میرزا کوچک‌ خان جنگلی: تفاوت میان نسخه‌ها

میرزا کوچک خان جنگلی و هم‌فکرانش در جنگ جهانی اول که از روز ۵ مرداد۱۲۹۳ (۲۸ژوییه ۱۹۱۴م) آغاز شد و ایران میدان تاخت و تاز نیروهای انگلیسی و روسی و عثمانی گردید، در روز ۲۰مرداد۱۲۹۴ (۱۲ اوت ۱۹۱۵) در جنگلهای تولم، در ۲۰کیلومتری شمال غربی رشت، مستقرشدند و به تدارک نبرد پرداختند و مبارزه یی را علیه اشغال‌گران و نیروهای دولتی وابسته به انگلستان و روسیه آغاز کردند. این نبرد تا شهادت میرزا کوچک‌خان در ۱۱ آذر ۱۳۰۰، در ارتفاعات پر برف تالش خلخال به درازا کشید.

احمدشاه، آخرین پادشاه قاجار، در روز ''' '''۲۹تیرماه ۱۲۹۳ شمسی (۲۱ژوییه۱۹۱۴میلادی)، در ۱۸ سالگی، در تهران به تخت سلطنت نشست.

میرزا کوچک خان و یارانش در روز ۲۰مرداد۱۲۹۴ (۱۲ اوت ۱۹۱۵) در جنگلهای تولم، در ۲۰کیلومتری شمال غربی رشت، مستقرشدند و به تدارک نبرد پرداختند. هدفشان «اخراج نیروهای بیگانه، رفع بی عدالتی، مبارزه با خودکامگی و استبداد و برقراری دولتی مردمی»بود.

وثوق الدوله در کنار یورش‌های سخت و سنگین به نیروهای مستقر در جنگلهای گیلان، برای پراکندن اجزای تشکیل دهندۀ آن به توطئه‌چینی پرداخت  

=== تسیلیم شدن حاج احمد کسمایی ===

=== حمله قوای قزاق به جنبش جنگل ===

اين حمله‌ها ماهها به طول انجاميد. در اين مدّت نيروهاي مستقر در جنگل، در اثر فقدان آذوقه، جنگ و گريزهاي طولاني و نداشتن تسليحات كافي، در موقعيّت بسیار دشواري قرارگرفتند و یکپارچگی نیروهای رزمنده‌ی مستقر در جنگلهای گیلان به هم ریخت. عده‌یی از آنان راه رشت را در پیش گرفتند و عده یی هم تصمیم گرفتند فومنات را که محل استقرار آن‌ها بود، ترک کنند و به لاهیجان بروند و به نیروهای دکتر حشمت، از پایه گذاران جنبش جنگل بپیوندند. نیروی قزاق در تعقیب میرزا کوچک خان و یارانش به لاهیجان حمله کردند و آن‌ها مجبورشدند به کوههای لنگرود و رودسر و تنکابن عقب‌نشینی کنند. 

پس از تسلیم شدن دکتر حشمت میرزا کوچک خان در شرایط بسیار سختی قرار گرفت. از یک سو، قوای قزّاق تا دندان مسلّح و در زیر چتر حمایت هواپیماهای انگلیسی و از سوی دیگر، گروههای پراکنده جنبش جنگل با ارتباطات ضعیف، سلاح‌های فرسوده، کمبود غذا و مهمات، شرایط مبارزه را بر میرزا کوچک خان دشوارتر می‌کرد. از سویی فرماندهان نیروهای قزاق در فومنات و شفت و دیگر مناطق در اعلامیه‌هایی به همه مردم اخطار کرده بودند که حق ندارند به جنگلی‌ها یاری برسانند. در این علامیه آمده بود: <blockquote>«هر خانه يي كه در آن جنگليها منزل كنند، سوزانده ميشود و صاحبش تنبيه خواهد شد. افرادي كه براي جنگليها آذوقه تهيّه كنند يا كمكي به آن‌ها بنمايند، فوراً، اعدام و داراييشان ضبط خواهد شد»<ref>سرادر جنگل- ابراهیم فخرایی- صفحه ۱۷۸</ref></blockquote>

حدود سه ماه پس از اعدام دکتر حشمت، قرارداد اسارت‌بار و غوغابرانگیز اوت ۱۹۱۹ میان انگلستان و وثوق الدوله در روز ۱۷مرداد۱۲۹۸ (۹اوت۱۹۱۹) بسته شد و انگلستان سلطۀ استعماری ­اش را بر سراسر ایران گسترد.  

