دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه
نمای دریاچه ارومیه
موقعیت	ایران، آذربایجان غربی آذربایجان شرقی
مختصات	۳۷°۴۲′ شمالی ۴۵°۱۹′ شرقی
ورودی‌های اصلی	۲۱ رودخانه دائمی و فصلی و ۴۹ رودخانه مقطعی
خروجی‌های اصلی	تبخیر
مساحت آبخیز	۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع
کشور	ایران
طول	۱۴۰ کیلومتر
عرض	۵۵ کیلومتر
مساحت	۵۲۰۰ کیلومتر مربع
حداکثر عمق	۱۶ متر (۵۲ فوت)
ارتفاع از سطح آبهای آزاد	۱۲۶۷ متر
جزیره‌ها	۱۰۲

دریاچه ارومیه ، نام دریاچه‌ای در شمال غربی ایران است که مابین استان‌های آذربایجان غربی و شرقی قرار دارد. این دریاچه به‌عنوان بزرگ‌ترين درياچه داخلی ايران و از مهم‌ترين و با ارزش‌ترين اكوسيستم‌های آبی ايران و جهان به‌شمار می‌آيد. حوضه آبریز دریاچه ارومیه با مساحت ۵۱۸۷۶ کیلومتر مربع یکی از شش حوضه آبریز اصلی کشور ایران است. این دریاچه که هم‌نام شهر ارومیه -مرکز استان آذربایجان غربی- است، دومین دریاچه شور از نظر سختی آب در جهان محسوب می‌شود و بیستمین دریاچه بزرگ جهان است.

نام‌گذاری

ارومیه نامی است که به سبب نزدیکی دریاچه به شهر ارومیه، مرکز استان آذربایجان‌غربی، بر این دریاچه گذاشته شده است. در دهه ۱۹۳۰ میلادی و مصادف با سلطنت رضاشاه، نام دریاچه به افتخار این شاه، به رضاییه تغییر یافت؛ اما پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ باز هم به نام پیشین خود، دریاچه ارومیه نام‌گذاری گردید.

نام باستانی این دریاچه، «چیچست» است که به معنای «درخشنده» می‌باشد و احتمالاً به‌دلیل وجود املاح معدنی که در سواحل به صورت کریستال دیده می‌شود، این نام را برای آن برگزیده‌اند.

عکس دریاچه ارومیه در بین ده مورد از بهترین عکس‌های گرفته شده از سیاره زمین در پایان سال ۲۰۱۶

در زبان ترکی به این دریاچه اورمو گولو گفته می‌شود و در لاتین با عنوان لاکوس ماتینوس (به لاتین: Lacus Matianus) آن را می‌شناسند. در حدود سال‌های ۱۰ شمسی تا ۸۸۵ شمسی، این دریاچه «کبودا» یا «کبودان» نامیده می‌شد که ریشه آن از لغت (به فارسی: آزور) (azure) یا (به ارمنی: Կապուտան ծով) یا Kapuyt/Gabuyd بوده است.

امروزه، ساکنان پیرامون دریاچه، آن را به چندین نام می‌شناسند:

فارسی‌زبانان با نام دریاچه ارومیه

آذری‌زبانان با نام اورمو گولو (به ترکی آذربایجانی: Urmu gölü)

و ارمنی‌ها با نام کپوتان (به ارمنی: Կապուտան ծով)

تاریخچه

دریاچه ارومیه در دوران چهارم زمین شناسی به وجود آمده است. یکی از نخستین نشانه‌هایی که در آن به وجود دریاچه ارومیه اشاره شده است در کتیبه سده نهم پیش از میلاد مسیح در شلمنسر سوم (سلطنت بین ۸۵۸–۸۲۴ قبل از میلاد) بوده که دو نام در محل دریاچه ارومیه در آن به چشم می‌خورد: پرسواه (به معنی ایرانیان یا پارسیان) و ماتای (یا میتانی‌ها). البته هنوز مشخص نیست که این نام‌ها به منطقه یا قبیله‌ای اشاره داشته و یا از پیوندی که بین گروهی از نام‌های مردم با شاهان وجود داشته، صحبت می‌کند.

در زمان حکوت مَنّائیان، این دریاچه مرکز پادشاهی آنها بود و محل زندگی آنها احتمالاً در تپه حسنلو در جنوب دریاچه بوده‌ است. منائیان یا مانناها قومی بودند که اقدام به تشکیل حکومتی در جلگه جنوبی دریاچه ارومیه کردند و بیش از یک قرن بر این منطقه تسلط داشتند. منائیان توسط گروهی که متیان نام داشتند از میان برداشته شدند. متیان، مردمان ایرانی مختلفی بودند که با عنوان سکاها، سرمتی‌ها یا کیمری شناخته می‌شدند. در این دوره نام دریاچه نیز متیان بود و هنوز معلوم نیست که این مردمان، نامشان را از دریاچه گرفته‌اند و یا این‌که دریاچه به واسطه حضور آنها به این نام خوانده شده، اما کاملاً مشخص است که نام لاتین دریاچه از همین نام گرفته شده است.

