومیه طی سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹، ۶۴۰ میلیون مترمکعب برآورد شده بود که از این میزان تنها حدود ۱۶۰میلیون مترمکعب به دریاچه ارومیه پرداخت شده است. در حوضه‌های آبریزی مانند دریاچه ارومیه که دارای سد هستند، وزارت نیرو آب را پشت سدها نگه می‌دارد؛ و براساس توافق‌های انجام شده در زمان مشخصی آب را به‌سمت دریاچه رها می‌کند، اما متأسفانه امسال تمام سدها را بسته و اجازه نداده‌اند که آب به‌دریاچه ارومیه برسد.

تراز دریاچه ارومیه

تراز دریاچه ارومیه در اوایل بهار ۱۳۹۸، حدود ۱,۲۷۰ متر و ۹۴ سانتی‌متر بود که در اوایل سال ۱۳۹۹، به رقم ۱,۲۷۱ متر و ۵۲ سانتی‌متر رسید. در حال حاضر ۶۰ درصد سطح دریاچه ارومیه، عمقی کمتر از ۶۰ سانتی‌متر دارد.

بر اساس طرح و برنامه‌ریزی‌هایی که برای نجات‌بخشی دریاچه ارومیه شده بود، باید این دریاچه امروز به وضعیت پایدار و پُرآبی می‌رسید، اما براساس آخرین آمار که از طرف مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی در روز هیجدهم شهریورماه امسال یعنی سال ۱۴۰۰ اعلام شده است، تراز آب دریاچه ارومیه به یک هزار و ۲۷۰ متر و ۶۹ سانتی‌متر رسیده که این میزان نسبت به سال گذشته ۶۲ سانتی‌متر کاهش یافته است. وسعت فعلی دریاچه ارومیه یعنی در سال ۱۴۰۰، دو هزار و ۱۹۴ کیلومتر مربع است که این میزان دُرست در سال گذشته‌ی همین موقع ۳ هزار و ۶۵۵ کیلومتر مربع بود.

در مردادماه سال ۱۴۰۰، اعلام شد که: تراز آب دریاچه‌ی ارومیه در ۲۴ مردادماه ۱۳۹۹، برابر با ۱۲۷۱.۴۱ متر از سطح آب‌های آزاد دریاها، معادل ۲۹۰۰، کیلومتر مربع سطح و ۳.۷۵، میلیارد متر مکعب حجم آب موجود است که در مقایسه با سال گذشته ۴ سانتیمتر، معادل ۳۰ کیلومتر مربع در سطح و ۰.۱۵ میلیارد متر مکعب در حجم کاهش یافته است. این درحالی است که زمانی آب دریاچه ارومیه آنقدر بود که در سواحل پیشروی می‌کرد؛ و باعث نگرانی مردم محلی و مسئولین شده بود.

عقیم ماندن نجات دریاچه ارومیه

سید سلمان ذاکر نماینده‌ی مردم ارومیه در مجلس گفت که ادعای دولت دوازدهم مبنی بر نجات دریاچه ارومیه دروغی بیش نبود و دریاچه ارومیه به کمک نزولات جوی جان دوباره به خود دید. بودجه احیای دریاچه ارومیه باید مورد بازبینی قرار گیرد. دولت سیزدهم عملکرد ضعیفی داشته است... هشت سال پیش، ۲۷ عنوان برنامه برای نجات دریاچه ارومیه تدوین و به عهده ستاد احیای دریاچه ارومیه گذاشته شد، اما تاکنون فقط انتقال آب که آن‌هم نیمه تمام مانده است، اجرایی شده و مابقی ۲۶ پروژه راکد مانده‌اند... خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه به معنای این است که ۱۵ میلیون نفر از مردم شمال‌غرب به بحران‌های بزرگی مانند طوفان نمک، امراض تنفسی و خشک شدن اراضی و باغات گرفتار خواهند شد.

راه حل

برای برای جلوگیری از مرگ دریاچه ارومیه، کارهای بسیاری با مشارکت مردم، بی‌توجه و راکد مانده است. مانند کشت گلخانه‌ای به جای زراعت سنتی، تغییر الگوی کشت باغ‌ها و اجرای طرح‌های آبیاری مدرن، اجرای پروژه‌های سبزسازی یعنی تبدیل اراضی کشاورزی به علفزار و مدیریت آن، محدودیت در برداشت آب‌های زیرزمینی، مسدود کردن تمام چاه‌های غیرمجاز و خرید زمین‌هایی که در ۴۰ سال اخیر به ویلاباغ بدل شده‌اند. البته بعید است مسئولین امنیتی و حکومتی با اجرای چنین برنامه‌هایی موافق باشند. ‌