پس از بسته شدن قرارداد۱۹۱۹، هجوم نيروهاي دولتي شدّت بيشتري گرفت و در نتيجه، موج تسليم شدنها و امان نامه گرفتنها نيز بيشتر شد. کار جنبش به جایی رسید که همه از میانۀ میدان رزم پای بیرون نهادند و تنها سردار قهرمان جنگل و شمار اندكي از ياران پاکبازش، همچنان، استوار و پابرجا درمیانۀ میدان رزم باقی ماندند و سر سازش و تسلیم نداشتند.

حدود ۹ماه پس از بسته شدن قرارداد اسارتبار ۱۷مرداد ۱۲۹۸ (۹اوت۱۹۱۹) میان انگلستان و وثوق الدوله، گاردهای سرخ شوروی در ۲۵ اردیبهشت ۱۲۹۹ (۱۵مه ۱۹۲۰) براي دستگيري دنيكين، كه عليه حكومت نوپاي شوروي ميجنگيد، وارد بندر انزلي شدند. دنيكين بعد از شكست در پطروفسك (اوكراين)، در استحكامات انگليسيها در غازيان پناه گرفته بود. انگليسيها بعد از چند ساعت مقاومت غازيان را رهاكرده به رودبار منجيل عقب نشستند.

در همان ابتداي ورود ارتش سرخ به انزلي، به درخواست راسكولنيكُف، فرمانده ناوگان شوروي در درياي خزر، ميرزا كوچكخان براي مذاكره با سران قواي اعزامي شوروي وارد انزلي شد.  

روز اوّل، مذاكره به جايي نرسيد و توافقي حاصل نشد. اعضاي «حزب عدالت» باكو، كه در مذاكره حضور داشتند، وظيفه مقدّم جنبش را تبليغات مرامي، مصادره اموال و لغو مالكيّت بر زمين و مبارزه با مذهب مي دانستند، درحالي كه ميرزا كوچك خان معتقد بود با توجّه به افكار عامه «تا مدّتي بايستي از تبليغات مسلكي صرفنظر شود… چون ايرانيها متعصّبند و به دين و شعائر اسلامي علاقه دارند، قطع اين پيوند باعث ميشود كه به انقلاب به نظر نامساعد بنگرند». 

==  توافق میرزا کوچک با سران نیروی اعزامی شوروی ==

در اين نشست درمورد «عدم اجراي كمونيسم از حيث مصادره اموال و اِلغاي مالكيّت و ممنوع بودن تبليغات مسلكي، تأسيس حكومت جمهوري انقلابي موقّت، سپردن مقدّرات انقلاب به دست آن و عدم دخالت شورويها و عدم ورود نيروي نظامي جديد از شوروي، مگر به تصويب حكومت انقلابي ايران» توافق حاصل شد و  اين توافق به اطّلاع مقامهاي دولتي و حزبي مسكو نيز رسيد. 

پس از اين توافق، فرماندار گيلان به نمايندگي از طرف مردم رشت، ميرزا كوچكخان را براي به دست گرفتن زِمام امور گيلان به رشت دعوت كرد.

روز ورود ميرزا به رشت ـ ۱۴خرداد ـ جمعيّت انبوهي از آتشگاه (۵كيلومتري رشت) تا شهر رشت در دو طرف جاده صف كشيدند و مَقدم مجاهدين جنگل را با فريادهاي شورانگيز «زنده باد» و نثار گل گرامي داشتند. ميرزا، پس از شش سال دوري از رشت و اقامت در جنگل، دوباره، به آن شهر مي آمد.  

 در رشت كميته يي مركّب از اعضاي ايراني و روسي، تشكيل شد كه در آن ميرزاكوچكخان، كاژانف، فرمانده قواي شوروي در  ايران، احسان الله خان، كامران آقايف، عضو حزب عدالت باكو، حسن آلياني (معينالرّعايا) و… شركت داشتند. روز بعد، هيأت دولت انقلابي به سرپرستي ميرزا كوچكخان، به مردم گيلان معرّفي شدند.

سران جنبش جنگل در اعلاميه يي با تأكيد بر اين كه «قوّة ملي جنگل به استظهار كمك و مساعدت عموم نوع پروران دنيا و استعانت از اصول حقّۀ سوسياليسم، داخل در مرحله انقلاب سرخ شده و خود را به نام "جمعيّت انقلاب سرخ ايران" معرّفي مينمايد»، نظرات جمعيّت را مبني بر اِلغاي اصول سلطنت و اعلان جمهوري، حفظ جان و مال عموم اهالي گيلان، لغو تمام قراردادهاي دولت مركزي با بيگانگان، اعتقاد به تساوي  حقوق همه افراد بشر و حفظ شعائر اسلام، اعلام نمودند.  