در پانصد سال گذشته نواحی اطراف دریاچه محل سکونت مردمان ایرانی شامل آذربایجانی‌ها بوده است.

کیفیت آب

دریاچه ارومیه پس از بحرالمیت، دومین دریاچه شور از نظر سختی آب در جهان محسوب می‌شود و بیستمین دریاچه بزرگ جهان است. دریاچه ارومیه یکی از دریاچه‌های نادر و غیرعادی در جهان است که آب آن از نمک اشباع شده و از نظر اندازه، عمق، ترکیبات شیمیایی آب آن، نوع رسوب، اکولوژی و گردش آب دارای اختصاصات ویژه است. درباره علل شوری آب دریاچه ارومیه، باید از وجود سنگ‌های گچی و نمکی نئوژن در حوضه آبریز آن نام برد. از جمله عوامل دیگر شوری دریاچه ارومیه، عامل تبخیر می‌باشد . طبق محاسبات انجام شده، میزان تبخیر سالانه از سطح دریاچه، حدود ۲/۱ متر می‌باشد. این مقدار با توجه به عمق متوسط دریاچه که 6 متر می باشد، رقم بالایی است.

از نظر طبقه بندی شيميايی، آب درياچه اروميه تيپ «كلره» داشته و باقيمانده خشك عناصر محلول در آب آن در دوران پرآبی در حدود ۲۲۰-۲۸۰ گرم در ليتر می‌باشد.البته در دوران کم‌آبی غلظت املاح بیشتر از مقادیر بیان شده می‌باشد. حجم آب درياچه در مساحت ۵۸۲۲ كيلومتر مربع و با عمق متوسط ۴/۵ متر بالغ بر ۳۱ ميليارد متر مكعب تخمين زده می‌شود.

آب این دریاچه از نظر ترکیب شیمیایی جزو آب‌های کلروره سدیک سنگین و سرد می‌باشد که سختی و قابلیت هدایت الکتریکی بالایی داشته و مواد جامد باقیمانده پس از تبخیر آن، قابل توجه است. این دریاچه به‌علت شوری زیاد از نظر صنعتی و کشاورزی قابل استفاده نیست ولی از نظر اقتصادی منبع غنی برای تهیه نمک طعام و درمانی و نیز عصاره‌های درمانی می‌باشد. از نظر درمانی، آب آن که از نوع آب‌های کلروره سدیک است خاصیت هیپرتونیک دارد که این دسته آب‌ها آرام‌بخش بوده و موجب اتساع عروق محیطی می‌شوند.

ارزش‌های ملی

– ارزش حفاظتی به جهت داشتن انواع گونه‌های حیات وحش

– ارزش حفاظتی به جهت داشتن انواع گونه‌های پوشش گیاهی در سطح جزایر

– ایجاد تعادل طبیعی در منطقه آذربایجان

– ارزش توریستی ، تفریحی و اجتماعی

– داشتن عنوان‌های پارک ملی، اندوخت‌گاه زیست سپهر و تالاب بین‌المللی

– ارزش طبی (لجن‌درمانی)

– ذخیره‌گاه زیست سپهر

– تالاب بین‌المللی (ثبت شده در کنوانسیون رامسر)

جزایر

حال و گذشته مشت عثمان کوچک‌ترین جزیره دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه دارای بیش از ۱۰۰ جزیره بزرگ و کوچک است که همه آنها از سوی سازمان یونسکو به‌عنوان اندوخته طبیعی جهان به ثبت رسیده است. مهم‌ترین این جزایر عبارتند از:

جزیره کبودان (قویون داغی) با ۳۱۲۵ هکتار مساحت

جزیره اشک با ۱۲۵۰ هکتار مساحت

جزیره اسپیر با ۱۲۵۰ هکتار مساحت

جزیره آرزو با ۸۰۰ هکتار مساحت

جزایر نه‌گانه (محل تخم‌گذاری پرندگان)

ویژگی‌های زیستی

حوضه دریاچه ارومیه جزو تقسیم‌بندی‌های مرکز تنوع گیاهان WWf و IUCN قرار دارد. در حوضه اکولوژیکی دریاچه ارومیه ۵۴۶ گونه گیاهی به ثبت رسیده است.

گونه‌های گیاهی

جوامع گیاهی اصلی عبارتند از:

گیاهان شورپسند Halophytic

گیاهان شن‌پسند pseammaphytic

گیاهان خشکی‌زی Xerophytic

گیاهان آب‌پسند Hydrophtic

دریاچه ارومیه شامل انبوه فراوانی از جلبک های سبز – آبی می باشد، تولید بالای این جلبک‌ها اساس زنجیره غذایی را ایجاد می‌کند.

گونه‌های جانوری

در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه ۳۱۳ گونه جانور وجود دارد.

در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه،۲۷ گونه پستاندار، ۲۱۲ گونه پرنده، ۴۱ گونه خزنده، ۷ گونه دوزیست و ۲۶ گونه ماهی وجود دارد.

دریاچه ارومیه زیست‌گاه زمستان‌گذرانی گروه‌های بزرگی از مرغان آبزی بویژه اردک‌ها و مرغان دراز‌پا Waders می‌باشد. علاوه بر این، بزرگ‌ترین کلنی‌های تولید مثلی فلامینگو در ایران و همچنین پلیکان سفید را پذیرا می‌شود.

دو نوع از پستانداران در معرض نابودی به جزایر پارک ملی دریاچه ارومیه معرفی و جمعیت آنها در این منطقه افزایش یافت. این دو نوع پستاندار، گوزن زرد ایرانی Dama mesopotamica و قوچ و میش ارمنی Ovis orientalis gimelini بود.

مهم‌ترین بی‌مهره آبزی دریاچه ارومیه Artemia urmiana می باشد که یک گونه میگوی بومی آب شور است. این جانور از رده سخت‌پوستان بوده و تأمین‌کننده غذای بسیاری از گونه‌های مهم پرندگان (فلامینگو) می‌باشد.

در دریاچه ارومیه تعداد زیادی زیستگاه‌های آبی و خشکی وجود دارد.

گونه‌های در معرض تهدید پرندگان ثبت شده در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه (سال ۱۳۷۹ IUCN) عبارتند از:

با کلان کوچک، اردک بلوطی، غاز پیشانی سفید کوچک، خروس کولی دشتی، عروس غاز، میش مرغ، اردک مرمری، متای پاسرخ، اردک سرسفید.

تنها موجود زنده محیط آبی دریاچه

شوری بیش از حد آب دریاچه ارومیه بر زندگی آرتمیا تنها موجود زنده محیط آبی این دریاچه نیز تأثیر گذاشته، به‌طوری‌که این شرایط، زیست این آبزی را مختل کرده و تعداد تخم آرتمیا را از ۲۰ تا ۳۰ عدد در هر لیتر آب دریاچه، به یک تا سه تخم کاهش داده است. جلبک در دریاچه ارومیه، آغاز زنجیره غذایی است که مورد استفاده آرتمیا می‌باشد و این سخت‌پوست، زنجیره غذایی پرندگان را تشکیل می‌‌دهد. با ایجاد هرگونه خلل در اکوسیستم و از بین رفتن آرتمیا، جلبک‌ها ازدیاد پیدا کرده و تمامی دریاچه را فرا می‌گیرند و عملاً آن را به یک مرداب تبدیل می‌کنند. همچنین با از بین رفتن آرتمیا، دیگر منبع غذایی برای پرندگان وجود نخواهد داشت.

دریاچه ارومیه تا سال ۱۳۹۶

باوجودی‌که ادعای احیای دریاچه ارومیه به ابزار تبلیغاتی کاندیداهای حکومت تبدیل شده است اما به گفته کارشناسان این دریاچه در خطر خشک شدن کامل قراردارد. مرتضی موسوی سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس گفت: «در حال حاضر دریاچه ارومیه با 70 درصد خشک‌شدگی، نفس‌های آخر را می‌کشد.» نادر قاضی‌پور عضو دیگر مجلس شورای اسلامی نیز گفت «در حال حاضر وضعیت دریاچه ارومیه اسف‌بار و نگران‌کننده است.»

علل و نتایج خشک‌شدن

ایجاد میان‌گذر دریاچه ارومیه یکی از دلایل خشک شدن آن است که این مسئله باعث شده تا آب دریاچه در دو طرف ساکن بماند و در نتیجه، رسوبات دریاچه صدها برابر افزایش یافته است. همچنین ایجاد سدهای بدون کارشناسی از جمله عوامل اصلی خشکی دریاچه ارومیه شده است.

اختصاص ۹۰٪ منابع آبی منطقه به بخش کشاورزی، تبخیر زیاد آب به‌دلیل گرم شدن هوا و برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی در پی حفر چاه، از دلایل خشک شدن این دریاچه می‌باشد.

کارشناسان ابراز داشته‌اند در صورت خشک شدن این دریاچه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و وضعیت زیست‌محیطی منطقه را تغییر خواهد داد. همچنین پیش‌بینی می‌شود در صورت خشک شدن دریاچه وزش باد و بارش‌های نمکی باعث آواره شدن ۱۱میلیون نفر از ساکنین مناطق هم‌جوار شود. مدیرکل مدیریت بحران استانداری در آذربایجان غربی در رابطه با خطر خشک شدن دریاچه ارومیه گفت:

«چنان‌چه دریاچه ارومیه احیا نشود، بیش از ۱۴میلیون نفر جانشان در خطر خواهد بود و انواع بیماری‌ها آنها را تهدید می‌کند.»