فردای آن روز، میرزا به عنوان «جمهوری سوسیالیستی شورایی گیلان»، در تلگرامی به لنین اعلام کرد: «... به نام انسانیت و برابری همۀ خلقها، جمهوری شوروی سوسیالیستی از شما و همه سوسیالیستهایی که به بین الملل سوم وابسته اند، تقاضا می کند از آزادشدن همه ملل ضعیف و تحت سلطه برای رهایی از تسلط شوم ظالمین ایرانی و انگلیسی حمایت کنید» (۲).

به اين تلگرام پاسخي داده نشد. دولت شوروي نمي خواست در جنبش جنگل، كه تا پيش از به رسميّت شناخته شدن بينالمللي آن يك مساٌله داخلي ايران بهشمار مي رفت، به طور علني، دخالت كند.

روز ۱۹خرداد سعدالله درویش، فرماندار نظامی رشت، مقررات نظامی ویژه یی در این شهر برقرارکرد.  

روز ۲۴خرداد، میرزا کوچک خان از افسران قزّاقخانه رشت خواست که تسلیم شوند. فردای آن روز، گاردهای سرخ بعد از یک درگیری خونین با  نیروی قزّاق در شهر رشت، آن‌ها را خلع سلاح کردند.

==  «حزب كمونيست ايران» ==

يك ماه بعد از ورود ارتش سرخ به  انزلي، «حزب كمونيست ايران» توسّط اعضاي اعزامي «حزب عدالت» باكو تشكيل شد. اولين كنگرۀ حزب عدالت در انزلي، ۱۳تن، ازجمله، سلطانزاده و جوادزاده (پيشه وري)، را به عنوان اعضاي كميتۀ مركزي حزب معرّفي كرد و سلطانزاده دبير اول اعلام شد. اين ۱۳نفر مقيم ايران نبودند و از قفقاز به همراه ارتش سرخ به ايران آمده بودند.  

«حزب كمونيست ايران»، برخلاف توافق سران نيروهاي اعزامي شوروي و سران جنبش جنگل، تبليغات كمونيستي و مخالفت با مذهب را آغازكرد. اين تبليغات هم در روزنامۀ «كامونيست» (ارگان حزب) و هم در ميتينگهايي كه  هر روز در رشت برگزار ميكردند، دنبال ميشد.  

  ميرزا كوچك خان دو نماينده نزد نريمانوف، رئيس شوراي جمهوري قفقاز، فرستاد و از او خواست از اين اقدامات چپ روانه، كه حاصلي جز دوركردن مردم از جنبش ندارد، جلوگيري كند.  

نريمانوف از سران حزب كمونيست خواست از اينگونه كارهاي زودرس دست بردارند، ولي، آن‌ها نپذيرفتند.  

ميرزا در اعتراض به اقدامات تفرقه انگيز حزب كمونيست، دو تن از نزديكان خود را، با نامه يي براي لنين، به مسكو فرستاد. آن‌ها با كاراخان، معاون وزير خارجۀ شوروي، ديداركردند. كاراخان در اين  ديدار در بين سخنان  خود تأكيدكرد كه «به هيچ وجه نميتوان از تبليغ مرام كمونيسم جلوگيري نمود»(۳).

فرستادگان ميرزا موفّق به ديدار لنين نشدند. نتيجۀ ديدار آن‌ها با كاراخان اين شد كه كاراخان، ايلياوا، عضو كميتۀ اجرايي حزب كمونيست شوروي، را براي تحقيق در كار حزب كمونيست و همدستان آن‌ها به گيلان فرستاد.  

ايلياوا زودتر از فرستادگان ميرزا، به رشت رسيد و با اعضاي حزب كمونيست و ابوكف، گفتگو كرد. نتيجۀ گفتگو اين شد كه وقتي نمايندگان ميرزا به انزلي رسيدند، دستگيرشده و مدارك آن‌ها ضبط گرديد. ميرزا براي جلوگيري از فاجعه يي كه عملكرد ابوكف و سلطانزاده و همفكران آن‌ها پيش آورده بودند، تلگرامي به لنين فرستاد، امّا، جمهوري آذربايجان آن را توقيف كرد (۴). 