دریاچه ارومیه در سال ۱۴۰۰

مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه در رابطه با وضعیت این دریاچه در سال ۱۴۰۰ گفت:

«سال خورشیدی با پدیده‌های هیدرولوژیکی قرابت ندارد و ما باید سال آبی را در نظر بگیریم. مثلاً امسال را نمی‌توانیم بگوییم چون هنوز سال آبی تمام نشده است، دریاچه در مسیر احیاست. اگر این مسیر ۴۰۰ کیلومتر باشد، ما در کیلومتر ۱۰۰ آن هستیم و ۳۰۰ کیلومتر دیگر باقی مانده است.»

علل وخامت حال دریاچه

عکسی از دریاچه ارومیه در سال ۱۴۰۰

به گزارش یکی از خبرگزاری‌های حکومتی، عوامل مؤثر در بحران دریاچه ارومیه به دو بخش تقسیم می‌شود. اول عامل انسانی شامل افزایش جمعیت و نیاز و الزام تأمین غذا، بهره برداری بی‌حساب‌‌وکتاب از منابع آب زیرزمینی و سطحی با هدف گسترش فعالیت‌های کشاورزی، استفاده از الگوهای پُرمصرف در بخش کشاورزی، ناکارآمدی مدیریت در بهره برداری، عدم شفافیت در قوانین و آیین نامه‌ها، تصویب قوانین ناقص حفاظت از منابع آب زیرزمینی، ساخت سدها و بندهای انحرافی، احداث بزرگراه میان گذر کلانتری و مصرف غیراصولی آب. دوم عامل طبیعی شامل کاهش نزولات ناشی از تغییرات آب و هوایی جهانی، افزایش تبخیر به دلیل گرم شدن عمومی آب و هوا و کاهش پوشش گیاهی.

طی چهار دهه‌ی گذشته وسعت زمین‌های زیر کشت آبی، کاشت محصولات آب‌بر، حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز که بر اساس آمار سال ۱۳۹۰، بیش از ۸۸ هزار حلقه بوده است، توسعه‌ی صنایع، باغ‌ ویلاسازی افزایش فراوانی داشته است. ‌

موقعیت قرار‌گیری سدها در حوضهٔ دریاچهٔ ارومیه

نورالدین خرمی که پژوهشگر حوزه آب است، در رابطه با بحران خشک شدن دریاچه ارومیه می‌گوید:

«علاوه بر عدم اختصاص حقابه از سوی وزارت نیرو و مصرف سهم دریاچه ارومیه برای تأمین آب شرب و کشاورزی، کاهش ۲۲ درصدی بارش باران در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، افزایش دما و به‌تبع آن افزایش تبخیر و همچنین وعده‌های عمل نشده دولت پیشین از دلایل بحران خشک شدن دریاچه ارومیه به‌شمار می‌رود... بحث در مورد وعده‌های عمل نشده و کوتاهی‌ها در حق دریاچه ارومیه بسیار زیاد است؛ و نمی‌توان همه کاستی‌ها را این‌جا آورد، اما تیتروار به چند مورد اشاره می‌کنم. قرار بود  سد کانی سیب بیش از ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب را از زاب انتقال دهد، اما محقق نشد. قرار شد سطح زیر کشت اراضی آبی با پرداخت هزینه به کشاورزان کاهش پیدا کند که این طرح نیز به‌علت عدم تأمین اعتبار و ناتوانی در جلب مشارکت بهره برداران در جامعه کشاورزی توفیقی به دست نیامد. قرار شد از سرشاخه‌های ارس مقدار آبی را برای ترمیم، به‌دریاچه انتقال دهند، اما چون هیچ طرح علمی برای این امر نداشتند و اعتباری هم به آن اختصاص نداده بودند، این طرح هم فقط در حد یک توصیه ماند و اجرایی نشد. چاه‌های غیرمجاز نیز جمع نشد و حتی به‌تعداد آنان اضافه شد و مواردی دیگر...»

کاهش حجم آب

حجم آب دریاچه ارومیه، در شهریورماه ۱۴۰۰، سه میلیارد مترمکعب آب بوده است. درحالی که این میزان در سال گذشته همین موقع، بیش از ۴ میلیارد و ۹۸میلیون مترمکعب بوده است. براین اساس دریاچه ارومیه یک میلیارد و۹۶میلیون مترمکعب کاهش داشته است.

کوتاهی وزارت نیرو

به‌ گفته‌ی فرهاد سرخوش، مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه، حقابه دریاچه ارومیه طی سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹، ۶۴۰ میلیون مترمکعب برآورد شده بود که از این میزان تنها حدود ۱۶۰میلیون مترمکعب به دریاچه ارومیه پرداخت شده است. در حوضه‌های آبریزی مانند دریاچه ارومیه که دارای سد هستند، وزارت نیرو آب را پشت سدها نگه می‌دارد؛ و براساس توافق‌های انجام شده در زمان مشخصی آب را به‌سمت دریاچه رها می‌کند، اما متأسفانه امسال تمام سدها را بسته و اجازه نداده‌اند که آب به‌دریاچه ارومیه برسد.

تراز دریاچه ارومیه

میانگین سالانه (سال آبی) تراز آب دریاچه ارومیه از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۹

تراز دریاچه ارومیه در اوایل بهار ۱۳۹۸، حدود ۱,۲۷۰ متر و ۹۴ سانتی‌متر بود که در اوایل سال ۱۳۹۹، به رقم ۱,۲۷۱ متر و ۵۲ سانتی‌متر رسید. در حال حاضر ۶۰ درصد سطح دریاچه ارومیه، عمقی کمتر از ۶۰ سانتی‌متر دارد.

بر اساس طرح و برنامه‌ریزی‌هایی که برای نجات‌بخشی دریاچه ارومیه شده بود، باید این دریاچه امروز به وضعیت پایدار و پُرآبی می‌رسید، اما براساس آخرین آمار که از طرف مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی در روز هیجدهم شهریورماه امسال یعنی سال ۱۴۰۰ اعلام شده است، تراز آب دریاچه ارومیه به یک هزار و ۲۷۰ متر و ۶۹ سانتی‌متر رسیده که این میزان نسبت به سال گذشته ۶۲ سانتی‌متر کاهش یافته است. وسعت فعلی دریاچه ارومیه یعنی در سال ۱۴۰۰، دو هزار و ۱۹۴ کیلومتر مربع است که این میزان دُرست در سال گذشته‌ی همین موقع ۳ هزار و ۶۵۵ کیلومتر مربع بود.

در مردادماه سال ۱۴۰۰، اعلام شد که: تراز آب دریاچه‌ی ارومیه در ۲۴ مردادماه ۱۳۹۹، برابر با ۱۲۷۱.۴۱ متر از سطح آب‌های آزاد دریاها، معادل ۲۹۰۰، کیلومتر مربع سطح و ۳.۷۵، میلیارد متر مکعب حجم آب موجود است که در مقایسه با سال گذشته ۴ سانتیمتر، معادل ۳۰ کیلومتر مربع در سطح و ۰.۱۵ میلیارد متر مکعب در حجم کاهش یافته است. این درحالی است که زمانی آب دریاچه ارومیه آنقدر بود که در سواحل پیشروی می‌کرد؛ و باعث نگرانی مردم محلی و مسئولین شده بود.

عقیم ماندن نجات دریاچه ارومیه

سید سلمان ذاکر نماینده‌ی مردم ارومیه در مجلس گفت که ادعای دولت دوازدهم مبنی بر نجات دریاچه ارومیه دروغی بیش نبود و دریاچه ارومیه به کمک نزولات جوی جان دوباره به خود دید. بودجه احیای دریاچه ارومیه باید مورد بازبینی قرار گیرد. دولت سیزدهم عملکرد ضعیفی داشته است... هشت سال پیش، ۲۷ عنوان برنامه برای نجات دریاچه ارومیه تدوین و به عهده ستاد احیای دریاچه ارومیه گذاشته شد، اما تاکنون فقط انتقال آب که آن‌هم نیمه تمام مانده است، اجرایی شده و مابقی ۲۶ پروژه راکد مانده‌اند... خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه به معنای این است که ۱۵ میلیون نفر از مردم شمال‌غرب به بحران‌های بزرگی مانند طوفان نمک، امراض تنفسی و خشک شدن اراضی و باغات گرفتار خواهند شد.

راه حل

برای برای جلوگیری از مرگ دریاچه ارومیه، کارهای بسیاری با مشارکت مردم، بی‌توجه و راکد مانده است. مانند کشت گلخانه‌ای به جای زراعت سنتی، تغییر الگوی کشت باغ‌ها و اجرای طرح‌های آبیاری مدرن، اجرای پروژه‌های سبزسازی یعنی تبدیل اراضی کشاورزی به علفزار و مدیریت آن، محدودیت در برداشت آب‌های زیرزمینی، مسدود کردن تمام چاه‌های غیرمجاز و خرید زمین‌هایی که در ۴۰ سال اخیر به ویلاباغ بدل شده‌اند. البته بعید است مسئولین امنیتی و حکومتی با اجرای چنین برنامه‌هایی موافق باشند. ‌

دریاچه ارومیه در سال ۱۴۰۱

خشک شدن دریاچه ارومیه

به نقل از رسانه‌های حکومتی جمهوری اسلامی، امسال یعنی سال ۱۴۰۱، به علت  اختصاص ندادن حق‌آبه دریاچه ارومیه از سدهای حوزه آبریز این دریاچه و تکمیل نشدن تونل انتقال آب به دریاچه، بیش از ۹۵ درصد از دریاچه ارومیه کاملاً خشک شده است. با افزایش خطر خشک شدن همه‌ی این دریاچه و ظهور این فاجعه زیست محیطی، طوفان و بادهای نمکی به شعاع صدها کیلومتر ایجاد خواهد شد که به احتمال زیاد بیشتر شهرهای شمالی، مرکزی و شمال شرق کشور از جمله تهران را نیز در بر خواهد گرفت.