چند روز قبل از وقوع كودتا در رشت، سه تن از  سران قواي شوروي در گيلان، بنا به دستور مستقيم مقامهاي شوروي، از ايران فراخوانده شدند. بازگشت دادن آن‌ها به درخواست حزب عدالت باكو صورت گرفت. اين سه تن، كه از پشتيبانان سياستهاي ميرزاكوچك خان به شمار ميرفتند، عبارت بودند از اُرجو نيكيدزه، گاژانف و راسكولنيكف.  

به دنبال بازگشت دادن سه تن از بلشویکهای حامی جنبش جنگل به شوروی، به جای آن‌ها چند تن ديگر از شوروي به ايران آمدند تا سياست جديد شوروي را به اجرا درآورند. اين چند نفر عبارت بودند از بلومكين، رئيس چكاي شوروي در گيلان و ادارهكنندۀ اصلي كودتاي رشت، ميكويان، وزير تجارت شوروي و مديواني، نمايندۀ بازرگاني خوشتاريا.  

به جز اين سه، چند نفر ديگر بودند كه از عاملان اجراي كودتاي رشت به شمار ميرفتند، ازجمله، ابوكف، از شاهزادگان پيشين روسيه، فرمانده ارتش سرخ گيلان و نمايندۀ حزب كمونيست شوروي.  

ويكتور سِرژ، از مسئولان برجستۀ كمينترن، سياست جديد شوروي درقبال جنبش جنگل را چنين توضيح ميدهد: نيروهاي شوروي در گيلان «تحت فرماندهي ياكوف بلومكين قرار داشتند… روزي وي در گرماگرم نبرد دستور يافت جنبش را متوقّف سازد… كميته مركزي لنين عقيده داشت كه بروز مشكلات بينالمللي نزديك شده است و لذا برخورد مسالمت آميز درمقابل انگليس و فرانسه را اتّخاذ كرد و در اين شرايط انقلاب به نظرشان زائد و موجب دردسر مي رسيد. كوچكخان و دوستان ايراني وي از اين فرمان اطاعت نكردند… از دهان بلومكين شنيدم كه تصميم گرفته شد كه اگر وي (ميرزا) در ردّ منحلكردن جنبش اصرار ورزد او را  به قتل برسانند»(۵).

   حدود سه هفته قبل از كودتاي رشت، «رئيس ديوان محاكمات انقلاب گيلان» به ميرزا كوچكخان خبرداده بود كه طبق اطّلاعي كه به دست آورده، قرار است در ميتينگي كه روز ۹مرداد ۱۲۹۹ در سبزه ميدان رشت برگزار ميشود، او را ترور كنند.  

  ميرزا كوچكخان در روز ۱۸تيرماه، به محض وصول دعوتنامه ميتينگ، بعد از مشورت با سران جنگل، به حالت اعتراض به فومن رفت و از ادامۀ همكاري با نيروهاي شوروي سرباززد.

روز ۹مرداد۱۲۹۹ كودتاي رشت به سرپرستي بلومكين صورت گرفت. هدف، كنارزدن ميرزا كوچكخان و  به دستگرفتن قدرت بود.  

  در اين كودتا چندتن از ياران ميرزا، ازجمله، مُعين الرّعايا و كُلُنل فتحعلي خان توپچي، فرمانده نيروهاي جنگل در جبهه منجيل، دستگير شدند و شيخ عبدالله خان، رئيس محكمه انقلابي، كه از طرفداران ميرزا بود، كشته شد. 

 

كميته يي مركّب از هشت نفر كه چهارتن از آن‌ها ـ ازجمله،جوادزاده (پيشهوري) ـ عضو حزب كمونيست ايران بودند، زِمام امور را به دست گرفت. در كابينه يي كه توسّط آن كميته تشكيل شد، احسانالله خان، نخست وزير و وزير خارجه، خالو قربان، وزير جنگ و پيشه وري وزير داخله شد.

   كابينه كودتا پس از چيرهشدن بر رشت، به تبليغات ضدّمذهبي خود شدّت بيشتري بخشيد و براي تحت فشار قراردادن «بورژوازي»، در ۱۵مرداد ۱۲۹۹ به سوزاندن بازار رشت اقدام كرد كه در  اثر آن حدود صدهزار تومان به تجّار زيان وارد شد(۷).

 

 

۵ـ «اسناد تاریخی جنبش کارگری»، به کوشش خسرو شاکری، انتشارات پادزهر، ص۳۵۸).