هشدار یک نماینده مجلس

براساس خبرگزاری حکومتی ایسنا در روز ۲۱ تیرماه ۱۴۰۱، نماینده‌ی مردم تبریز، آذر شهر و اسکو نسبت به وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه در مجلس تأکید کرد:

خشک شدن ۹۵ درصد آب دریاچه ارومیه

«ما با خشکی دریاچه‌ای مواجه هستیم که ۷ برابر مساحت تهران تبدیل به بیابان و شوره‌زار خواهد شد؛ و این یعنی طوفان نمکی در شعاعی معادل ۶۰۰ کیلومتر، یعنی چیزی معادل ۱۴ میلیون انسان در خطر بیماری‌های پوستی، سرطان و آسم قرار دارند و اگر اکنون برای احیای دریاچه ارومیه هزینه نکنیم، مجبوریم در آینده برای درمان این بیماری‌ها هزینه کنیم... ما تجربه‌ی خشک شدن هامون در سیستان و بلوچستان و خشک شدن هورالعظیم در خوزستان را داریم... اگر امروز تکان نخوریم ستاد احیای دریاچه ارومیه که اکنون تبدیل به ستاد نجات شده، تبدیل به ستاد تدفین خواهد شد...».

سرکوب تجمع معترضان

فعالان مدنی و زیست‌محیطی و گروه‌های حقوق بشری، طی فراخوانی شهروندان را به تجمع اعتراضی برای اعتراض به وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه، در روز ۲۵ تیرماه ۱۴۰۱، در میادین اصلی شهرهای ارومیه، تبریز، اردبیل و زنجان فراخواندند که علاوه بر این شهرها، برخی دیگر از شهرها از جمله میاندوآب و نقده نیز تجمع اعتراضی برپا کردند. مأموران حکومتی و امنیتی به این تجمعات با خشونت یورش بردند؛ و شماری از معترضان را بازداشت کردند. اعتراض‌کنندگان نظام جمهوری اسلامی را مسئول خشک شدن دریاچه ارومیه می‌دانند؛ و سرکوب معترضان هم از سوی مأموران حکومتی پیشینه دارد و بارها تکرار شده است. چند روز پیش از این تجمعات اعتراضی، مدیرکل مدیریت بحران آذربایجان غربی اعتراف کرده بود که در خلال دو دهه گذشته، هر سال به‌طور متوسط ۴۰ سانتی‌متر، از ارتفاع دریاچه ارومیه کاسته شده و اکنون ۹۵ درصد آن خشک شده است.

دریاچه ارومیه در سال ۱۴۰۲

تفاوت دریاچه ارومیه بین ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲

براساس تازه‌ترین پژوهشی که از سوی دانشگاه صنعتی شریف صورت گرفته است، تراز دریاچه ارومیه در ۱۳ خردادماه ۱۴۰۲، به پایین‌ترین اندازه در ۶۰ سال گذشته رسیده است. بر مبنای این پژوهش، تراز آب دریاچه‌ی ارومیه در پایان شهریور ۱۴۰۲، بین ۸۰/۱۲۶۹ تا ۹۰/۱۲۶۹ متر از سطح دریاهای آزاد خواهد رسید. بخش مهم نتایج پژهش دانشگاه صنعتی شریف درباره‌ی فرا رسیدن ابربحرانی است که پیش از این کارشناسان نسبت به آن هشدار داده بودند. خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه منجر با خالی شدن ده‌ها کیلومتر اطراف آن از سکنه خواهد شد که نمک آن به چشم هر جانداری در شمال غرب کشور خواهد رفت.

نتایج پژوهش‌های جدید دانشگاه صنعتی شریف با آن‌چه مسؤلان ذی‌ربط رژیم ایران می‌گویند بسیار در تعارض است؛ و مسئولین هم حاضر به انتشار آمار و ارقام مانند گذشته نیستند. برای مثال، دبیر کار گروه ملی نجات دریاچه‌ی ارومیه که اکنون استاندار آذربایجان غربی نیز است، در ۱۳ تیرماه ۱۴۰۲، گفته بود که بسیاری از تالاب‌هایی که سالیان زیادی خشک شده بود، اکنون احیا شده و شاهد خوشحالی و شادی اجتماعی خوبی هستیم!

حالا کار به جایی رسیده است که اعتراض و صدای پژوهشگران و کارشناسان نیز درآمده است.

عیسی کلانتری رئیس پیشین سازمان محیط زیست که از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۱، مدیر اجرایی ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه بود؛ و به لحاظ کارشناسی بیشترین اشراف را به این دریاچه دارد، در باره وضعیت کنونی دریاچه ارومیه می‌گوید:

«در دو سال گذشته یعنی ر‌وز‌هایی که دولت جدید سر کار آمده است، ارتفاع دریاچه ۹۷ سانتی‌متر پایین آمده است. دو سال پیش دریاچه ارومیه ۳/۹۳ میلیارد مترمکعب آب داشت، اما الان حجم آب آن به ۷۰۰ میلیون مترمکعب رسیده است. علاوه‌براین سطح آب دریاچه دو سال پیش در همین موقع ۳۱۰۰ کیلومتر مربع بوده و الان به۹۲۰ کیلومترمربع رسیده است؛ یعنی با این حساب تا پایان تابستان در دریاچه آبی نخواهد بود و دریاچه احتمالا تبدیل به باتلاق خواهد شد. آثار سوء ناشی از این بحران زیست‌محیطی چنان هولناک خواهد بود که زندگی در کلان‌شهری مانند تبریز عملا ناممکن خواهد بود؛ و با همه این بحران‌های پیش‌رو، دولت کنونی توان علمی درک این بحران و آثار وحشتناک ناشی از آن را ندارد. همه‌ی مسؤلان دولت درباره‌ی دریاچه‌ی ارومیه دروغ می‌گویند. هیچ اطلاعاتی منتشر نمی‌کنند و وزارت نیرو هم هیچ اطلاعی نمی‌دهد. سازمان محیط‌زیست هم که باید مدعی دریاچه باشد، مرده و هیچ کاری نمی‌کند. نمی‌دانم در کشور چه می‌گذرد؟ اگر دریاچه خشک شود اولین قربانیان مردم تبریز و حاشیه شرقی دریاچه هستند. کشاورزی از بین خواهد رفت، به اختلاف درجه حرارت تابستان و زمستان ۷ درجه اضافه می‌شود که ژنتیک انسان، حیوان، گیاه و میکروب را دچار تغییر و جهش می‌کند. این جهش یعنی سرطان و ده‌ها بیماری و مساله دیگر... به نظر من دولت نمی‌فهمد که خشک‌شدن دریاچه یعنی چه و توان علمی درک مطلب را ندارند. به مردم هم اطلاعات غلط می‌دهند.»

هرچند که در هفته‌ی آخر تیرماه و هفته‌ی اول مردادماه ۱۴۰۲، دمای هوای کره زمین به میزان ۲ درجه سانتی‌گراد افزایش داشته و باعث کمبود بارش‌های فصلی و تشدید بحران افزایش گرمای هوا در جهان شده است؛ اما به عقیده‌ی کارشناسان این موضوع نمی‌تواند عامل خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه گردد، چون‌که آمارهای بارش سالانه در حوضه‌ی آبریز دریاچه در پنجاه سال اخیر بیانگر این است که این حوضه شاهد کاهش چشم‌گیر بارندگی نبوده است.

جاده میان دریاچه ارومیه

جاده غیراصولی میان دریاچه

از نظر کارشناسان در سال‌های اخیر، ساخت جاده‌‌ای غیراصولی از میان دریاچه‌ی ارومیه منجر به دو نیم شدن این دریاچه شده است که باعث ایجاد خلال در روند طبیعی گردیده است؛ و همین موضوع همراه با عوامل دیگر می‌تواند باعث خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه شود.

تجمع اعتراضی

به دنبال فراخوان گروه‌های حقوق بشری و تشکل‌های مدنی در روز ۲۵ تیرماه ۱۴۰۲، گروهی از مردم در مراکز اصلی شهرهای تبریز، ارومیه، زنجان و اردبیل در اعتراض به خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه، دست به تجمع اعتراضی زدند. نیروهای امنیتی و گارد ویژه‌ی رژیم ایران به این تجمعات یورش بردند؛ و ۱۶ نفر را دستگیر کردند. مردم معترض در این تجمعات شعار: بی‌شرف، بی‌شرف/ مسئول بی‌کفایت، استعفا استعفا سردادند. هم‌چنین در طی روزهای اخیر شماری از فعالان مدنی نیز به نهادهای امنیتی احضار شدند.

اهمیت و ویژگی دریاچه ارومیه

دریاچه‌ی ارومیه بزرگترین دریاچه‌ی داخلی ایران، دارای اکوسیستمی ارزشمند در ایران و جهان است که از سال ۱۳۴۶، به‌خاطر موقعیت و ویژگی‌های طبیعی و اکولوژیکی به‌عنوان پارک ملی و هم‌چنین در یونسکو به عنوان منطقه‌ی حفاظت‌شده زیست‌کره به ثبت رسیده است.

خشکاندن دریاچه رومیه، نه خشکیدن

یکی از فعالان حقوق بشر به نام یاشار حکاکپور در رابطه با وضعیت دریاچه ارومیه خاطرنشان کرد که نمونه‌برداری‌های کارشناسانه‌ای که از بستر دریاچه‌ی ارومیه گرفته شده است، به عمق رسوبی ۲۷ هزار سال می‌رسد که نشان می‌دهد که این دریاچه در تمام این دوره به‌هیچ عنوان مشکل خشکی نداشته است؛ و عامل انسانی به‌ویژه سدسازی علت اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه است. بنابراین مسئله دریاچه ارومیه خشکیدن نیست، بلکه خشکاندن است.

سرنوشت بودجه ۱۵ هزار میلیاردی

یادآوری می‌شود که بودجه‌ای معادل ۱۵ هزار میلیارد تومان در دوره‌ی ریاست جمهوری حسن روحانی برای دریاچه‌ی ارومیه اختصاص داده شد؛ و ستادی نیز به‌عنوان ستاد احیای دریاچه ارومیه تشکیل گردید، اما این ستاد در رابطه به احیای دریاچه‌ی ارومیه هیچ اقدامی نکرد؛ و معلوم هم نشد که بودجه‌ی ۱۵ هزار میلیارد تومانی کجا رفت و کجا خرج شد.

خطرناک شدن وضعیت دریاچه ارومیه

وضعیت دریاچه ارومیه

سید سلمان ذاکر، نماینده‌ی ارومیه در مجلس رژیم ایران در روز ۲۱ مردادماه ۱۴۰۲، درباره‌ی وضعیت خطرناک دریاچه ارومیه گفت:

«دولت ‌و ملت باید از خشک شدن دریاچه ارومیه بترسند چراکه پایتخت را تحت شعاع قرار خواهد داد، طوفان نمک راه می‌افتد، هزاران هکتار باغ و باغچه خشک می‌شود، مهاجرت‌ها شروع می‌شود؛ و امراض پوستی و تنفسی زیاد می‌شود.»

اعتراض و دستگیری

تجمع اعتراضی زنان در تبریز

روز شنبه ۲۱ مردادماه ۱۴۰۲، مردم شهرهای تبریز، ارومیه و میاندوآب نسبت به خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه دست به تجمع اعتراضی زدند. مأموران حکومتی به این تجمع یورش بردند؛ و دست‌کم ۱۶ فعال مدنی را بازداشت و ده‌ها تن دیگر را به نهادهای امنیتی احضار کردند. مردم در اعتراضات خود به زبان ترکی شعار می‌دادند: دریاچه‌ی ارومیه در حال مرگ است و مجلس به نابودی آن فرمان می‌دهد. رحیم جهانبخش، فرمانده‌ی انتظامی استان آذربایجان غربی، مردم معترض، فعالان محیط زیست و دستگیرشدگان را منافق کوردل و ضدانقلاب خواند.

هم‌چنین روز شنبه ۲۱ مردادماه، جمعی از زنان در تبریز در اعتراض به وضعیت دریاچه‌ی ارومیه، در برابر ساختمان اداره کلّ منابع طبیعی و آب‌خیزداری استان آذربایجان شرقی دست به تجمع اعتراضی زدند. این زنان در تجمع اعتراضی خود شعار می‌دادند: سدها را بشکنید، دریاچه ارومیه را پُر کنید/ دریاچه ارومیه تشنه است.

یاشار تبریزی، زندانی سیاسی سابق با انتشار ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی در کنار دریاچه‌ی ارومیه گفت که حکومت جمهوری اسلامی بی‌شرمانه و بی‌رحمانه حاک ما را ویران کرده است.

هم‌چنین خالد پیرزاده زندانی سیاسی سابق نیز در همین روز با انتشار ویدئویی در کنار دریاچه ارومیه گفت:

«این میراث جمهوری اسلامی برای آیندگان است؛ برهوت، بیابان، کویر نمک... این سرنوشت مشترک سایر منابع طبیعی ایران عزیزمان هم هست؛ رود کارون، زاینده‌رود، تالاب هامون، تالاب گاوخونی، میانکاله، هورالعظیم و... دیگر وقت خوابیدن نیست. بیدار شوید مردم.»

این درحالی است که روز ۲۰ مردادماه، رمضان شریف، سخنگوی سپاه پاسداران ضمن عادی تلقی کردن خشک شدن دریاچه ارومیه، این بحران زیست‌محیطی را جریان‌سازی و سوژه‌ای برای شکستن اقتدار حکومت و زیر سؤال بردن مسؤلان حکومتی خواند و گفت:

«در ۸٠۰ سال گذشته در دنیا چندین دریاچه مثل دریاچه ارومیه خشک شدند؛ و تغییرات اقلیمی خاص ایران نیست.»

تجمع اعتراضی مردم شبستر

هم‌چنین روز دوشنبه ۲۳ مردادماه، جمعی از مردم شبستر نیز در اعتراض به خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه دست به تجمع اعتراضی زدند. مردم معترض پلاکاردهایی در دست داشتند که روی آن نوشته شده بود:

سدها باید باز شوند، جان ۱۵میلیون در خطر است

طبق مصوبه ستاد احیا، حق‌آبه‌ٔ دریاچه اورمیه از سدها و آب‌خوانها باید هر سال داده شود

دریاچه اورمیه باید احیا شود

دریاچه اورمیه حیات آذربایجان